ارزیابی توان اکولوژیک به منظور توسعه شهری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (مطالعه موردی: جزیره مینو)

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 40، بهار96

ارزیابی توان اکولوژیک به منظور توسعه شهری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (مطالعه موردی: جزیره مینو)

سحر عماری
سولماز دشتی *
Soolmazdashti@iauahvaz.ac.ir
جعفر مرشدی

چکیده
امروزه بسیاری از شهرهای کشور ما با توجه به گسترش نامحدود و بدون برنامه‌ی خود سبب دست‌اندازی به محیط‌های طبیعی و از بین‌ بردن آن‌ها شده‌اند و در هر دوره زمانی و یا در هر مکانی که ایجاد گردیده‌اند در پیامد استقرار خود مشکلاتی را نیز در محیط زیست ایجاد‌ نموده‌اند. اصولاً ایجاد شهرهای جدید به منظور پاسخ‌گویی به نیازهایی هم‌چون جذب سرریز جمعیتی، تأمین مسکن و بسیاری از عوامل دیگر بوده و به خاستگاه آن‌ها در فرآیند توسعه از دیدگاه برنامه‌ریزی و طرح‌ریزی محیطی توجهی نگردیده است. جزیره مینو در جنوب خرمشهر در '12 o48 الی '15 o48 طول شرقی و '19 o30 الی '22 o30 عرض شمالی در استان خوزستان قرار دارد.
جهت شناخت پتانسیل‌های توسعه شهری در جزیره مینو از روش تجزیه و تحلیل سیستمی و مدل اکولوژیکی مخدوم و ابزار GIS استفاده شده است. در قالب این فرآیند، ابتدا منابع محیط‌زیستی منطقه شناسایی گردید. داده‌های رقومی و به همراه دیگر داده‌های توصیفی برای ایجاد پایگاه داده‌ها، به سامانه Arc GIS داده شد. با تلفیق و روی‌هم‌گذاری لایه‌های اطلاعاتی، در سامانه Arc GIS نقشه یگان‌های اکولوژیکی منطقه به همراه جدول ویژگی‌های واحد، ایجاد و نسبت به امکان‌سنجی منطقه اقدام و مناطق مستعد برای توسعه شهری مشخص گردید.
نتیجه بررسی نشان می‌دهد که با در نظر گرفتن تمامی پارامترهای اکولوژیکی مدل مخدوم، 85% منطقه از نظر توسعه شهری دارای توان مناسب درجه دو و 14% منطقه توان نامناسب دارند. پیشنهاد می شود در برنامه‌ریزی راهبردی توسعه شهری، اهداف کالبدی با اهداف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تلفیق شده و هماهنگ و همسو پیش رود. در این راستا محور اصلی برنامه‌ریزی شهری در جزیره مینو با اولویت‌بندی ارتقای ساختار کالبدی و رفاه اجتماعی با توجه به توسعه پایدار محیط زیست و در نهایت تولید ثروت بایستی صورت پذیرد.
کلمات کلیدی: ارزیابی توان، توسعه شهری، جزیره مینو، GIS.

