بررسی روند تغییرات زمانی- مکانی تالاب‌های بین‌النهرین و عوامل مؤثر بر آن

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 39، زمستان 95

بررسی روند تغییرات زمانی- مکانی تالاب­های بین­النهرین و عوامل مؤثر بر آن

امیرحسین حلبیان [1]^*

halabian_a@yahoo.com

مهران شبانکاری[2]

چکیده

قرن 21 چالش­های زیادی را در پیش رو دارد که مقوله­های محیط زیستی چون تخریب جنگل­ها و تالاب­ها و پیامدهای آن(سیل، خشک­سالی و گرد و غبارها) از مهم­ترین این چالش­ها بشمار می­آیند. تالاب­های بین النهرین به عنوان بزرگ­ترین اکوسیستم آبی خاورمیانه، به صورت حوضه­ی اگزورئیک در جنوب عراق و بخش کوچکی از جنوب غربی ایران قرار گرفته­اند. این تالاب­ها به دلیل وسعت زیاد، پایداری رطوبتی و هم­جواری با رودخانه های دایمی، یکی از پویاترین زیست بوم­های آب شیرین جهان را در مقیاس محّلی- منطقه­ای بوجود آورده­اند. این زیست­بومها با توانمندی­های هیدرواقلیمی- اکولوژیکی بسیار ارزش­مند، نقش و جایگاه بسیار مهمی در پالایش محیطی و حیات اقتصادی منطقه دارند. تغییرات کمی و کیفی ناشی از فرآیندهای نامطلوب انسانی- طبیعی در دهه­های اخیر تأثیرات مهمی بر ساختار و کارکرد این مجموعه گذاشته است و نقش تالاب­ها را از تثبیت ریزگردها و پالایش محیطی به خاستگاه و کانون گرد و غبار منطقه­ای تغییر داده است.

این پژوهش با روش آماری، تحلیلی- اسنادی،روند فروسایی و ناپایداری تالاب­های بین النهرین را به عنوان یکی از علل افزایش گرد و غبار در ایران زمین مورد بررسی قرار می­دهد.

نتایج نشان داد که تالاب­ها تغییرات تدریجی و ناگهانی متعددی را تجربه کرده­اند. مهم­ترین عوامل مؤثر بر این تغییرات عبارتند از: تغییرات هیدرواقلیمی، توسعه امور زیربنایی(سدسازی، زهکشی و ....)تهدیدهای محیطی(تنش­های سیاسی و نظامی، خشک­سالی و .....) و انواع آلاینده­های انسانی(کشاورزی، صنعتی، خانگی) که در مدیریت و برنامه­ریزی هیدروپلیتیک محلی- منطقه­ای، جهت بهسازی و پایداری محیطی تالاب­ها و بالطبع کاهش رخداد پدیده گرد و غبار باید لحاظ شوند. این پژوهش نشان داد که تصاویر ماهواره­ای توانایی آشکارسازی و توصیف تغییرات زمانی- مکانی تالاب­های بین­النهرین را دارند.

کلمات کلیدی: تالاب، بین­النهرین، زیست بوم، گرد و غبار، تغییرات، تصاویر ماهواره­ای.

مقدمه

تالاب­ها به عنوان منابع طبیعی، زیستی و ژنتیکی هر کشور جزء مواریث پایان پذیر آن کشور است که زمین بی ‏هیچ چشم­داشتی، سخاوت­مندانه آن را در اختیار بشر نهاده است. تالاب­ها نه تنها از جنبه­های مادی بلکه به لحاظ اکولوژیکی قابل­توجه­اند. از این رو شناخت این زیست­بومهای طبیعی و تلاش در حفاظت و نگهداری از آن­ها باید سرلوحه توجهات علمی و عملی قرار گیرد. بینالنهرینکهشاملبزرگ­تریناکوسیستمآب شیرینخاورمیانهاست: هموارهزیستگاهجوامعبشریومنزلگاهیمطمئن برای گونههایپرندگانآبی وشیلات در 8000 سال گذشته بودهاست. به­علاوه مهدتمدنسومریاندربیشاز6000سالقبلارمیلاد مسیح نیز بوده است (1). بههمیندلیلازطرفسازمان جهانیWWF درلیست200تاییمناطق Ecoregions به منظورحفاظتضروریدرجهانقرار­گرفتهاست. در طول چند دهه اخیر به دلیل عوامل طبیعی(خشک­سالی، سیل و....)و انسانی(سدسازی، زه­کشی، جنگ، آلودگی و....) این میراث طبیعی با ارزش با خطر ناپایداری و تخریب شدید محیط زیستی و تغییرات متعددی روبرو بوده است که کاهش تنوع زیستی و منابع آب زیرزمینی، تغییر کیفیت محیط زیست و افزایش پدیده گرد و غبار در مناطق پیرامونی را به دنبال داشته است(2). طی سال­های اخیر در مورد تالاب­های بین­النهرین پژوهش­های گوناگونی انجام شده‌است. اوانز(1994) و کارپ(1980)[3] از طرف برنامه محیط زیستی سازمان ملل متحد[4] و سازمان حفاظت محیط زیست شرایط طبیعی و انسانی تالاب­ها را به عنوان یک زیست بوم مطالعه کرده اند(3). ملتبی(1994) و پرتو(2000 و 2001) [5] ضمن مطالعات خود یافتند که بر اثر دخالت­های دولت­ها تا دهه 1990 بیش از 15 درصد از وسعت تالاب­ها کاهش یافته است(4، 5 و 6).ریچاردسون و همکاران(2006) [6] نشان دادند که هم­زمان با سرنگونی دولت عراق در بهار 2003، شرا یط محدود کننده تالاب­های عراق جنوبی پایان یافت و مردم محلی آب را از کانال­ها و بندها به سمت زمین­های تالابی هدایت کردند(7). برنامه محیط زیستی سازمان ملل متحد ضمن مطالعات خود اعلام نمود که از دسامبر2006 دوباره 58 درصد از تالاب­های خشک شده قبلی آبگیری شده است(8).

