ارزیابی پایداری محله های شهری با استفاده از روش‌های تصمیم گیری چند معیاره (مورد مطالعه: محله‌های منطقه 6 شهرداری تهران)

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهنوزدهم، شماره دو، تابستان 96

ارزیابی پایداری محله های شهری با استفاده از روش­های تصمیم گیری چند معیاره(مورد مطالعه: محله­های منطقه 6 شهرداری تهران)

علی شماعی[1]*

shamaiali@yahoo.com

فرزانه ساسان پور[2]

ثروت اله  مرادی[3]

چکیده

زمینه و هدف: هدف اصلی این پژوهش تحلیل سطح  پایداری محلات منطقه 6 شهرداری تهران به منظور دست یابی به توسعه پایدار شهری است. بر این اساس سنجش پایداری در ابعاد محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی و رتبه بندی محلات 18 گانه منطقه 6 تهران بر اساس 28 شاخص توسعه پایدار شهری مورد توجه قرار گرفته است.

روش بررسی: نوع پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و روش تجزیه تحلیل داده و اطلاعات با استفاده از مدل های چند معیارهAHP ، VIKOR و  ضریب پراکندگی است. شاخص های مورد مطالعه از طریق مدل AHP وزن دهی شده، سپس به وسیله مدل تصمیم گیری چند معیاره VIKOR محلات منطقه 6 از لحاظ پایداری رتبه بندی گردیده است. به منظور بررسی نابرابری شاخص های موردنظر از مدل ضریب پراکندگی(CV) استفاده شد. با استفاده از  تحلیل رگرسیون و معیارهای(اجتماعی، اقتصادی، محیط زیستی و کالبدی) شاخص های تلفیقی پایداری محلات مشخص شده است.

یافته : با توجه به آزمون های آماری انجام گرفته بین شاخص های محیط زیست و کالبدی با شاخص های تلفیقی پایداری محلات همبستگی معناداری  وجود دارد و نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون نشان می دهد شاخص های محیط زیست بیش ترین سطح معناداری را در پیش بینی پایداری محلات  منطقه 6 دارند. ضریب پراکندگی نشان می­دهد که بیشترین نابرابری در شاخص­های مورد بحث در محلات 18 گانه منطقه مربوط به شاخص­های محیط زیست است.

بحث و نتیجه: با توجه به یافته های حاصله می توان نتیجه گرفت محله آرژانتین و ساعی با مقدار 00/0  به عنوان پایدار ترین محله و محله فاطمی با مقدار 00/ 1 به عنوان ناپایدارترین محله است. بنابراین ضروری است برنامه ریزی توسعه محله ای در محله های ناپایدار در اولویت سیاست گذاری شهرداری منطقه 6 قرار گیرد.

واژه‏های کلیدی: پایداری، محله شهری، منطقه 6 شهرداری تهران، تصمیم گیری چند معیاره.

The Analysis of Urban Neighborhoods Sustainability by Using of Multi-criteria Decision-making Methods

(Case Study: 6^th Region Neighborhoods of Tehran)

Ali Shamaie[4]*

shamaiali@yahoo.com

Farzaneh Sasanpour[5]

Servat-o-allah Moradie[6]

Abstract

Background and Objective: The main objective of this research was been an analyzing neighborhood sustainability in 6^th region of Tehran city which could be a base for reaching to urban sustainable development. So doing, we focused on the 28 indicators to analyzing of sustainability in environmental, economic, social and physical dimensions, and neighborhoods ranking in Tehran city.

Method: Research method is descriptive-analytical. Data and information has examined by Multi-criteria AHP, VIKOR and Coefficient of Variation. Indicators were weighted by AHP, then, were ranked by VIKO Multi-criteria decision- making model. Also, inequity indicators have analyzed by Coefficient of Variation model. Mixed indicators of neighborhoods have determined by regression analysis and social, economic, environmental and physical criteria. 

Findings: Statistical tests have showed that there was a significance correlation between environmental and physical indicator with mix indicator of neighborhoods sustainability. Findings got from regression analysis have showed that environmental indicator were most significant level for forecasting neighborhoods sustainability in 6^th region. Coefficient of Variation indicated that most inequity have been with 18 neighborhoods base on our index in this research and that have been related with environmental indicator.    

Discussion and Conclusions:  This research has showed that Saee and Arzhantin by getting 0.00 have been most sustainable and Fatemi by getting 1.00 has been most unsustainable. So, this is important to neighborhood development planning focuses on municipality's policy for 6 region.

Keywords: Sustainability, Urban Neighborhood, Tehran City's 6^th Region, Multi-criteria Decision- Making Model.