مقدمه

حفاظت محیط زیست نیازمند ایجاد تعادل بین توسعه مراکز و کانون‌های جمعیتی و عرصه‌های طبیعی می‌باشد. بروز مشکلات محیط‌زیستی در ابعاد مختلف، ناشی از عدم رعایت معیارهای محیط‌زیستی در ایجاد کاربری‌های مختلف از جمله توسعه شهری است (1).
برای رسیدن به توسعه پایدار داشتن برنامه‌ریزی با تکیه بر ارزیابی همه‌جانبه محیط طبیعی امری ضروری است. با توجه به اینکه محیط زیست طبیعی، توان اکولوژیکی محدودی را برای استفاده‌های انسان داراست، ارزیابی توان اکولوژیکی به عنوان هسته مطالعات محیط‌زیستی با پیشگیری بحران‌های موجود، بستر مناسبی برای برنامه‌ریزی محیط‌زیستی فراهم می‌آورد. تحلیل قابلیت اراضی برای توسعه شهری یکی از اصلی‌ترین مقولاتی است که برنامه‌ریزان شهری با آن سروکار دارند (2).
با وجود اینکه مناطق انسان ساخت تنها 3% سطح کره زمین را فرا گرفته‌اند، اما در مقیاس جهانی و محلی اثرات مهمی را بر شرایط محیطی داشته‌اند (3)، به‌ عنوان مثال تجاوز مناطق شهری به زمین‌های کشاورزی عواقب محیط‌زیستی بسیار نامطلوبی مانند بیابان‌زایی و فرسایش خاک در برداشته است (4).
جزیره مینو به عنوان تنها جزیره ایران که با آب شیرین محصور شده است با داشتن نوار ساحلی نه چندان گسترده تنوع زیستی و زیستگاهی بالا جزء یکی از مناطق حساس کشور به‌شمار می‌آید و با افزایش روز افزون صنایع و گسترش شهرهای آبادان و خرمشهر به سمت ساحل بقا و پایداری این سواحل با ارزش در معرض تهدید جدی قرار می‌گیرد (5 و 6) .
باتوجه به موقیت مرزی و موقعیت اکولوژیکی ویژه جزیره مینو و عدم توجه چندان به این منطقه در سال‌های پس از جنگ تحمیلی، انجام این تحقیق در راستای توسعه پایدار شهری بایستی مورد توجه قرار گیرد.
در زمینه اریابی توان شهری می‌توان به مطالعات ارزیابی توان اکولوژیک حاشیه شهر تبریز به منظور توسعه شهری را با استفاده از رویکرد ارزیابی چندمعیاره و در محیط GIS (2)، ارزیابی توان اکولوژیک قزوین جهت تعیین نقاط بالقوه توسعه شهری را با استفاده از GIS (7)، ارزیابی توان اکولوژیکی به منظور کاربری توسعه شهری به روش تصمیم‌گیری چندمعیاره فازی در حاشیه شهر اهواز (8)، ارزیابی کیفیت سرزمین با استفاده از GIS و روش MCE در تانگشان (9)، برنامه‌ریزی استفاده از سرزمین در کامپالا با استفاده سیستم اطلاعات جغرافیایی برای بهبود زندگی ساکنان شهری (10) اشاره نمود.
مواد و روش‌ها
موقعیت محدوده مطالعاتی
جزیره مینو در گذشته صلبوخ نام داشته و در جنوب خرمشهر در موقعیت جغرافیایی '12 o48 الی '15 o48 طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ و '19 o30 الی '22 o30 عرض شمالی از خط استوا قرار دارد. جزیره از شمال به شهرهای آبادان و خرمشهر و غرب به کشور عراق محدود می‌شود و مرز طبیعی آن با رودخانه اروندرود است. مساحت تقریبی آن حدود 23 کیلومترمربع می‌باشد. این جزیره دارای 10 متر ارتفاع از سطح دریاست و در فاصله ۱۰ کیلومتری خرمشهر است. بزرگ‌ترین قطر جزیره 6/2 کیلومتر می باشد. مینو شهر، شهر کوچکی است که در آن قرار گرفته ‌است و بزرگ-ترین آبادی این جزیره ‌است. این شهر جمعیتی در حدود 000,12 نفر دارد که در بین رودخانه اروند و جرف که شاخه‌ای از اروند می‌باشد قرار گرفته است (6 و 5). شکل (1) موقعیت محدوده مطالعاتی را نشان می‌دهد.

شکل 1- موقعیت محدوده مطالعاتی (جزیره مینو)

ارزیابی از روش‌های کارآمد در تحقیقات علمی به‌ویژه در زمینه محیط زیست بوده و مهم‌ترین دست‌آورد آن کمک به معیارهای علمی و منطقی برای ارزیابی کیفیات موضوع یا زمینه مورد نظر است (11).
برای ارزیابی توان محیط زیست جزیره مینو در استان خوزستان از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS استفاده شده است. اساس کار بر پایه روش تجزیه و تحلیل سیستمی مخدوم می‌باشد (12). الگوریتم اجرای پژوهش در شکل (2) ارایه شده است.

شکل 2- الگوریتم اجرای پژوهش مأخذ: (12)

در بررسی حاضر، فرآیند ارزیابی توان اکولوژیک به شرح زیر انجام شد:
الف) شناسایی منابع مطالعاتی بر اساس جدول (1) صورت پذیرفت.