در پژوهش های انجام شده در ایران، ابریشم­چی و همکاران(1382) در طرحی با عنوان بررسیروندتغییراتکمیوکیفیهورالعظیم یافتند که درطولحکومترژیمبعث درعراق،اقداماتزیادیازجملهسدسازی،احداثکانالوانحرافآب،وزه­کشیوتوسعهکشاورزی درقسمت­هایبالادستهورهاموجبخشکیدنبخش­هایعظیمیازهورهاوازبین­رفتنایناکوسیستمآبیشدهاست(9). شبانکاری و حلبیان(1385) در بررسی روند فروسایی و ناپایداری تالاب هورالعظیم و تغییرات اکولوژیک آن نشان دادند که خشک­سالی­ها، فعالیت­های عمرانی (سد­سازی، زه­کشی و...)، جنگ­های مکرر و آلاینده­های ناشی از عملکرد انسانی، حیات و پایداری تالاب را به شدت به خطر انداخته­ است(2). مختاری و همکاران(1388) ضمن بررسی خودسازماندهیدرتالابهورالعظیم(هورالهویزه)باتأکیدبراکولوژیسیمایسرزمین، نتیجه گرفته است که روند تغییرات در تالاببیش­تربهعلت فعالیتهایتوسعهضمننادیدهگرفتنتأثیراتپاییندستآناندرمقیاسکلسیمایسرزمیناست(10).

کارشناسان علوم محیطی معتقدند که وقوع خشک­سالی­های اخیر تالاب ها در منطقه خاورمیانه(11)، به عنوان مهم ترین عامل طبیعی و برخی عوامل انسانی در کشورهای ترکیه و عراق از علل اصلی ورود گرد و غبار به مناطق غربی کشور است. بررسی مسیر حرکت امواج گرد و غبار و همچنین پردازش تصاویر ماهواره­ای نشان می دهد که مهم­ترین چشمه های تولید گرد و غبار تأثیرگذار بر ایرانزمین در منطقه بین­النهرین و شمال آفریقا قرار دارند. تالاب­های خشکیده بین­النهرین و نواحی ربع الخالی، مسایل جنگ و ویرانی های منطقه خلیج­فارس توسط کشورهای بیگانه بر وسعت پدیده گرد و غبار منطقه افزوده و باعث گسترش آن بر اکثر مناطق ایران شده است. بر این اساس با توجه به ضرورت بررسی دقیق رفتار قلمروهای محیطی جهت دست­یابی به برنامه‌ریزی توسعه اجتماعی و اقتصادی و مدیریت بحران حوادث طبیعی(گرد و غبار، سیل و...) در پژوهش حاضر سعی شده‌است تا با رویکردی جغرافیایی روند تغییرات تالاب­های بین­النهرین و عوامل مؤثر بر آن به عنوان یکی از مهم­ترین عوامل مؤثر در تولید و افزایش سیستم های گرد و غبار منطقه ای و فرا منطقه ای آشکار­سازی و بررسی گردد.

روش بررسی

پژوهش حاضر با روش آماری، اسنادی و تحلیلی، موضوع عوامل مؤثر بر روند تغییرات تالاب­های بین­النهرین را مورد بررسی قرار می­دهد. داده‌های مورد بررسی در این ارتباط، بررسی­های کتابخانه ای و اسنادی(نقشه ها و تصاویر ماهواره ای) و بهره­گیری از داده­های مختلف پایگاه­های اطلاعاتی وآماری نظیر برنامه محیط زیستی سازمان ملل متحد(UNEP) و گزارشات و متون علمی مرتبط مورد توجه بوده است.

بین­النهرین کهشامل بزرگ­تریناکوسیستم آبی خاورمیانهاست، دشتی آبرفتی کم شیببازه­کشی طبیعیضعیفمی­باشدکه در مختصاتN 45،ْْ32 تا´55،29ْ و́́E 25،ْْ45 تا´30،ْْ48 در میان بخش عراقی صفحه عربی و پایکوه­های زاگرس قرار دارد (12). این منطقه تا اواسط دهه1970، حداقل15000 کیلومتر
مربع نواحی تالابی، دریاچه­ای و رودخانه­ای را در خود جای داده است(13 و 14). بین­النهرین از نظر استراتژیکی و سیاسی اهمّیت فوق العاده­ای دارد. علاوه بر این می­توان به نقش­های اقتصادی، علمی، زیباشناختی، هیدرولوژیکی و بیولوژیکی آن­ها نیز اشاره کرد. آب و هوای بین­النهرین خشک است. داده­های اقلیمی درازمدت ایستگاه بصره(1980-1920) نشان می­دهد که متوسط دمای سالانه 4/24 درجه و دمای متوسط برای ماه­های ژانویـه (سردترین) و ژوئیه (گرم­ترین) به ترتیب 2/12 و 35 درجـه سانتی­گراد است. دمای هوا می­تواند در تابستان به50 درجه و در زمستان به صفر درجه برسد. میانگین سالانه بارش از حدود 100 میلی­متر در شمال تا حدود 150 میلی­متر در جنوب متغیر است. بیش­ترین مقدار بارش طی ماه­های آذر تا فروردین نازل می­شود و میزان تبخیر سالانه به بیش از 3000 میلی­متر می­رسد (13). منطقه بین­النهرین از یک سری هورها و دریاچه­های متصل به هم تشکیل یافته است که در زمان­های سیلابی با هم یکی شده و تالاب­های وسیع جنوب عراق را تشکیل می دهند. این آبگیرها براساس موقعیت جغرافیایی­شان به سه بخش اصلی هورالحمار، هورمرکزی و هور­الهویزه تقسیم می شوند(15) (شکل1). تالاب­های بین­النهرین ارزش زیستگاهی فوق العاده­ای دارند و از شرایط بسیار مناسبی برای حضور انواع جانوران(شامل گونه­های آسیب­پذیر و در معرض خطر انقراض) به ویژه پرندگان، آبزیان و رویش گیاهان برخوردار می باشند. به همین خاطر مورد توجه مجامع علمی و محیط زیستی بین­المللی است.