مقدمه

مفهوم توسعه پایدار و پایداری شهری از نیمه دوم قرن 19 وارد ادبیات جغرافیایی شد. با ظهور علم اکولوژی مدرن، مفهوم پایداری و توسعه پایدار در کتاب " انسان و طبیعت " جورج پرکینز مارش که در سال 1864 در آمریکا منتشر شد. در قرن بیستم راشل کارسون در کتاب های خود با عنوان "دریای پیرامون ما" 1952 " بهار خاموش 1962" به تحلیل اثرات مخرب مواد شیمیایی ، آفت کش ها بر شرایط اکولوژیکی پرادخت. این اثر پیشگام که تحت عنوان «سیاست زمین» شناخته شده است منبع شکل گیری محیط گرایی مدرن گردید. به تدریج با رشد اقتصادی و شهری شدن فزاینده و به دنبال آن مصرف گرایی ناشی از سبک زندگی غربی که پایداری و امنیت زمین را به خطر انداخت، اندیشمندانی همچون کارسون تئودور روژاک در کتاب "بیابان در کجا پایان می پذیرد" 1972 و ای.اف.شوماخر در کتاب "کوچک زیباست " 1973 مباحث برجسته ای در زمینه توسعه پایدار مطرح ساختند. در سال 1972 پژوهش های مربوط به " کلوپ رم " منتشر شد که معروفترین آنها "محدودیت های رشد" است(1). پس از آن اولین کنفرانس بین المللی دراستکهلم سوئد در سال 1983  در رابطه با محیط و توسعه برگزار شد که مبنایی برای توجه بیشتر به پایداری گردید. به دنبال آن گزارش برانت لند تحت عنوان «آینده مشترک ما» منتشر می شود. در این گزارش توسعه پایدار تحت عنوان " رفع نیاز کنونی بدون کاهش توان نسل های آینده در برآوردن نیازهایشان " تعریف می شود. پنج سال بعد در سال 1992 مجدداً کنفرانس بین المللی در زمینه محیط و توسعه ، در ریو دو ژانیرو تحت عنوان " اجلاس زمین " برگزار می شود. این اجلاس منجر به موافقت هایی در زمینه محیط و توسعه، چارچوبی برای کنوانسیون تغییر اقلیم و تکثر بیولوژیکی، اصول جنگل داری و یک توافق بنیادی تحت عنوان " دستور کار 21 " می شود. این دستور کار برنامه ای اجرایی برای توسعه پایدار ارائه می دهدکه به دنبال آن یکپارچه سازی دغدغه های محیطی با دغدغه های اجتماعی و اقتصادی و همچنین توجه به رویکرد مشارکتی و اجتماع مبناء در سطح محلات شهری به ویژه کاربری زمین شهری است. در سال2002 اجلاس (زمین) ژوهانسبورگ یک دهه پیشرفت در اندیشه و عمل؛ توسعه پایدار را مورد بازبینی قرار می دهد. در سال 2012 اجلاس "ریو +20" توافق های گذشته را مورد تاکید قرار می دهد به هر حال مفهوم توسعه پایدار برای جغرافیا به ویژه جغرافیای شهری در سطوح مختلف آن از گذشته معطوف به رویکرد انسان – محیط بوده است. بر این اساس پژوهش های نظری و تجربی در زمینه توسعه پایدار مورد توجه جغرافیدانان است(2).

 بنابراین مبحث پایداری یکی از مهمترین مباحث برنامه‎ریزی‎های شهری است. توسعه پایدار شهری از طریق توسعه پایدار محله‎ای مفهومی قابل نظارت و دست یافتنی تر است. آسیب‎ شناسی محله ها از لحاظ محیط زیست، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی و کنترل و ساماندهی آنها در محدوده محلات آسان تر و سریعتر انجام می پذیرد. از طرف دیگر شکل گیری و پایداری بسیاری از شهرها  وابسته به انسجام و پایداری محلات آن است. برنامه ریزی محله مبنا راهکاری برای دستیابی به پایداری شهر است. پایدارترین محلات شهری محله‎هایی هستند که در تمام جنبه‎های پایداری مبتنی بر شرایط محیطی و اجتماعی و اقتصادی و نیازهای جامعه محلی شکل گرفته باشند. ویژگی عصر ما شهرنشین شدن جمعیت، افزایش جمعیت شهرها و به تبع آن توسعه شبکه شهرهای کوچک و بزرگ با مناطق و نواحی گوناگون است (3). در آغاز  قرن نوزدهم، تنها 3 درصد از جمعیت دنیا در شهرها ساکن بودند که این میزان در ابتدای قرن بیستم به 15 درصد افزایش یافت(4).در قرن بیست و یکم، جمعیت شهری دنیا به مرز 50 درصد کل جمعیت جهان رسیده و پیش‎بینی می‎شود در سال 2025 میلادی از مرز 61 درصد تجاوز نماید (5). رشد سریع جمعیت و تمرکز و تراکم ناموزون فضاهای شهری بر زندگی  انسان‎ها اثر می گذارد. الگوهای جاری تمرکز جمعیت، تمرکز صنایع، فعالیت­های اقتصادی، افزایش موتوریزاسیون، مدیریت ناکارآمد مواد زاید جامد و.. اشاره ای به چالش های محیطی در آینده ای نه چندان دور دارند.(6) چراکه شهر سیستمی است پیچیده که به واسطه شرایط اجتماعی، اقتصادی، محیطی، ارتباطات و فرآیندها شکل می­یابد(7). در چند دهه اخیر در پاسخ به شرایط ناپایداری شهرها موضوع توسعه پایدار شهری در چشم انداز بلند مدت جوامع انسانی مطرح شده است.(8). توسعه پایدار در واقع فرآیند در برگیرنده کیفیت اجتماعی ـ اقتصادی، کالبدی و محیط زیست است که اعضای جوامع محلی را به تولید و بازساخت زندگی هدف­مند برای تحقق ابعاد پایداری هدایت می­کند.

در ایران نیز با وارد کردن درآمدهای نفتی در جامعه پیشاصنعتی، شهرنشینی برون زایی پدیدآمده که رشد آن بر توسعه آن پیشی گرفته است(9). در حالی که 31.4 درصد جمعیت کشور در سال 1335 در شهرها زندگی می­کردند، این رقم در سال 1355 به 47 درصد رسید(10) و در حال حاضر به بیش از  74 درصد رسیده است. شهر تهران که با شروع دوران قاجار پایتخت کشور شد، حدود 10 هزار نفر جمعیت داشت و در ابتدای قرن اخیر با تمرکز امور حکومتی در تهران این شهر دستخوش تحولات و تغییرات مهمی در شکل  فضایی آن گردید و از یک شهر متعارف سنتی به کلان شهر تبدیل شد(11). رشد سریع تهران  در کنار ضعف مدیریت اجرایی و اصول محتوایی طرح های گسترش محله ای، بسیاری از محله های این شهر را از پایداری­ محروم ساخته است.