جدول 1- فهرست داده‌های اکولوژیکی
منابع اکولوژیکی
شکل زمین: (ارتفاع از سطح دریا، درصد شیب، جهت شیب)
شبکه هیدروگرافی
منابع اراضی و خاک‌شناسی: (تیپ‌ها و واحدهای اراضی، ویژگی‌های واحدهای اراضی)
زمین‌ساخت و زمین‌شناسی: (واحدهای زمین‌شناسی، حساسیت سازندها به فرسایش،
پهنه‌بندی خطر نسبی زمین‌لرزه «تکتونیک منطقه»)
پوشش‌گیاهی: (تیپ و تراکم پوشش گیاهی )
اقلیم: (دما، بارش، جهت باد غالب)
منابع آب: (آب سطحی، آب زیرزمینی)
زیستگاه و پراکنش حیات وحش

ب) تجزیه و تحلیل و جمع‌بندی
تهیه نقشه‌های منابع اکولوژیک بوسیله GIS
پس از شناسایی منابع اکولوژیک، نقشه‌پردازی اطلاعات توسط GIS صورت گرفت.گام اولیه برای تهیه نقشه‌ها، ورود اطلاعات خصوصیات اکولوژیک است. داده هایی که باید در یک سیستم وارد گردند دو نوع هستند: 1) داده های مکانی و 2) داده های توصیفی(غیرمکانی) (13). دراین تحقیق ایجاد نقشه‌ها از طریق رقومی کردن digitizing برای داده‌ها صورت گرفت. در این مراحل نقشه‌های شکل زمین (ارتفاع، در صد شیب، جهت شیب)، خاک‌شناسی،‌ پوشش‌گیاهی، زیستگاه حیات‌وحش، زمین‌شناسی و تکتونیک در محیط نرم‌افزاری تهیه گردید.
ج) تهیه نقشه یگان محیط‌زیستی و ارزیابی توان اکولوژیکی
جهت ارزیابی توان اکولوژیک باید اطلاعات منابع اکولوژیک حوضه با هم تلفیق گردند. به همین دلیل لایه‌های اطلاعاتی (نقشه‌ها) به ترتیب زیر و با دستورOverlay طبق روش تجزیه و تحلیل سیستمی مخدوم تلفیق شده و در نتیجه نقشه‌ای که بیانگر تمامی خصوصیات لایه‌های تلفیق شده است بدست آمد.
1- تلفیق نقشه طبقات ارتفاعی با نقشه در صد شیب (ایجاد نقشه مقدماتی شکل زمین)
2- تلفیق نقشه مقدماتی شکل زمین با نقشه جهت شیب (ایجاد نقشه شکل زمین)
3- تلفیق نقشه شکل زمین با نقشه تیپ خاک (ایجاد نقشه واحد های محیط زیستی پایه یک)
4- تلفیق نقشه واحد‌های محیط زیستی پایه یک با نقشه تیپ‌های گیاهی (ایجاد نقشه واحد‌های محیط زیستی پایه دو)
5- تلفیق نقشه واحد‌های محیط زیستی پایه دو با نقشه تراکم پوشش گیاهی (ایجاد نقشه نهایی واحد‌های محیط زیستی)
6- تکمیل جدول واحد‌های محیط زیستی با اطلاعات مربوط به زمین‌شناسی، زلزله‌خیزی، اقلیم، شبکه هیدروگرافی.
شایان ذکر است که در ارزیابی توان محیط‌زیست برای توسعه شهری در مدل اکولوژیکی مخدوم، تمامی پارامترهای یاد شده در مدل هم‌وزن نیستند. برخی از پارامترها به عنوان عامل کلیدی عمل می‌نمایند. یعنی نبودن آن‌ها یا آماده نشدن شرایط مناسب برای آن‌ها، حتی اگر سایر پارامترها نیز وجود داشته باشند، باعث خواهد شد که منطقه مورد بررسی نامناسب ارزیابی گردد، مانند پارامتر آب یا سنگ و یا خاک به هر حال جهت آسان شدن ارزیابی، شایسته است که پارامترها الویت‌بندی شوند.
درجه اولویت پارامترهای اشاره شده در مدل اکولوژیکی مخدوم جهت توسعه شهری از قرار زیر است:
1-کمیت آب 2- شیب 3- سنگ و خاک 4- هیدرولوژی 5- سرعت باد غالب 6- جهت دامنه 7- پوشش گیاهی 8- ارتفاع از سطح دریا 9- سایر پارامترها. در جدول (2) نیازمندی‌های محیط‌زیستی برای برپایی مناطق شهری بر اساس مدل ارایه شده است (12).