شکل1-حوضه آبی بین­النهرین و موقعیت سه ناحیه هور الحمار، هور مرکزی و هورالهویزه در بین النهرین1976 و2002

هورالحماردرجنوبفراتقرارگرفته است، ازغربتانزدیکیشهرالناصریهواز شرقتانزدیکیشهرالبصره درشط­العربکشیدهشدهاست.هور الحماردرجنوببایککمربندشنیساحلیمرزبندیشدهاست .اینهورکهبزرگ­ترین منطقهآبیدرجنوبفراتاست،ناحیهآبیدایمیبامساحتیحدود 2800 کیلومترمربعمی­باشدکهدرمواقعسیلابیوبادر نظرگرفتنسیلاب­هایفصلی،مساحتیبالغبر4500 کیلومترمربعدارد . دریاچهدایمیاینهوردارایطولیبرابربا120 کیلومتر و در پهنتریننقطهدارایعرضیحدود25 کیلومتراست. ایندریاچهکمعمقو Eutrophic استوبه دلیلهم­جواریباخلیج­فارس، حاویآبیشورمی­باشد. عمقایندریاچهازخشک­ترین حالتتاپرآب­ترینحالتاز8/1 متر تا 3 متر متغیر است. هورالحمار از رودخانهفراتدرشمالودرنسبتیکمترازرودخانهدجلهونیزازآبزیرزمینیتغذیهمیشودودرنهایتبهشط­العربزه­کشی می­شود. هورمرکزیدرقلببین­النهرینودربالایمحلتقاطعدورودخانهمهمدجلهوفراتقرارگرفتهاست؛رودخانهدجلهدر شرقوفراتدرجنوبآنقراردارد .اینناحیهتقریباًبه صورتیکمثلثدربینشهرهایناصریه،قلاتصالحوقرنهمشخص است. جریانورودیهورمرکزیازشاخه­هایدجلهتأمینمیشود. هورمرکزیمساحتیدرحدود3000کیلومتر مربع دارد که درمواقعسیلابیمساحتآنبهبیشاز4000 کیلومترمربعافزایشمییابد.اینهورنیزشاملچندینحوضهآبیبازاستکهسطح آنبانی­هایبلندپوشیدهشدهاست. الذکری[7] وامالبینی[8] ازدریاچه­هایدایمیواقعدراین هورهستندکهعمقیدرحدود3متردارند(16). هورالهویزهکهدرحدود80 کیلومترازشمالبهجنوبو30 کیلومترازشرقبهغربگسترشدارد،درشرقرودخانهدجلهو دردوکشورایرانوعراققرارگرفتهاست.ناحیهایرانیآنمعروفبههورالعظیماست. اینهورازدوشاخهاصلیروددجلهدر  نزدیکیالاماره بهنام­هایالکهلا[9]  والمشرح[10] وازرودخانهکرخهدرشرقتغذیهمی­شودکهالبتهدرمواقعسیلابیرودخانهدجلهبه طورمستقیمدراینهورجاریمیشود. درشرایطعادیدارایمساحتیدرحدود 3000 کیلومتر مربع است که در مواقع سیلابی، مساحتی بالغ بر5000 کیلومترمربعراشاملمی­شود. درقسمت­هایشمالیاینهور،دریاچه­هایدایمیبزرگیکهعمقیبالغبر6 متردارنددیدهمی­شود. آباینهوردرنهایتدر15 کیلومتریالقرنه [11]  ازطریقرودخانهالشعیب[12]  بهاروندرودمی­ریزد.

ارزش و اهمیت تالاب­های بین­النهرین

تالاب­های بین­النهرین دارای اهمیت استراتژیکی است چنان­که در طول جنگ­های اول، دوم و سوم خلیج فارس همواره به عنوان یک کانون عملیاتی آبی- خاکی مورد استفاده قرار گرفته­اند. تالاب­ها ارزش زیستگاهی فوق­العاده­ای دارند؛ از نظر جوامع گیاهی و جانوری دارای تنوع بسیار زیادی هستند و محل زندگی گونه­های آسیب پذیر و در خطر انقراض می باشند. در هورها انواع پرندگان، گیاهان(هوایی، غوطه ور و شناور) و ماهی­ها یافت می­شوند. با توجه به فراوانی و تنوع حیات گیاهی و جانوری، تالاب مکان بسیار مناسبی را برای مطالعه جامعه گیاهی و جانوری فراهم می­کند و از نظر کنترل سیلاب، تصفیه­ی آب، تثبیت پوشش گیاهی، پاک­سازی هوا و جلوگیری از بیابان­زایی نقش بسیار مهمی را ایفا می کنند. به­علاوه باید به نقش توریستی و تفریحی تالاب­ها نیز اشاره کرد که می­توانند در طول سال، به ویژه در فصل سرد مورد توجه جهانگردان قرار بگیرند.