در این میان منطقه 6 شهرداری تهران، از سویی به دلیل قدمت تاریخی منطقه و از سویی به دلیل استقرار در مرکزیت شهر تهران و هم­جواری با مرکز ثقل قدیمی شهر، یعنی محدوده بازار، میدان ارگ و توپخانه، در دهه های اخیر دچار تحولات کالبدی، فضایی در سطح محلات شهری گردیده است. به­طوریکه توزیع سرانه زیر ساخت­های شهری، خدمات شهری در سطح محلات شهری همگام با توسعه شهر، مطابق با معیارها و شاخص های پایداری نبوده و به نوعی باعث شکل گیری نابرابری­های محله ای در برخورداری از شاخص های پایداری شده است . بنابراین استفاده از شاخص­های توسعه پایدار در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، محیط زیست و کالبدی ـ فضایی می تواند معیار مناسبی هم برای تعیین جایگاه محلات و هم در کنترل چالش ها و نارسایی­های آن­ها و دستیابی به رفاه اقتصادی، اجتماعی ـ فرهنگی ساکنین و توسعه پایدار شهری در این محلات گردد.بنابراین پژوهش حاضر سنجش پایداری در سطح محلات  18 گانه منطقه 6 بر اساس شاخص ها و معیارهای برگزیده را برپایه دیدگاه توسعه پایدار مد نظر قرار می دهد. اصل عدالت فضایی در محلات منطقه 6 بر اساس ابعاد پایداری و ناپایداری توسعه در سطح محلات مورد توجه است. فرضیه های این پژوهش عبارتند از:

1ـ محلات منطقه 6 تهران از لحاظ شاخص های توسعه پایدار شهری  با یکدیگر تفاوت دارند.

2ـ بیشترین نابرابری در برخورداری از شاخص های پایداری  در محله های منطقه 6 در  شاخص های بعد محیط زیست است.

3ـ  بین شاخص های محیط زیست و پایداری محلات  ارتباط معناداری وجود دارد؛ محلاتی که  از نظر شاخص های محیط زیست در شرایط مناسبت تری هستند به پایداری نزدیک ترند.

پیشینه پژوهش

در این زمینه، پژوهش حاضر با توجه به حجم مطالب ،در هنگام بررسی منابع به مواردی دسترسی پیدا کرده است که در ادامه آورده می­شود. لازم به ذکر است که در مورد منطقه­ی مورد مطالعه شده در این پژوهش، تا به حال پژوهشی در زمینه پایداری محله ای صورت نگرفته است.

جدول 1- خلاصه پیشینه ­ پژوهش

Table1.Summary of literature

منبع: نگارندگان

مبانی نظری پژوهش

مباحث مربوط به رشد اقتصادی و توسعه و ارتباط  آن­ها با محیط زیست و جوامع انسانی، مقدمه ای برای ایجاد پارادایم جدید مفهوم توسعه شد؛ توسعه ای که ازمحیط زیست حمایت می کند و بر عدالت اجتماعی پیشرفته و تعابیری مانند آن تاکید دارد(19). توسعه پایدار امروزه یکی از موضوعات اصلی مورد بحث محافل توسعه و برنامه ریزی است­ که برآیند انگاره های مختلف توسعه می­باشد(20). مقوله توسعه پایدار مفهومی است که بنیان های نظری آن در ادبیات علمی به دهه 1970 از سوی کلوب رم با انتشار کتاب «محدودیت های رشد» برمی گردد. «در دهه 90 این مفهوم گستره ای جهانی به خود می گیرد و به شکل فراگیرتری وارد مباحث ادبیات محیط زیست شده  و طرفداران بسیاری مخصوصا در کشورهای توسعه یافته اروپایی پیدا کرد»(21). در سال 1987 در گزارش معروف به گزارش برانت­لند یا «آینده مشترک ما» به صورت رسمی یک تعریف مشخص از آن ارائه گردید(22). این رویکرد نظری پیرامون بهره­برداری عادلانه و پایدار از منابع طبیعی، رشد و شکوفایی متعادل جوامع انسانی در سطوح ملی، ناحیه ای و محلی است و حمایت از توسعه های متعادل و متناسب با محیط طبیعی و فرهنگی و کاهش شکاف بین فقیر و غنی را مطرح می کند(23).

توسعه شهری پایدار اهمیت به­سزایی در مفهوم توسعه پایدار دارد(24) و منظور از توسعه پایدار شهری، حفاظت صرف از محیط زیست نیست، بلکه نگاهی جدید به رشد اقتصادی به همراه حفظ عدالت اجتماعی و رفاه عمومی است )25). در واقع پایداری شهری گونه ای از توسعه پایدار است که محیط ها و فضاهای شهری را در بر می­گیرد. این مقوله زمانی تحقق خواهد یافت  که اصول و رهیافت های توسعه پایدار، به عنوان اصلی در مطالعات توسعه شهری به کار گرفته شود(26). چنین رویکردی امروز در قالب رویکرد «شهر اکولوژیک» مطرح ساخته است. رویکرد شهر اکولوژیک به مطالعه مناسبات مشترک بین انسان با یکدیگر و محیط‌زیست آن‌ها توجه دارد امروزه در ارتباط با مکان‌یابی فضاهای شهری و ساماندهی آن‌ها رویکرد شهر اکولوژیک را مطرح ساخته‌اند.شهر اکولوژیک شهری است که ساختارها و فرایندهای فضایی آن با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی و یا به‌عبارتی‌دیگر سازگار و هماهنگ با شرایط محیط طبیعی شکل‌گرفته باشد.درنتیجه چنین شهری کمترین آلودگی‌ها و معضلات محیط زیست را دارد(27).

 توسعه پایدار مفهومی چند بعدی و دارای ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و محیط زیست است(28). از نظر اقتصادی: هر نظام اقتصادی پایدار به حفظ و گسترش فرصت های اشتغال و درآمد کافی در سطح محلی و رویارویی با چالش های جهانی شدن می­پردازد و از ایجاد بی تعادلی  در بین بخش های مختلف اقتصادی جلوگیری می­کند. از نظر محیط زیست: هر نظام محیط زیست پایدار  باید از منابع حیاتی حمایت کند و از بهره برداری بی رویه منابع تجدید شونده و تخلیه منابع بازگشت ناپذیر  و نیز از کارکردهای که به تخریب محیط زیست منجر می شود، جلوگیری کند. از نظر اجتماعی: هر نظام اجتماعی پایدار باید به توزیع برابر منابع­ و تسهیلات و خدمات اجتماعی شامل بهداشت، آموزش و پرورش، برابری جنسی، پاسخ گویی سیاسی و مشارکت دست یابد.توسعه پایدار ابعاد دیگری نیز دارد که می توان به ابعاد، کالبدی، مکانی، فرهنگی و سیاسی اشاره کرد(29).