جدول 2- نیازمندی‌های محیط‌زیستی برای برپایی مناطق شهری
طبقه 1 طبقه2 نامناسب
میانگین بارندگی سالانه:800-500 میلی‌متر
میانگین دمای سالانه: 24-18 درجه سانتی‌گراد اقلیم: هر اقلیم و آب و هوا (به استثناء شرایطی که نامناسب ذکر شده‌اند.) اقلیم : در مسیر گردبادها و بادهای شدید موسمی سرعت باد غالب بیش از 50 کیلومتر در ساعت
در صد رطوبت:80-60 درصد
سرعت باد غالب: تا 35 کیلومتر در ساعت شیب زمین: 9-6 درجه شیب: بیش از 9 درجه
شیب زمین: تا 6 درجه
ارتفاع از سطح دریا:1200-400 متر
جهت جغرافیایی (آب و هوای معتدله): جنوبی جهت جغرافیایی (آب و هوای معتدله): غربی _ شرقی
ارتفاع از سطح دریا:1800-1200 متر ارتفاع از سطح دریا: بیش از 1800 متر
جهت جغرافیایی (آب و هوای معتدله): شمالی
سنگ مادر: ماسه‌سنگ، روانه بازالت، رسوبات آبرفتی سنگ مادر: سنگ آهک و رس، گرانیت، توف-های شکاف‌دار، روانه‌های بین چینه‌ای ، آبرفتی (مخروط‌افکنه، آبرفت‌های دره‌ساز) ولس سنگ مادر: گسل پیدا و پنهان، سنگ مادر مارنی، وجود لایه مارن در زیر سنگ مادر، شیست، تپه‌های ماسه‌ای، دشت‌های سیلابی و مناطق زلزله‌خیز
بافت خاک: لومی، لومی_ رسی عمیق
عمق خاک: عمیق بافت و عمق خاک: شنی عمیق، شنی لومی کم‌عمق تا عمیق، لومی کم‌عمق تا متوسط، لومی رسی کم‌عمق تا متوسط بافت و عمق خاک: شنی کم‌عمق، رسی سنگین یا نیمه‌سنگین، خاک هیدرومرف
شرایط زهکشی خاک: خوب تا کامل شرایط زهکشی: متوسط تا خوب شرایط زهکشی خاک: ناقص
ساختمان خاک: نیمه تحول یافته تا تحول یافته با دانه‌بندی متوسط ساختمان خاک: نیمه تحول یافته ساختمان خاک: کم تحول یافته، دانه‌بندی
خیلی‌ ریز
کمیت آب: 300-225 لیتر در روز برای هر نفر کمیت آب: 225-150 لیتر در روز برای هر نفر کمیت آب: کم‌تر از 150 لیتر در روز برای هر نفر
هیدرولوژی: بستر خشک رودخانه‌ها، مسیل، گذرگاه آبراهه‌های طبیعی
تراکم پوشش درختی: کم‌ تر از 30% تراکم پوشش درختی: 60-30% تراکم پوشش درختی: بیش از 60‌%
تراکم پوشش علفی: کم‌تر از 30 % تراکم پوشش علفی: کم‌تر از 50% تراکم پوشش علفی: بیش از 50‌% یا کشتزار آبی
مأخذ: (12)