عوامل مؤثر در حیات و ناپایداری تالابها

بررسی تصاویر ماهواره‌ای در دهه­های پایانی قرن 20 و دهه آغازین قرن 21 نشان از تغییرات تدریجی و ناگهانی متعددی در ساختار فضایی و مساحت تالاب­های بین­النهرین دارد. این تغییرات تحت تأثیر عوامل مختلفی به وقوع پیوسته و تشدید شده است. شکل(2). مهم­ترین این عوامل عبارتند از:

- فعالیت­های عمرانی از قبیلراهسازی، سدسازی،احداثکانالوانحرافآبوزه­کشیوتوسعهکشاورزی در قسمت­هایبالادستهورها ونبودنحریم، ضوابطوقوانینحفاظتی

- شرایط هیدرولوژیکی متفاوت و متغیر در دوره های کوتاه و طولانی

- تغییر در میزان پوشش گیاهی و آبگیری تالاب­ها

- استفاده از بستر تالاب­ها به عنوان کانون عملیات آبی- خاکی در طول جنگ­های اول، دوم و سوم خلیج فارس، ایجادموانعوحفظاستحکاماتواحداث جادههایدسترسی و عملیاتاکتشاف میادین نفتیوحفرچاههاینفت از دهه 1980 تا کنون

- تغییرکیفیتآب­هایتغذیهکنندهدرفصولکمآبیبهعلتورودزه­آبهایکشاورزیمسیررودخانهو فاضلابهایانسانیروستاهاوشهرهایمستقردرحاشیهرودخانه­ها و زه­کش­های ورودی به تالاب­ها

- تخلیه هور از جمعیت پایدار و مسکون: برآوردمیشودکهدرسال­هایدههپنجاهمیلادیحدود400 هزارهورنشیندراینمنطقهزندگیمی­کردندکهاینمیزاندر سال1991به250 هزارنفرودرسال­هایآخرحکومتگذشتهعراقبهکمتراز20هزارنفرکاهشیافت.

شکل 2- عوامل مؤثر در حیات تالابهای بین­النهرین

به دلیل اهمیت، موضوع طرح­های مهم زه­کشی- سدسازی و اثرات آن­ها مورد بحث قرار گرفته است.

طرحزهکشیهورها

طرحیبه نامزه­کشاصلی (MOD) [13] جهتزه­کشیاراضیآبیاریمنطقهجنوببغدادوانتقالآنبهشط بصرهوازآن­جاتاخلیجفارسبهاجرادرآمد.اینپروژهتاسال1992 کاملنشدودرچندمرحلهبارودخانههایسوم ادامهدادهشد. ساختزه­کشاصلی(MOD)  دردهههای70و80 میلادیبه­تدریجازساختشبکه­هایآبیاریوزه­کشیبهسمتزه­کشیهورهاپیشرفت.بعدازجنگخلیجفارسدرفوریه1991،یکطرحعظیممهندسیآببرایزه­کشیهورها شروعشدبهصورتیکهعراقدردسامبر1992،استفادهاز رودخانه­یسومراباطولیدرحدود565کیلومترکهاز20کیلومتری جنوبشرقیبغدادازمحمودیهبهمنظورجمع­آوریجریان­هایبرگشتیاززمین­هایآبیاریدرمرکزدشتبینالنهرینبودرسماً آغازکرد.

سدسازیوانحرافآبفراتبهکانال­هایزه­کشیکهدرابتدابهمنظوراصلاحشوریخاکمنطقهاحداثگردیدنددر ادامهباعثخشکشدنهورالحمارشد.علاوهبرآن،ساختناینکانال­هایزه­کشیمصادفباساختنسدآتاتورکترکیهگردید کههر دوواقعهسببکاهشجریانفراتشد. همچنیندرهورالحمار،بامنحرفکردنجریان­هایآببهسمتخلیجفارس کار ادامه داده شد. انحرافجریانفراتبهسمت گودی­های Al Sulaybiat, Abu Dibbis,Tharthar نیز عامل دیگری درکاهش جریانفراتبود.

درراستایطرحزه­کشیهورهاوبرایکنترلآبدجلهجنوبی،تنظیموتغییرجهتدادنآب­هایورودیبههورهایالهویزه ومرکزیدنبالشد .دراینجهتزه­کشیهورهایمرکزیوالهویزهازطریقکنترلجریانشاخههایپایینیدجلهوجهتدادن آنازطریقاروندرودبهخلیجفارسانجامگرفت.البتهاینعملیاتدرطولجنگایرانوعراقناتمامباقیماند و در ادامه اینکانالدرمدت6 ماهتکمیلگردید وبا نام Mother of Battles Riverدر 23 آوریل1994 رسماًافتتاحشد.