شکل1- ابعاد توسعه ­پایدار شهری؛ منبع(30)

Figure1. Dimensions of urban sustainable development

روش پژوهش و معرفی شاخص ها

رویکرد حاکم بر این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است. جامعه آماری 18 محله منطقه 6 تهران است. داده های مورد نیاز از نتایج سرشماری نفوس و مسکن1390، مراجعه به نهادها و سازمان­های ذیربط و طرح های شهری جمع آوری شده است . به منظور تعیین سطوح برخورداری و ارزیابی پایداری محلات شهری، تعداد27نماگر و متغیر در4 بعد مشتمل بر6 نماگر محیط زیست، 8 نماگراجتماعی، 7 نماگر اقتصادی و6 نماگر-کالبدی انتخاب شده­اند (جدول 1). با توجه به تأثیر و تأثر متقابل و وجود هم­پیوندی میان معیارها و شاخص­ها در ابعاد مختلف برای سنجش دقیق پایداری سعی بر آن شده است که از همه مؤلفه­های توسعه پایدار (اقتصادی، اجتماعی، محیطی وکالبدی) استفاده شود. برای وزن­دهی به معیارها، از مدل AHP استفاده شده و با استفاده از مدل تصمیم­گیری VIKOR به ارزش­گذاری معیارها و رتبه بندی محلات در محدوده مورد مطالعه پرداخته شد. در اثنای تحقیق نیز ازنرم افزارهای«Excel »و«Arc Gis» برای نشان دادن رتبه و مقادیر ارزش-های فضایی سطو ح پایداری هریک ازمحلات مورد بررسی استفاده­گردید. سپس بااستفاده از تحلیل رگرسیون آثار هریک از معیارها (اجتماعی، اقتصادی، محیط زیست و کالبدی) بر شاخص تلفیقی پایداری محلات، بیان می شود (شکل 1).

شکل 2- فرآیند عملیاتی ارزیابی پایداری در سطوح مختلف محله ها

Figure2. The practical process of sustainability assessment in neigbourhood levels

جدول 2- شاخص های مورد استفاده در این پژوهش

Table 2. The indicators used in this study

منبع: نگارندگان

روش ها و مدل ها

مدل­های مورد استفاده در این پژوهش به صورت اجمالی تشریح شده و به ساختار کلی هریک از آن­ها پرداخته می­شود. این مدل­ها عبارتند از: مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP، مدل تصمیم گیری چند معیاره vikor و مدل ضریب پراکندگی.

1ـ مدل تحلیلی سلسلهمراتبی (AHP)

فرایند تحلیل سلسله مراتبی عبارتست از :یک روش تصمیم گیری که توسط آن می توان تصمیماتی را که وابسته به معیارهای مختلف است اتخاذ نمود. این رویکرد امکان فرموله کردن مسأله را به صورت سلسله مراتبی فراهم می کند و نیز امکان در نظر گرفتن معیارهای مختلف کمی و کیفی را در مسأله دارد (31). فرآیند تحلیل سلسله مراتبی متکی بر قضاوت هاست، در نتیجه نسبی است زیرا قضاوت ها می تواند از یک شخص به شخص دیگر متفاوت باشد(32). علاوه بر این، استفاده از آن مستلزم ریاضیات دست و پاگیر نیست، بنابراین درک آن آسان است و می تواند به طور مؤثر هر دو داده ی کمی و کیفی را کنترل کند(33).

گام اول درفرآیند تحلیل سلسله مراتبی، ایجاد یک ساختار سلسله مراتبی از موضوع مورد بررسی است. چهار گام بعدی در فرآیند تحلیل سلسله مراتبی محاسبه ضریب اهمیت معیارها و زیر معیارها، محاسبه ضریب اهمیت گزینه ها، محاسبه امتیاز نهایی گزینه ها و بررسی سازگاری منطقی قضاوت ها را شامل می شود (31) که البته در این پژوهش تنها از وزن دهی معیــارها در محیط نـرم افـزار Expert choice  استفاده می­گردد. مبنای وزن دهی به معیارها در روش AHP در جدول (2) آمده است.

جدول 3- مبنای وزن دهی به معیارها در روش AHP

Table3. Base of weighting to criteria in AHP method

مأخذ: (29)

2- الگوریتم مدل تحلیلی  VIKOR

گام های روش ویکور به طور خلاصه در زیر آورده شده است:

• محاسبه ماتریس نرمال، (البته در برخی از مطالعات، این گام محاسبه نمی شود و مستقیم با اعداد غیر نرمال الگوریتم ادامه می­یابد).
• محاسبه ایده ال مثبت (fi⁺) و منفی (fi^-)

• محاسبه شاخص مطلوبیت (S) و شاخص نارضایتی (R)  برای هر گزینه

W_j وزن معیار  j است.

• محاسبه شاخص ویکور که همان امتیاز نهایی هر گزینه و کمتر بودن آن، مطلوب تر است، با استفاده از رابطه زیر به دست می­آید(29).

که در آن

S^*= min s_j, S^-= max S_j

R^*= min s_j, R^-= max R_j

v ضریبی است که اهمیت هر یک از اجزای رابطه فوق را نشان داده، اغلب برابر 5/0 است، البته تفسیر بیشتر درباره v بدین صورت است که هر چه v کمتر باشد، به نظرهای انفرادی بیشتر اهمیت داده می شود (مانند حالت هایی که حق رد کردن (وتو) در تصمیم گیری وجود داشته باشد) و برعکس، هر چه مقدار v بزرگتر باشد به نظر جمعی، توجه بیشتری خواهد شد.

به­عبارت دیگر:

اگر   V> 0.5به معنی حداکثر توافق Q

اگر  V< 0.5 به معنی حداقل توافق Q

اگر  V=0.5 به معنی توافق گروهی برابر

• به دست آوردن سه فهرست مرتب شده از S و R و Q

جواب بهینه (سازشی) گزینه ای هست که کمترین Q را دارد، اگر دو شرط وجود داشته باشد:

الف) شرط اول برقراری رابطه زیر است:

که در آن   و   به ترتیب، گزینه های اول و دوم هستند و  و i تعداد متغیر­ها می­باشند.