نتایج

جزیره مینو در انتهای جنوب‌غربی دشت خوزستان که یکی از کم‌ارتفاع‌ترین و مسطح‌ترین نواحی این دشت است، قرار دارد این جزیره جلگه‌ای است به ارتفاع 5/0 متر تا 5/1 متر از سطح دریاست. جزیره مینو مبداء دلتایی دارد و به مرور از تشکیل رسوبات در بستر کارون و اروند پدید آمده و توسعه یافته است که مرتفع‌ترین نقطه جزیره دارای 2 متر ارتفاع می‌باشد که این نقطه در ضلع جنوبی جزیره در حد فاصل روستای شرهان حمدی و طالب عصفور واقع شده است. در صورت کلی ارتفاع پاره‌ای از عوامل انسان‌ساخت از قبیل ساختمان‌ها و تاسیسات، برج‌ها و دکل‌ها بسیار بیش‌تر از ارتفاع نسبی عوامل طبیعی درون ناحیه است. شکل‌های 1 الی 2 مدل رقومی ارتفاع و درصد شیب جزیره را نشان می-دهد.
منطقه مورد مطالعه از اقلیم خشک برخوردار است و از نظر رژیم آب و هوایی تحت تاثیر جریانات مدیترانه‌ای قرار دارد به‌علاوه واقع شدن استان خوزستان در سلسله جبال زاگرس منجر به قرار گرفتن جزیره در منطقه بیابانی گرم شدید بر اساس طبقه‌بندی اقلیم آمبرژه می‌باشد. بارندگی اکثراً در فصل زمستان صورت می‌گیرد که اغلب شدید می‌باشد میزان متوسط بارندگی 163 میلی‌متر در ناحیه است. حداقل درجه حرارت سالانه 5- و حداکثر دمای سالانه 53 درجه سانتی-گراد می‌باشد. ساختمان زمین‌شناسی جزیره مینو به عنوان بخشی از واحد زاگرس چین نخورده که جلگه خوزستان را در بر گرفته است مطالعه می‌شود. این واحد از نظر زمین ساخت صفحه‌ای، قسمتی از صفحه عربستان محسوب می‌شود. بنابراین تکامل زمین‌شناسی آن در ارتباط با فرورفتگی بزرگ حوضه ژئوسنکلینالی زاگرس بوده است. از ویژگی‌های آن وجود رسوب‌های تقریباً سالم مانده از پالئوزوئیک تا سنوزوئیک و هم‌چنین فقدان آتشفشان‌های سنوزوئیک است که تعلق آن را به حوضه زاگرس به اثبات می‌رساند. با توجه به موقعیت خاص جزیره مینو این منطقه توسط آب‌های شیرین احاطه شده است. خاک این جزیره نسبت به مناطق اطراف از شوری کم‌تری برخوردار است که باعث رشد بهتر انواع گیاهان در این منطقه می‌شود. پوشش-گیاهی محدوده مطالعاتی قبل از جنگ، نخل Phoenik dactylifern بوده و آبیاری توسط جزر و مد جزیره انجام می‌شد. ولی بعد به علت خالی شدن جزیره از سکنه تراکم نخل‌ها کم‌تر شده و بیش‌تر سطح جزیره از نیزارها Phragmites sp. پوشیده شده است (14).
اشکال 5 الی 9 تعدادی از نقشه‌های منابع موجود جزیره که در محیط ArcGIS ترسیم گشته‌اند را ارایه می‌کند.
بر اساس مدل اکولوژیکی مخدوم نقشه توان اکولوژیکی جزیره مینو ارایه شده است شکل (10). 85% منطقه از نظر توسعه شهری دارای طبقه مناسب درجه دو و 14% منطقه توان نامناسب دارند.