درحدود1990 میلادیدرنتیجهساختگذرگاه­هادرزمانجنگتحمیلی،هورمرکزیبه طورجزئیخشکشدومرزهای هورالهویزهنیزدرطولجنگازبینرفت. درسال1992،طرحهایزیادیبرایزه­کشیهورمرکزیبطورهم­زمانآغازشد کهاینطرح­هاابتداباسازههاییمانندآببندهاودریچه­هایکشوییبهمنظورمدیریتآب­هایجریانیافتهازانشعاباتدجلهبه6 کیلومتربهمنظورجلوگیریازسرریزشدنانشعاباتاصلیدجله - هورهااحداثگردیدندوسرانجامخاک­ریزهاییبهطول18 کیلومتر ساختهشدند.

درسال1993دریاچهدایمیهورالهویزهافزایشسطحداشته،کهبهمنظورکاهشآب،عراقبه احداثکانال­هاوبندهابهموازاتدجلهبرایزه­کشیهورهامبادرتورزیدوسرانجامدر سال1994 اینامرباعثخشکاندنسریعهورالهویزهشد .بهاینمنظوردرمسیردوانشعابرودخانهدجلهخاک­ریزهایینیزساختهشدندکهاینعملیاتباعثخشکشدنساحلشمالغربیکهمنطقهپرورشسنتیبرنجبودگردید . علاوهبراین­ها،کانال­هایزه­کشیمتعددیدرجهت­هایشمالبهجنوبوشرقبهغربباعرضیدرحدود500 متروطول30 کیلومتردرهورساختهشدندکهجریانآبدراینزه­کش­هادرنهایتبهسمتجنوببودهو اینباعثشدکهآب­هایباقی­ماندهدرهورهابه طورسریعزهکشییاتبخیرشوند.

اثراتطرح­هایزهکشیوسدسازی

اثرات سدسازی و طرح زه­کشی بر هورهای بین النهرین ویران بوده است، به طوری کهسرعت ومقیاس تغییراتپوشش­گیاهیرامی­توان قابل قیاس بانرخ تخریبحوضه آمازون و خشک شدن دریاچه آرال دانست. در زمانی کم­ترازیکدهه،یکی ازبزرگ­ترینو منحصر به فردترین اکوسیستم­های جهان از بین رفتهاست. پروژه های ساخت سد در رودخانههای بالادست، ورودجریان­هایسیلابیبهدرون هورها رادست­خوش تغییر کرده است. با احداث و آبگیری این سدها در بالادست، ورودسیلاب­هابهاین منطقهکاهش قابل توجهی پیدا کرده و اثر خود رابر هورها گذاشته است.

با توجه به جدول(1) و شکل(3) تغییراتاساسی و آشکاری رادرهورهای واقعدر بین­النهرین درچند دهه اخیر می­توان مشاهده نمود . بر این اساس تا سال 1985 تغیرات کمی در هورها رخ داده است و بیش­ترینتغییراتازسال1985تا2000رخدادهاست

شکل3- تغییراتسطحهورهابینسال­های1976تا2000 میلادی

جدول1- تغییرات سطح کل هورها طی سه دهه گذشته (کیلومترمربع)

مقایسهتصاویرماهوارهایگذشتهوحال،بیان­گرایناستکهازهورهایپهناوربین­النهرینتنهاقطعاتکوچکیباقیمانده است. بهعنوانمثالازهورهایمرکزیوالحمارتنها14درصدازوسعتآن­هادرسال1976باقیماندهاست. مشاهده تصویرلندست7،کهدرمارس2000برداشتشدهاستنشانمیدهدکههورهایمرکزیوالحماردرحالحاضر زمین­هایخشکیهستندودریاچههایدایمیهورهایمرکزیخشکشدهاندوتنهاقشریازنمکدرسطحآن­هاباقیماندهاستشکل(4). دریاچهمرکزیهورالحمارباطول120 کیلومترکهبزرگ­تریندریاچهدرپایینرودخانهفراتبودهنیزبه­طورکاملزه­کشیشدهو مابقیآننیزتبخیرشدهاست؛بهعبارتیدیگرازآنتنهارسوباتیباقیماندهاست.

شکل4- تغییرسطحهورهادربخشجنوبشرقیعراقومرزایرانطیسالهای2000 و76-1973

هورالحمار- اینهوردربینسال­های1992-1985 دارایسرعتخشکشدگیبسیاربالاییبودهاست و هم­زمان با تکمیل و آغاز به کار رودخانهسوم یا پروژه MODدر سال 1992، بیش­ترین تغییرات را تا سال 1994 داشته است.بهعبارتیتنها6درصدازمساحتاولیهاینهوردرسال2000باقیماندهاست که بیشترشاملنواحیاطرافکانال­هامی­باشند.

هورمرکزی - خشکشدناینهورنیزمانندهورالحماربودهبااینتفاوتکهشدتتغییردرسال­های92-94 بیش­تر بوده است و پروژه Mother of Battles Riverبیش­ترینتأثیررابررویاینهورداشتهاست. اینپروژهکهشاملیکسدوآب­بنداست، در آوریل1993باطول48کیلومتروعرض2کیلومتربهشطالمامنیاهمنحرفشدهودرAl qurnah بهفراتمی­پیوندد. تنها3درصدیا 98کیلومترمربعاز3121 کیلومترمربعاینهوردرسال2000باقی­ماندهاست.