در صورت نقض شرط اول هر دو گزینه در مجموعه جواب بهینه قرار می گیرند.

ب) شرط دوم این است که  باید از نظر S یا R نیز بهترین رتبه را داشته باشد.

در صورت نقض شرط دوم، مجموعه جواب بهینه، گزینه اول تا m ام را شامل خواهد شد، به طوری که m باید در شرط زیر صدق کند.

3- ضریب پراکنــدگی(CV): یکـی از روش های Q(A^(m))-Q(A⁽¹⁾)

ساختار کلی مدل به شرح زیر است:

در این رابطه:

Cv: ضریب پراکندگی

X_i: برابراست با مقدار یک متغیر در منطقه خاص

 برابر است با مقدار متوسط همان متغیر:

N: تعداد مناطق

مقدار بالای CV نشان دهنده نابرابری بیشتر در توزیع شاخص ها در بین مناطق است.

محدوده مورد مطالعه

منطقه 6 یکی از مناطق نسبتا قدیمی شهر تهران به حساب می­آید. مساحت آن معادل45/21338 هکتار است و حدود 3.3 درصد از سطح شهر و جمعیتی بالغ بر 250000 نفر را در سال 1390 شامل ­می­گردد. این منطقه شامل 6 ناحیه و 18 محله   است وبه لحاظ موقعیت جغرافیایی، از سمت شمال به منطقه سه، از سمت شرق به منطقه هفت، از سمت جنوب به مناطق 10،11،12 و از طرف غرب به منطقه 2 محدود می­گردد. منطقه 6 در وضع موجود با تراکم خالص جمعیتی 108 نفر در هکتار و با سطحی معادل درصد مساحت شهر تهران، به عنوان یکی از مهم­ترین مناطق شهر تهران جایگاهی رفیع در تحولات شهری تهران داشته و دارد. اولین گام­های شکل­گیری این منطقه در فاصله سال­های 1310 ـ 1320 و با تخریب باروهای ناصری در مسیر خندق شمالی تهران و با احداث خیابان تهران به طول پنج کیلومتر، برداشته شده است. توسعه این منطقه از همان زمان با استقرار و مکان­گیری بسیاری از عناصر حکومتی و آموزشی و فرهنگی از جمله وزارت کشاورزی در بلوار کشاورز، ساختمان های اداری در محور های طالقانی و ایرانشهر و مراکز جدید شهری مانند میدان انقلاب و ولیعصر، منطقه موقعیت مرکزی به خود گرفته و به نوعی پذیرای اقشار تصمیم­ساز سیاسی و اجتماعی بوده و در نتیجه منشأ تأثیرات اساسی در تحولات بعدی و ساختار شهر تهران داشته است(33). مجموع عوامل ذکر شده باعث شده است که منطقه 6 به عنوان قلب تپنده پایتخت، شرایط بسیار ویژه ای داشته باشد و مطالعه موردی در این منطقه از شهرداری شهر تهران صورت بگیرد.

شکل3- نقشه موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه

Figure3. Geographical location map of the study area

یافته های پژو­هش

رتبه بندی محلات 18 گانه منطقه 6 تهران از لحاظ شاخص های پایداری

برای رتبه بندی محلات 18 گانه منطقه 6 تهران از لحاظ شاخص های پایداری با بهره گیری از مدل تصمیم گیری چند معیاره VIKOR و با استفاده از مدل وزن دهی AHP به تحلیل ساختار فضایی محلات 18 گانه منطقه 6 تهران در چهار بعد محیط زیست،کالبدی، اجتماعی و اقتصادی پرداخته شد.

بررسی های صورت گرفته نشان می­دهد در شاخص محیط زیست، محله آرژانتین ـ ساعی با امتیاز 003/0 رتبه اول و محله فاطمی با امتیاز 1(یک) در رتبه آخر در بین محلات منطقه 6 است . مهم­ترین دلیلی که محله آرژانتین ـ ساعی در رتبه اول قرار گرفته است. بالابودن میزان کاربری فضای سبز می­باشد که از این نظر اختلاف فاحشی با دیگر محله­ها دارد هم­چنین از لحاظ تعداد مخازن زباله و تعداد واحدهای مسکونی با عمر کمتر از 5 سال در وضعیت مناسبی نسبت به سایر محلات است. محله فاطمی هم فاقد کاربری فضای سبز است. و بالاترین تراکم جمعیت و کاربری مسکونی را در بین محله های مورد بررسی دارد.

میانگین امتیاز ویکور در محلات 18 گانه منطقه 6 در بعد محیط زیست  برابر با 635/0 و انحراف معیار آن 286/0 است. طبق محاسبات انجام شده، ضریب پراکندگی این شاخص 450/0 است که نشان­گر تفاوت و پراکندگی بالای شاخص های محیط زیست   است.

در شاخص های هفت گانه بعد اقتصادی محله­های منطقه 6، محله شریعتی با امتیاز 067/0 رتبه اول و محله رفتگر ـ جنت با امتیاز 840/0 در رتبه آخر قرار دارد. محله شریعتی به دلیل این­که پایین ترین میزان بیکاری و بار تکفل و بالاترین نرخ فعالیت را در بین محله های منطقه 6 دارد در رتبه اول قرار گرفته است. اما محله جنت­ـ­ رفتگر فاقد کاربری تجاری بوده و از نظر شاخص بار تکفل و میزان فعالیت زنان در وضعیت بدی قرار دارد.

میانگین امتیاز ویکور محلات منطقه 6 تهران در شاخص مذکور برابر با 590/0  و انحراف معیار آن 231/0 است. هفت محله یعنی در 38 درصد محلات، امتیاز پایین تر از میانگین است. ضریب نابرابری این شاخص برای محلات منطقه 6 تهران برابر 405/0 است که این نشان­گر تفاوت به نسبت بالا­ی شاخص های اقتصادی در بین محلات منطقه 6 تهران می­باشد (جدول 3).