بحث و نتیجه‌گیری

ارزیابی توان محیط زیست برای هر کاربری از مقایسه موجودی منطقه مورد بررسی (ویژگی‌های یگان‌های محیط-زیستی) با مدل اکولوژیکی آن کاربری به عمل می‌آید. مدل-های اکولوژیکی که برای کاربری متعدد در شرایط ایران ساخته شده‌اند برای هر کاربری ویژگی‌های جداگانه‌ای دارند، هرچند در هسته مدل به همدیگر شبیه‌اند (15). بر اساس نتایج حاصله 85 درصد جزیره مینو توان مناسب برای توسعه شهری دارند. با توجه به اینکه منطقه مورد مطالعه دشت و شبه دشت است و دارای شیب و ارتفاع کم است و بافت خاک عمیق است و شرایط زهکشی خاک منطقه متوسط تا خوب می‌باشد و اکثر شرایط گفته شده در مدل اکولوژیکی مخدوم را دارا می باشد این نتیجه بدست آمده است. مناطقی که تراکم پوشش گیاهی بالای 70 درصد دارا می باشند بر اساس مدل برای توسعه شهری مناسب نمی باشند.
تاثیر عوامل فرهنگی و اجتماعی در شهرسازی و برنامه-ریزی‌های شهری، آن‌چنان گسترده است که هیچ‌یک از عناصر مختلف شهری را نمی‌توان بدون تاثیر چنین عواملی دانست. هر فرم و مجموعه شهری، همان‌طور که متاثر از عوامل اقلیمی و طبیعی است، نتیجه علایق و خصوصیات اجتماعی و فرهنگی مردم است. بنابراین در طرح و تدوین هر برنامه برای توسعه شهر یا نوسازی و بهسازی شهری و بالاخره طراحی هر ساختمان شهری، ارتباط چنین برنامه‌هایی از نظر فرم و سیمای شهری و محله‌ای و فرم و تیپ ساختمان‌ها در رابطه با اقلیم به نحوی باشد که نوع خاصی از ساختمان‌ها را مطرح سازد. ولی اگر چنین بناهایی با روحیات مردم مغایر باشد، امکان استفاده از ساختمان‌ها را در حد مطلوبی قرار نمی‌دهد. این مورد تنها در زمینه نوع ساختمان‌های شهری و محلات شهری نیست. بلکه در طراحی بسیاری از عوامل فیزیکی مانند پل‌ها، راه‌ها و معابر، ارتفاع و مساحت ساختمان‌ها، و موقعیت آن‌ها بر یکدیگر تاثیرگذار است. طراحی چنین مجموعه‌هایی بایستی با مطالعه دقیق در عوامل اجتماعی و فرهنگی باشد (16). در رابطه با بررسی تعاملات اجتماعی و تاثیر آن بر فضای کالبدی جزیره مینو، باید به این مساله توجه نمود که همه ساکنان از قوم عرب هستند ولی مناسبات طایفه‌ای خاص خود را دارند و به همین دلیل رفتار آن‌ها تاثیر بارزی بر روی فضای شهری دارد. در راستای توسعه پایدار شهری بایستی به پراکندگی بافت شهری و عدم تمرکز روستایی در جزیره مینو توجه نمود. ساخت و سازهای پراکنده و بی‌برنامه، سبب بروز بی‌نظمی و عدم انسجام در ساختار کالبدی جزیره شده و می‌شوند به همین جهت تدوین ضوابط و مقررات ساخت و ساز بر مبنای پهنه‌بندی پیشنهادی و اجرای این ضوابط ضروری به‌نظر می‌رسد.
لازم است در برنامه‌ریزی راهبردی، اهداف کالبدی با اهداف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تلفیق شده و هماهنگ و همسو پیش رود و انعطاف‌پذیری در طراحی گزینه‌های مختلف و تعیین اولویت‌ها در انتخاب گزینه‌های برتر در راستای توسعه شهری صورت پذیرد. در واقع طرح‌های توسعه شهری، هم از نظر اهداف و مقاصد و هم از نظر روش‌ها و وسایل اجرایی باید در انطباق با طبیعت پویا و تحول‌پذیر شهر و شهروندان، تهیه شده و به اجرا درآید (17). در این راستا محور اصلی برنامه‌ریزی شهری در جزیره مینو با اولویت‌بندی ارتقاء ساختار کالبدی و رفاه اجتماعی با توجه به توسعه پایدار محیط زیست و در نهایت تولید ثروت بایستی صورت پذیرد.
پیشنهادات
پیشنهاد می‌گردد که فرآیند ارزیابی توان اکولوژیک با معیارهای بین‌المللی موجود در دنیا با استفاده از روش‌های MCDM در جزیره مینو صورت پذیرد تا بتوان نتایج تحیقیق حاضر را با پژوهش آتی مقایسه نمود. هم‌چنین استفاده از روش‌های AHP، منطق فازی، روش ترکیب خطی وزن‌دار (WLC)، OWA، TOPSISI و الکتر جهت انجام ارزیابی و پهنه‌بندی توسعه شهری در جزیره مینو و غیره توصیه می‌گردد.
منابع