هورالهویزه- برخلافهورهایالحمارومرکزی،نرخازبین­رفتناینهورکم­تربودهوحدود33 درصدیایکسومسطحاولیه

آندرسال2000باقیماندهاست.قسمتیازاینهورکهدرایرانقرارداردبهنامهورالعظیمشناختهمی­شودکهقبلاًسطحیدرحدود21درصدازکلهورهاراشاملمیشد،امادرنتیجهکارهایشدیدزه­کشیدرعراق،ایننسبتبه29درصدرسیدهاست .البته مساحتخود هورالعظیمنیزبهمساحتیکم­تراز نصفسطحآندرسال1973تبدیلشدهو خطوطساحلیآننیزدرحالعقبنشینیاست.

اگرچهآماردقیقدردستنیست،اماشواهدبیان­گرجابهجایییاازبینرفتنحدودنیممیلیونجمعیتبومیهورهاست . جمعیتیکهزندگیاجتماعیواقتصادیآن­هاباازبینرفتنهورهاازبینرفت،واینطرح­هایزه­کشی،اجتماعبشریوروش­های جارییکزندگی5000سالهراازبینبرد.

ازبینرفتنهورها،اثرفاجعهآمیزیبرحیاتوحشوتنوعزیستیآنداشتهاستوبهیکمسالهمنطقه­ایوبین­المللیتبدیل شدهاست.زیراکارشناسانحیاتوحشبراینعقیده­اندکهازبینرفتناینهورها،باعثانقراضجانوراناینمنطقهازجمله سمورآبی،موشصحراییوسایرموجوداتبومیاینحوزهشدهاست.

یافته ها

روند تغییرات زمانی- مکانی و ناپایداری تالاب­های بین‌النهرین (2010-1973)

تالاب­های غنی و بسیار متنوع جنوب عراق (بین­النهرین) به وسیله سیستم­های رودخانه­ای دجله و فرات بوجود آمده­اند و به طور جزیی به داخل خاک ایران گسترش یافته‌اند. مطالعه نشان می‌دهدکه وسعت این مرداب­های وسیع، روزگاری بین 15000 تا 20000 کیلومتر مربع بوده است؛ اما در حال حاضر مساحتی کم­تر از 1300 کیلومترمربع را پوشانده است. در حال حاضر حدود 85% از تالاب­های بین‌النهرین، بزرگ­ترین پهنه مرطوب (تالابی) در خاورمیانه و یکی از عالی­ترین زیست­بوم­های آبی جهان از بین رفته است. در این مورد بخش محیط زیستی سازمان ملل با استفاده از تصاویر جدید ماهواره‌ای، مطالعه مستند و مشروحی از سرعت و مقیاس نابودی تالاب­های این منطقه انجام داده است.

شرایط سخت و مشکل عراق در دهه­های گذشته (به علاوه اوضاع فعلی) دسترسی به تالاب­ها را محدود کرده است و کنترل و مراقبت از تالاب­ها را به تأخیر انداخته است. دلیل اصلی کاهش و نابودی این تالاب­ها عمدتاً به علت سدسازی در بالادست رودخانه و نیز اجرای طرح­های زه­کشی از دهه 1970 تا به‌ حال بوده است. ناحیه رودخانه‌ای دجله و فرات از نظر سدسازی یکی از فشرده‌ترین نواحی جهان می‌باشد و در چهل سال گذشته، دو رودخانه به وسیله احداث بیش­تر از30 سد بزرگ تکه‌ تکه‌ شده‌اند که ظرفیت ذخیره‌سازی آنها چندین برابر حجم دو رودخانه است. نگهداشت آب به وسیله سدها، به مقدار زیادی دسترسی به آب را برای اکوسیستم­های پایین دست رودخانه کاهش داده است و سیلاب­های تغذیه‌کننده تالاب­ها را از بین برده است. با این وجود، مهم­ترین علّت از بین رفتن تالاب، کارهای عظیم زه­کشی در جنوب عراق بوده است که در اوایل دهة 1990، به دنبال جنگ دوم خلیج‌فارس انجام گرفته است. این فاجعه اکولوژیکی بزرگ از نظر وسعت و سرعت، تقریباً با خشک‌شدن دریاچه آرال در آسیای مرکزی و جنگل‌زدایی نواحی بزرگ آمازون در آمریکای جنوبی قابل مقایسه است شکل(5) .

شکل 5- تالابهای بین النهرین در سالهای 2000 و 76-1973

بررسی تصاویر ماهواره‌ای لندست تا سال 2000 یک کاهش نسبتاً زیاد 85% را در مساحت زمین­های تالاب نشان داده است. یک حاشیه کوچک شمالی از تالاب الهویزه در دو طرف مرز ایران و عراق (در ایران معروف به هورالعظیم) تنها باقی­مانده آن است. حتی این آخرین باقی­مانده هم به دلیل تأمین و نگهداری آب به وسیله سدهای جدید و انحراف برای مقاصد آبیاری به سرعت در حال نابودی بوده است. مطالعات تا سال 2000 نشان می دهد که فقط 7 درصد از مساحت اولیه تالاب باقی­مانده است و تنها 10% از تالاب را می‌توان به عنوان یک سیستم عملکردی در نظر گرفت. مطالعات جدیدتر نشان می­دهد که از سال 2000 تا 2003 مساحت کلی تالاب از1084 کیلومتر مربع به 759 کیلومتر مربع تحلیل رفته­اند و بیش­تر از 325 کیلومتر مربع از تالاب خشک شده است شکل­های (6 و7 و 8) .بر اساس شکل شماره 6 سطح تالاب­های بین­النهرین در سه دهه گذشته روندی نزولی را طی کرده است که این شرایط پیامدهای ناگوار محیط زیستی زیادی را نیز به منطقه تحمیل می­کند. در این خصوص میزان ضریب تعیین در هیچ­یک از تالاب­ها کم­تر از 91/0 نبوده است.