در بعد اجتماعی محله شیراز با 047/0 در رتبه اول و محله شریعتی با امتیاز 912/0 در رتبه آخر به لحاظ پایداری اجتماعی قرار دارد. دلیل برتری پایداری اجتماعی محله شیراز این است که محله بالاترین میزان باسوادی زنان را به خود اختصاص داده است و دلیل این­که پایداری محله شریعتی پایین آورده است، پایین بودن میزان باسوادی زنان در محله می­باشد.

میانگین امتیاز ویکور  در شاخص مذکور در محلات منطقه 6 558/0 و انحراف معیار آن 215/0 است و 8 محله یعنی 44 درصد محلات امتیازشان پایین تر از میانگین و بقیه محلات امتیاز ا بالاتر از میانگین است. ضریب نابرابری این شاخص برای محلات برابر با 385/0است که بیان­گر این امر است نسبت شاخص های محیط زیست و اقتصادی از پراکندگی کمتری در بین محله های مورد بررسی برخوردارند.

در نهایت بین محله های منطقه 6 تهران از لحاظ شاخص های کالبدی، محله میدان انقلاب ـ ولیعصر با امتیاز 00/0 در رتبه اول و محله رفتگر- جنت  با امتیاز 816/0 در رتبه­ی آخر قرار دارد. دلیل برتری محله میدان انقلاب می تواند این باشد که این محله بالاترین درصد کاربری درمانی ـ بهداشتی  را به خود اختصاص داده است هم­چنین از لحاظ  شاخص­های کاربری آموزشی بعد از محله شریعتی در وضعیت بهتری نسبت به سایر محلات است.

میانگین امتیاز ویکور در شاخص های کالبدی و    695/0 و انحراف معیارآن 231/0 است. 7 محله یعنی 38 درصد محلات منطقه مورد مطالعه امتیازشان پایین تر از میانگین است. ضریب نا برابری این شاخص برای محلات مورد بحث 322/0  است که بیان می­کند نسبت به سه شاخص دیگر(محیط زیست، اجتماعی و اقتصادی)، پراکندگی کمتری دارد(جدول 3).

جدول4-  رتبه بندی محلات 18 گانه منطقه 6 تهران  بر اساس شاخص های پایداری با استفاده از مدل ویکور

Table4. Ranking 18 Neighborhoods of region 6 of Tehran in terms of sustainability indices

by using the model of VIKOR

منبع: نگارندگان

شاخص های تلفیقی پایداری محلات منطقه 6 تهران

برای دستیابی به رتبه بندی تلفیقی  از لحاظ شاخص های پایداری همه 27 شاخص با استفاده از مدل ویکور  مورد محاسبه قرار گرفت و نتایج کم و بیش متفاوتی به دست آمد. از لحاظ شاخص های تلفیقی محله آرژانتین ـ ساعی با امتیاز 00/0 در رتبه اول قرار گرفت. این محله در شاخص های محیط زیست رتبه اول و در شاخص های اقتصادی هم رتبه دوم داشت.محله فاطمی هم با امتیاز 1 در رتبه آخر قرار گرفت. این محله در شاخص های محیط زیست هم در رتبه آخر قرار داشت (نمودار 1).

با استفاده از ضریب نابرابری، میزان هماهنگی و تعادل در شاخص های پایداری شهری بین محلات 18 گانه منطقه 6 تهران  محاسبه گردید  و مقداری برابر345/0 به دست آمدکه نشان­گر تفاوت نسبی  بین محلات از لحاظ شاخص های تلفیقی بود(جدول 3).

شکل 4-  نقشه رتبه بندی محلات 18 گانه منطقه 6 تهران براساس شاخص های تلفیقی پایداری

Figure4. Ranking map of 18 Neighborhoods of Region 6 of Tehran in terms of integrating sustainability indicators

نمودار 1- رتبه بندی محلات 18 گانه منطقه 6 از لحاظ شاخص های تلفیقی پایداری

Diagram 1. Ranking 18 Neighborhoods of Region 6 in terms of integrating sustainability indicators

مدل برازش رگرسیونی توسعه پایدار محلات شهری

برای پیش بینی شاخص های تاثیر گذار بر توسعه پایدار شهری از تحلیل رگرسیونی به روش توام، نشان داده شد که بین شاخص های چهارگانه (اقتصادی، اجتماعی، محیط زیست و کالبدی) شاخص­های اجتماعی و اقتصادی از مدل نهایی برازش رگرسیون معنادار نیست و شاخص­های کالبدی و محیط زیست معناداراست. معنادار نبودن  برخی از شاخص ها را می توان به علت همبستگی ضعیف آن با متغیر وابسته(شاخص های تلفیقی) دانست. شاخص های چهار گانه واردشده بر مدل به میزان93 درصد از تغییرات شاخص­های تلفیقی را تبیین می­کند و باقی مانده واریانس ها باعوامل ناشناخته که در این پژوهش نیامده است، تبیین و پیش بینی می شوند(جدول4).

جدول5-آمارههایتحلیلرگرسیونچند متغیره برای  شاخصهای توسعه پایدار شهری

Table5. The statistics of multivariate regression analysis for indicators of sustainable urban development

        منبع: نگارندگان

در جدول(5) معنادار بودن رگرسیون رابطه بین متغیرها با سطح معناداری(000/0(Sig; نشان داده شده که معنادار بودن آن را در 99 درصد تأیید می کند.

جدول6- تحلیلواریانسرگرسیونچندگانهبرای شاخصهایتوسعه پایدار شهری

Table6. Analysis of multiple regression variance for sustainable urban development

منبع: نگارندگان

با نگاهی به مقادیر بتا a درجدول(6) مشخص می شود که بخش محیط زیست بیشترین تاثیر را در پیش بینی پایداری داشته است، به طوری که یک واحد تغییر در بخش محیط زیست،834/0 واحد تغییر در شاخص­های تلفیقی پایداری محلات ایجاد خواهد کرد.شاخص های کالبدی نیز به ازای یک واحد تغییر در انحراف معیار، 317/0 تغییر در شاخص های تلفیقی پایداری محلات خواهد داشت. شاخص های اجتماعی و اقتصادی اثر معکوس و کاهنده دارند.