1- منوری، مسعود و طبیبیان، سحر. تعیین عوامل محیط‌زیستی در مکان‌یابی شهرهای جدید در ایران. علوم و تکنولوژی محیط‌زیست. 1385؛ شماره 3: صفحات 1 تا 9.
2- نقدی، فریده، حسینی، سیدمحسن و صدر، شقایق. ارزیابی توان اکولوژیک اراضی با استفاده از سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی و فرایند تحلیل سلسله مراتبی (مطالعه موردی: اراضی حاشیه شهر تبریز). مجله کاربرد سنجش از دور و GIS در علوم منابع طبیعی، 1390؛ شماره 1: صفحات 91 تا 98.
3- Herold, M., Goldstein, N. C., Clarke, K. C., 2003. The spatiotemporal form of urban growth: measurement, analysis and modeling. Remote Sensing of Environment, Vol. 86, pp.286–302.
4- Shalaby, A., Aboel Ghar, M., Tateishi R., 2004. Desertification impact assessment in Egypt using low resolution satellite data and GIS. The International Journal of Environmental Studies, Vo.61, No 4, pp.375–384.
5- یاوری، ماندانا. ارایه راهکارهای مدیریتی و ارزش-گذاری محیط‌زیستی و درجه‌بندی حفاظتی جزیره مینو. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد مدیریت محیط‌زیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات خوزستان، 1384.
6- قنادپور، جلال. بررسی تجمع و تعیین منشأ عناصر سنگین سرب و روی و نیکل و کادمیوم در گیاه لوئی و در رسوب رودخانه اروند (منطقه آبادان خرمشهر و مینو شهر). پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات خوزستان، 1390.
7- قرخلو، مهدی، پورخباز، حمیدرضا، امیری، محمدجواد و فرجی‌سبکبار، حسنعلی. ارزیابی توان اکولوژیک منطقه قزوین جهت تعیین نقاط بالقوه توسعه شهری با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای. 1388؛ شماره 2: صفحات 51 تا 68.
8- نتاج‌انصار، پیام. ارزیابی توان اکولوژیکی به منظور کاربری توسعه شهری به روش تصمیم‌گیری چند معیاره فازی حاشیه شهر اهواز، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد مدیریت محیط‌زیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات خوزستان، 1392؛ 103 صفحه.
9- Xue, F., Bian, Z., 2008. GIS combined with MCE to evaluate land quality. International Federation for Information Processing, Vol.1, pp.215-222.
10- Lwasa, Sh., 2005. A geo-information approach for urban land use planning in Kampala. Spatial Development Infrastructure Linkages with Urban Planning. From pharaohs to Geo informatics FIG Working Week, Vol.8, pp.16-21.
11- مختاری، سحر. بررسی روند تخریب تالاب هورالعظیم با رهیافت ساختار اکولوژی سیمای سرزمین، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد مدیریت محیط‌زیست، دانشگاه تهران، دانشکده محیط زیست، 1384؛ 154 صفحه.
12- مخدوم، مجید. شالوده آمایش سرزمین. تهران؛ انتشارات دانشگاه تهران، 1387، 289 صفحه.
13- دشتی، سولماز و سبزقبائی، غلامرضا. امکان-سنجی نواحی مستعد توسعه پایدار کشاورزی و مرتعداری حوضه آبخیز فیروزآباد با استفاده از GIS. همایش ملی کشاورزی پایدار، 10 آذرماه 1390، ورامین، ایران
14- سازمان منطقه آزاد اروند، طرح جامع جزیره مینو. 1392، جلد دوم، فصل اول.
15- دشتی، سولماز، سبزقبائی، غلامرضا و نظری-پرچستان، سیروس، راهکارهای دستیابی به توسعه‌ پایدار روستایی با استفاده از ارزیابی ‌توان اکولوژیک (مطالعه موردی: حوضه‌آبخیز فیروزآباد). همایش ملی انسان، محیط زیست و توسعه پایدار، اسفندماه 1388، همدان، ایران.
16- شیعه، اسماعیل. مقدمه‌ای بر مبانی برنامه‌ریزی شهری، چاپ هفتم، دانشگاه علم و صنعت، 1376، ص 7.
17- Nader, M.R., Sallounm, B.A., Karam, N., 2008. Environment and sustainable development indicators in Lebanon: A practical municipal level approach. Ecological Economics, Vol.18, No 64, pp.186-198.