شکل6- روند تغییرات سطح تالاب­های بین­النهرین در سه دهه گذشته

2002                                                                                          2000

شکل7- تغییرسطحآب در هورالهویزه(تنها باقی­مانده تالاب­های بزرگ بین­النهرین)طیسال­های2002-2000

بعد از جنگ دوم خلیج فارس و سرنگونی رژیم بعث در سال 2003، عراقی­ها شروع به خراب کردن دایک­ها و کانال­هایی کردند که تالاب­ها را خشکانده بودند. در فوریه 2004 دگرگونی چشم­گیری در بین­النهرین اتفاق افتاد. چند ناحیه بزرگ تالابی در شمال و جنوب فرات دوباره آبگیری شدند و زمین­های خشک جنوب تالاب الهویزه نیز پر آب شد. این نواحی که به رنگ آبی تیره نزدیک به سیاه بر روی تصویر ظاهر شدند، مناطق با آب دایمی بدون گیاه یا با پوشش گیاهی بسیار پراکنده را نشان می­دهند. تا سال 2005 نواحی بیش­تری به­خصوص شمال فرات آبگیری شد. در این مکان­ها آب نسبت به آن چه که در سال 2004 دیده می­شود به رنگ سبزتری ظاهر شده است. این مساله می تواند به دلیل رشد گیاهان و جلبک یا به خاطر باشد یا به خاطر این باشد که عمق کم­تر آب نسبت به سال قبل باشد شکل(10).

بخش ارزیابی محیط زیستی سازمان ملل در سال 2006 برآورد کرد که تقریباً58 درصد از مناطق تالابی موجود در اواسط دهه 1970 بازسازی شده است و در حال حاضر به صورت فصلی دارای آب و پوشش گیاهی فصلی متراکم است(2008،UNEP). مطالعه دو ساله دانشمندان عراقی و آمریکایی نشان داد که بار دیگر ماهی­ها و پرندگان در تالاب­های مجددا آبگیری شده ساکن شده اند. البته حجم آب ورودی به تالاب طی این سال­ها برای تثبیت سکونت و شروع فعالیت­های اقتصادی و کشاورزی کافی نبوده است شکل(11).

در سال 2007 و 2008 تالاب­ها به صورت کاملاً آشکار از زمین­های برهنه اطراف دیده می­شوند. آن­ها به نحوی جالب به رنگ  قهواه­ای مایل به قرمز نسبت به رنگ سبز روشن که معمولاً برروی تصاویر نشان­دهنده پوشش گیاهی است کاملاً متمایز می باشند. البته این رنگ سبز نمی­تواند حتما نشان­دهنده رشد و نمو پوشش گیاهی برروی تصاویر رنگی کاذب باشد شکل(12).

با نزدیک شدن به پایان دهه حاضر، احیا و بهبودی تالاب­ها با تهدیدات جدی از قبیل سدسازی در بالادست رودخانه­ها و خشک­سالی روبرو شد. در تصویر سال 2009 نه تنها مقدار سیلاب مشاهده شده به میزان قابل توجهی از سال 2008 کم­تر است بلکه نواحی کشت محصولات آبی نیز به مقدار خیلی کم­تری از سال گذشته ظاهر شده اند. خشک­سالی سال 2009 تأثیر بسیار شدیدی بر کشت محصولات زمستانه و بهاره در عراق داشت. به نظر می­رسدکه تصویر سال 2010 داستان متفاوتی می­گوید. به هر ترتیب در حالی که تالاب­ها کوچک­تر شده­اند، زمین­های کشت آبی در وسط تصویر خیلی متراکم­تر و سبزتر نسبت به سال گذشته مشاهده می­شوند شکل(13).

بحث و نتیجه­گیری

بررسی­ها آشکار نمود که تصاویر ماهواره­ای توانایی آشکارسازی و توصیف تغییرات زمانی- مکانی تالاب­های بین­النهرین را دارند. براین اساس مقایسه نقشه­ها و تصاویر طی نیم قرن اخیر نشان داد که تغییرات تدریجی و ناگهانی متعددی در ساختار فضایی این تالاب­ها رخ داده است. این تغییرات تحت تأثیر عوامل مختلفی به وقوع پیوسته وتشدید یا تضعیف شده است. مهم­ترین عوامل موثر عبارتند از: شرایط هیدرواقلیمی، فعالیت­های عمرانی(سدسازی، زه­کشی و ....) نهدیدهای محیطی(جنگ­ها، تنش­های سیاسی، خشک­سالی و ....) و آلاینده­های انسانی(کشاورزی، صنعتی، خانگی)که تالاب­های بین­النهرین به به عنوانبزرگ­ترین و پویاتریناکوسیستمآبیخاورمیانه را با خطر فروسایی، ناپایداری اکولوژیکی و انحطاط مواجه ساخته است. نابودی این تالاب­ها سببازبینرفتننقشتعادلیحوضه­ها و محیط­های پیرامونیشدهاست، به گونه­ای که با حذف یکی ازموانع عمده در مقابل طوفان­هایگرد و غباری،بادهایشدیدبا قشرهاینمکوخاکخشکهورهاهمراهشدهو تا هزارهاکیلومترفراتراز منطقهمی­وزند. به نظر می­رسد که هماهنگ‌ نمودن نگرش کشورهای ذینفع از حوضه رودخانه‌ای دجله و فرات جهت ارزیابی مجدد از کارهای عمرانی و مهندسی آب در قالب یک چشم‌انداز طولانی ‌مدت جهت مدیریت یکپارچه منابع آب می­تواند زمینه را برای بازگرداندن تالاب­ها به وضع قبلی و احیائ نقش ‌محیط زیستی آنها فراهم نماید.