جدول7-آمارههایضرایبمدلرگرسیونبرای شاخصهایتوسعه پایدار شهری

Table7. The statistics of regression model coefficients for indicators of sustainable urban development

منبع: نگارندگان

نتیجه گیری

توسعه پایدار محله ای زیربنای توسعه پایدار شهری و در نهایت توسعه پایدار ملی است. به بیانی دیگر پیش شرط تحقق توسعه پایدار در یک کشــور توسعه پایدار در سطح محــلات شهری و روستــایی به عنوان اجزای تشکیل دهنده یک کشور است. از منظر برنامه ریزی و مدیریت شهری محله مقیاس مناسبی برای برنامه ریزی و ارزیابی عناصر شهری و الگویی برای توسعه و پیشرفت و همچنین برای مقابله با چالش های  گوناگون زیستی از جمله مسائل اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، و محیط زیست و دستیابی به پایداری شهری  است.

با توجه به مسایل محیط زیست، اجتماعی و اقتصادی در کلان­شهرها ضرورت دستیابی به توسعه پایدار از اهمیت و ضرورت خاصی برخوردار است. برای دستیابی به این مهم لازم است تا جایگاه و فاصله شهر از الگوی آرمانی توسعه پایدار سنجیده شود. به همین دلیل ارزیابی توسعه پایدار  به منظور سطح بندی آن امری ضروری است. ارزیابی توسعه پایدار به دلیل ویژگی های خاص و مفهومی که از توسعه پایدار در نظر است بسیار مشکل است. راه رسیدن به پایداری شهری از توسعه محله ای می گذرد و به نوعی دیگر توسعه محله ای بدون توجه به ظرفیت های، انسانی، فرهنگی، اقتصادی و ظرفیت های فردی وگروهی امری غیر قابل اجراست .بنابراین برنامه ریزان و مدیران شهری با افزایش­آگاهی  در مورد ابعاد گوناگون  توسعه و ارزیابی درست آن، زمینه ساز استقرار توسعه پایدار شهری را فراهم می­آورند و باید آگاه باشیم توسعه پایدار در یک بعد تحقق نمی یابد بلکه همه عملکردهای شهری با حرکت در مسیر توسعه و رسیدن به هدف می توانند توسعه پایدار شهری را حاکم سازند.

طبق تحلیل صورت گرفته بر اساس روش چند معیاره VIKOR برای هریک از شاخص ها، مطلوب ترین حالت پایداری برای محلات منطقه 6 تهران در شاخص اقتصادی با میانگین 558/0 و نامساعدترین حالت مربوط به شاخص های   - کالبدی با میانگین 695/0است(همان گونه که در قسمت توضیح مدل VIKOR ذکر شد، جواب بهینه (سازشی) گزینه ای هست که کمترین Q را دارد).

برابر بررسی های صورت گرفته از طریق مدل چند معیاره VIKOR از لحاظ شاخص های تلفیقی پایداری ابعاد محله آرژانتین ـ ساعی با امتیاز00/0به عنوان پایدارترین محله و محله فاطمی با امتیاز 1 به عنوان ناپایدارترین محله شناخته شدند.

 در این پژوهش برای بررسی و مشخص کردن میزان نابرابری در شاخص های پایداری در محلات 18 گانه  منطقه 6 از شاخص ضریب پراکندگی یا CV استفاده شد. نتایج حاصل از ضریب پراکندگی نشان می­دهد بیشترین نابرابری مربوط به شاخص های بعد محیط زیست و کمترین نابرابری مربوط به شاخص های بعد کالبدی است (نمودار 2). بنابراین باتوجه به امتیاز ویکور و ضریب نابرابری محاسبه شده، بین محلات 18 گانه منطقه 6 تهران از لحاظ شاخص های توسعه پایدار شهری با هم تفاوت دارند و بیشترین نابرابری در شاخص های بعد محیط زیست  است و فرضیه اول و دوم تایید می شود.

نمودار 2- ضریب پراکندگی شاخص های پایداری در محله های منطقه 6 تهران

Diagram 2. The coefficient of dispersion sustainability indicators in neighborhoods of Region 6 of Tehran

بین ابعاد اقتصادی و شاخص های تلفیقی پایداری محلات ارتباط همبستگی معناداری مشاهده نشد، اما بین شاخص های محیط زیست و شاخص­های تلفیقی ارتباط و همبستگی معناداری به دست آمد. برازش رگرسیونی به روش توأم نشان می دهد که بخش محیط زیست بیشترین تاثیر را در پیش بینی پایداری محلات منطقه 6 تهران داشته است، به طوری که یک واحد تغییر در بخش محیط زیست،834/0 واحد تغییر در شاخص ها ی تلفیقی پایداری محلات ایجاد خواهد. با توجه به آزمون آماری همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون فوق فرضیه سوم یعنی ارتباط بین شاخص های محیط زیست وپایداری محلات ثابت می شود.

نظر به آن­که بیشترین نابرابری در ابعاد مختلف مربوط به شاخص های محیط زیست است به نظر می رسد، هرنوع سازو کار و برنامه ریزی در جهت پایدار ساختن محلات منطقه 6 در گام اول باید مبتنی بر بهبود وضع شاخص­های محیط زیست در سطح این محلات باشد. هم­چنین اجرای سیاست­های عدم تمرکز و ایجاد هماهنگی بین نهادها و سازمان­های محلی در امر مدیریت شهری به منظور همگونی و برابری  پایداری محله ها و هم­چنین الگو قرار دادن محلات پایدار  در جهت پایدار ساختن محلات ناپایدار انجام می­شود.

منابع

1. meadows, D.H,meadows, D.L., Randers, J., Behrens III, W.W., (1972). The limits to growth: A report to the club of Rome. University books, new uork.
2. شورجه، محمود،« جغرافیای شهری معاصر مبانی و کاربرد»،انتشارات پرهام نقش، 1396، تهران.چاپ اول.