     در ادامه برای حفظ پایداری تالاب­های بین­النهرین راه­کارهای پیشنهادی زیر ارائه می گردد:

1ـ لازم است که یک مطالعه جامع و مدون علمی از توان­های محیطی تالاب­ها انجام گیرد تا تنوع گیاهی و جانوری آن شناخته شود و از انقراض گونه های کمیاب جلوگیری گردد.

2ـ برای احیای زندگی و تنفس مجدد تالاب­ها، باید آثار جنگ شامل مین‌ها، گلوله‌های باقی­مانده، خاک­ریزها و جاده‌های حمل و نقل نظامی توسط کشورهای درگیر و با کمک سازمان­های بین‌المللی جمع‌آوری شوند.

3ـ از ریختن فاضلاب­های صنعتی، روستایی، شیمیایی و زه­کشها به تالاب­ها جلوگیری شود.

4ـ جهت بقا و احیای زندگی طبیعی و انسانی تالاب­ها، کشورهای ساحل رودخانه‌های دجله، فرات و اروند(ترکیه، سوریه، عراق و ایران،) باید برای حفظ محیط زیست و در چارچوب رفاه و عدالت اجتماعی آب را تقسیم‌بندی کنند.

5ـ ساحل و حاشیة تالاب­ها بازسازی و پاک­سازی شود و با ایجاد مجتمع­های فرهنگی و توریستی(به ویژه ورزش­های آبی در فصل زمستان) از پتانسیل­های اقتصادی منطقه استفاده گردد.

6ـ جای دارد تا توسط محققین در بارة بعضی از مشکلات و مسایل تالاب­ها که تا به حال پژوهش مستندی انجام نشده است، مانند: آلودگی شیمیایی، اثرات جنگ بر مسایل انسانی و فرهنگی مطالعات جامعی انجام گیرد.

منابع

1-      Heyvaert, VMA., Baeteman, C., 2008. A middle to late Holocene avulsion history of Euphrate River, Quaternery Science Review 27, pp. 2401-2410.

2-   شبانکاری، مهران، حلبیان، امیرحسین، بررسی روند فروسایی و ناپایداری تالاب هورالعظیم و تغییرات اکولوژیک آن، فصلنامة محیط زیست، 1385؛ شمارة اول.  

3-      www.grid .unep.ch /activities/sustainable/Tigris/marshlands/marshdoc.php.

4-      Maltby .E., 1994. An environmental and ecological study of marshlands of Mesopotamian. Wetland ecosystem research group, Exeter University, London.

5-      Partow, H., 2001. The Mesopotamian marshlands: demise of an ecosystem. Division of early warning and assessment, United Nations Environment Programme. Nairobi, Kenya.

6-      Partow, H., 2000."The Mesopotamian marshlands: demise of an ecosystem", UNEP/DEWA/TR. 01-3 Rev.1.

7-      Richardson, C., Hussain, N., 2006. Restoring the Garden of Eden: an ecological assessment of the marshes of Iraq. BioScience, 56(6), pp. 477-489.

8-      UNEP, 2008. Project to help manage and restore the Iraqi marshlands: Iraqi marshlands observation system (IMOS), www.grid .unep.ch/.Accessed 8 Sep 2008.

9-   ابریشم­چی، احمد ، بررسیروندتغییراتکمیوکیفیهورالعظیم، مجموعه مقالات پژوهشی دانشکده مهندسی عمران، دانشگاه صنعتی شریف، 1382، تهران، ایران.

10- مختاری، سحر، سلطا نی فر، هادی، یاوری، احمدرضا، خودسازماندهی، درتالابهورالعظیم(هورالهویزه)باتأکیدبراکولوژیسیمایسرزمین، پژوهشهای جغرافیای طبیعی، 1388، شماره 70.

11-  United nations environment programme. (n.d.), 2009. Iraqi marshland observation system website. Accessed May 4, 2009

12-  Zohary M., 1973. Geobotanical foundations of the Middle East. V.1 and 2. Gustav Fisher Verlag, Stuttgart

13-  Rzoska .J., 1980. Euphrate and Tigris, Mesopotamian ecology and density. W. Junk, The Hague.

14-  All-Hilli, M. R.A., Wamer, B.G., Asada, T., Douabul, A., 2009. An assessment of vegetation and environmental controls in the 1970s of the Mesopotamian wetlands southern Iraq. Wetlands Ecology and Management 17, pp. 207-223.

15-  Hamdam M.A., Asada, T., Hassan. F. M., Warner, B. G., Douabul, A., Al-Hilli, M. R. A., 2010. Vegetation response to re-flooding in the Mesopotamian wetlands, southern Iraq, Society of Wetland Scientist, published online: 16 March 2010.

16-  Clark, P, Magee, S., 2001. The Iraqi marshlands a human and environmental study, AMAR International Charitable Foundation, 2001.

17-  Murakami, M., 1995. Managing water for peace in the Middle East: alternative strategies, The United Nations University, 1995.