1. حکمت نیا. حسن، «برنامه ریزی فضایی توسعه پایدار شهر یزد»، 1383، پایان نامه دوره دکتری جغرافیای شهری دانشگاه اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
2. سرایی.محمدحسین و همکاران، « ارزیابی و سنجش سطح پایداری توسعه در سطح محلات شهری بابلسر»،1389، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال اول، شماره دوم، صص60ـ37.
3. نظریان.اصغر، «شهرهای آینده: کانون فاجعه انسانی یا بسترهای تعادل فرهنگی»،1380 فصل­نامه فضای جغرافیایی،سال اول، شماره3.
   1. Munier, N, 2006. Hand Book on Urban Sustainability, Springer, The Nertherlands.
   2. Fargkou, M. C. 2009. Evalution of urban Sustainability through a Metabilc Perspective, Ph.D. Thesis, Environmental Sciences, Universitat Autonoma de Barcelona.
   3. قرخلو مهدی.ح،«شاخص­های توسعه پایدار شهری»، 1385، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه ای، شماره8،.صص 177ـ157.
   4. صرافی. م،«تمرکز زدایی کلانشهرهای کشورهای جنوب(باورها و راهبردها) »، 1379، ماهنامه معماری و شهرسازی،، شماره9.
   5. نظریان.ا،«پویایی نظام شهری ایران، 1391، چاپ سوم، تهران، مبتکران ،صص312ـ1.
   6. رفیعیان. م.، شالی. م، «تحلیل فضایی سطح توسعه یافتگی تهران به تفکیک مناطق شهری» ،1391برنامه ریزی و آمایش فضا (مدرس علوم انساتی)، دوره شانزدهم، شماره4، صص49ـ25.
   7. حسین زاده دلیر.ک، ساسان پور. ف «روش جای پای اکولوژیکی در پایداری کلان­شهرها با نگرشی بر کلان­شهر تهران»، 1385، نشریه تحقیقات جغرافیایی، شماره82، صص101ـ83.
   8. سالک.ن،«عوامل موثر بر پایداری توسعه در فرایند برنامه ریزی شهری»، 1386، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی، دانشگاه تربیت مدرس دانشکده هنر.
   9. فرهودی. ر. و همکاران،«سنجش توسعه پایدار محله­های شهری با استفاده از منطق فازی و سیستم اطلاعات جغرافیایی(مطالعه موردی:منطقه 17 شهرداری تهران) »، 1390،پژوهش های جغرافیای انسانی، شماره77،صص 110ـ89.
   10. ساسان پور.ف،«مبانی پایداری کلان شهرها با تأکید برکلان شهر تهران»،1390، چاپ اول، مرکز مطالعات و برنامه­ریزی شهری تهران،،صص 375ـ 1.
   11. خاتون آبادی. س «جنبه­های از توسعه پایدار(از اندیشه تا کنش)»، 1384، جهاد دانشگاهی واحد صنعتی اصفهان، ،صص358ـ1.
   12. شیخ الاسلامی. ع و همکاران ،«ارزیابی توسعه پایدار شهری کلان­شهر شیزار، فصلنامه چشم انداز زاگرس»، 1388سال اول، شماره2،صص53ـ31.
       1. Xing, Y. & et al., 2009, a Framework Model for Assessing Sustainability Impacts of Urban Development, Accounting Forum, Vol.33, pp.209-224.
       2. ازکیا. م، غفاری.غ، «جامعه شناسی توسعه،چاپ یازدهم»، 1393، تهران، انتشارات کیهان، صص 416 ـ 0.
       3. ساسان پو.،ف،«مبانی پایداری کلان شهرها با تأکید برکلان شهر تهران»،1390، چاپ اول، مرکز مطالعات و برنامه­ریزی شهری تهران، صص 375ـ 1.
       4. رفیعیان.م.،شالی.م،« تحلیل فضایی سطح توسعه یافتگی تهران به تفکیک مناطق شهری» ،1391، برنامه ریزی و آمایش فضا(مدرس علوم انساتی)، دوره شانزدهم، شماره4، صص49ـ25
       5. بدری،س،«ارزیابی پایداری راهبرد اسکان مجدد روستایی»، 1380، پایان نامه دکتری رشته جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه تربیت مدرس دانشکده علوم انسانی،. ،صص320ـ1.
          1. IUCN (The World Conservation Union), 2006."The Future of Sustainability, Re-thinking Environment and Development in the Twenty first Century", Report of the IUCN Renowned Thinkers Meeting, 29-31, January.
          2. قراگوزلو. ع، برزگر. م، «برنامه ریزی آرمانی با استفاده از رویکرد AHP  جهت بهینه سازی ترکیب تولید»، 1387، نشریه مدیریت، شماره 29، صص 72ـ59.
             1. Whitaker, R, 2001, “Validation examples of the Analytic Hierarchy Process and Analytic Network Process”, Creative Decisions Foundation, Pittsburgh, USA.
             2. Cengiz, K, Ufuk, C, Ziya, U.2003, “Multi-criteria supplier selection using fuzzy AHP” Logistics Information Management.
             3. زبردست. ا،  «کاربرد فرآیند تحلیلی سلسله مراتبی در برنامه ریزی شهری و منطقه ای»، 1380، تهران، نشریه هنرهای زیبا، شماره 10، صص21-13.
             4. شماعی، علی.، پوراحمد، ا.، «بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جغرافیا»، 1393، انتشارات دانشگاه تهران، صص 137-143، تهران.
                1. Opricovic, S. & et al , 2006 “Extended VIKOR Method in Comparison with Outranking Methods”, European Journal of Operational Research.
                2. حکمت نیا.ح، موسوی.م، « کاربرد مدل در جغرافیا با تاکید بر برنامه ریزی شهری و ناحیه­ای»، 1390، چاپ دوم ، تهران، انتشارات علم نوین،صص320ـ1.
                3. شجاع عراقی.م و همکاران، « مکان­یابی بهینه پایگاه­ های پشتیبانی مدیریت بحران با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (مطالعه موردی، منطقه 6 شهرداری تهران) »،1390، مطالعات پژوهش­های شهری و منطقه­ای، سال سوم، شماره دهم، صص60ـ41
                4. اژنگ.ه،«سنجش کیفیت محیط شهری در منطقه 6 تهران»، 1390، پایانامه کارشناسی ارشد رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه خوارزمی تهران.، دانشکده علوم جغرافیایی، صص182ـ1.
                   1. http://region6.tehran.ir/