تعیین غلظت‌ باقی‌مانده برخی ازآفت‌کش‌های آلی کلره و فسفره در آب رودخانه گرگر

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره نوزدهم،ویژه نامه شماره 4، بهار 1396

تعیین غلظت‌ باقی‌مانده برخی ازآفت‌کش‌های آلی کلره و فسفره

در آب رودخانه گرگر

سهیل سبحان اردکانی [1]*

s_sobhan@iauh.ac.ir

پریسا جمالی پور [2]

چکیده

زمینه و هدف: امروزه باقی­مانده­ آفت­کش­های آلی از جمله آلاینده­های مهم منابع آب سطحی محسوب می شوند. بنابراین با توجه به استفاده از آب رودخانه گرگر برای زراعت و تامین آب شرب شهر­های مجاور، پژوهش با هدف شناسایی برخی از آفت­کش­های کلره و فسفره در آب این رودخانه انجام یافته است.

روش بررسی: نمونه­­برداری از 5 ایستگاه منتخب در طول رودخانه طی فصول بهار و تابستان 1391 برداشت شده و پس از انجام مراحل آماده سازی آزمایشگاهی نسبت به شناسایی و تعیین غلظت سموم در نمونه­ها با استفاده از روش پیشرفته کروماتوگرافی لایه نازک اقدام شد.

یافته‌ها: میانگین غلظت سموم آترازین، آلاکلر و توفوردی نمونه ها در فصل بهار به­ترتیب برابر با 02/0±04/1، 03/0±06/1و 04/0±12/1 میکروگرم در لیتر و در فصل تابستان به ترتیب برابر با 45/1±04/3، 51/4±27/15و 62/3±12/12 میکروگرم در لیتر بود. پردازش آماری نتایج نشان داد که میانگین غلظت هر 3 سم شناسایی شده کم­تر از رهنمود سازمان بهداشت جهانی است.

بحث و نتیجه‌گیری: گرچه در حال حاضر از نظر غلظت تجمع یافته سموم در آب رودخانه گرگر خطری متوجه بهداشت عمومی       نمی­باشد، ولی به­دلیل مصرف بی­رویه نهاده­های کشاورزی از جمله سموم شیمیایی توسط کشاورزان، در آینده ای نه چندان دور این     بوم­سازگان آبی با مشکل تجمع بیش از حد سموم و تبعات ناشی از آن مواجه خواهد شد که این امر می تواند عواقب ناگواری را برای شهروندان حاشیه رودخانه، حیات جانوری رودخانه و مصرف­کنندگان از آب این بوم­سازگان به­دنبال داشته باشد.

واژه­های کلیدی: آترازین، آلاکلر، توفوردی، روش پیشرفته کروماتوگرافی لایه نازک، رودخانه گرگر

Determination of some organochlorine and organophosphorus pesticide residues in water of Gargar River

Soheil Sobhanardakani[3]*

s_sobhan@iauh.ac.ir

Parisa Jamalipour[4]

Abstract

Background and Objective: Today, Chlorinated and Organophosphorous pesticide residues are considered as important environmental pollutants especially in surface water resources. Gargar River is one of the important tributaries of Karoon River. The main use of this river is to supply the drinking water for nearby cities. Therefore, the aim of this study was to determin Organochlorine and Organophosphorus pesticide residues in water of the Gargar River in 2012.

Method: After field visits and determining five sampling stations during the spring and summer of 2012, the samples were taken and after carrying out laboratory preparation, identification and determination of the concentration of pesticides in the samples were performed using HPTLC.

Findings: Results showed that the mean concentrations (µg/L) of Atrazin, Alachlor and Trinoxol pesticides in water of Gargar River in the spring were 1.04±0.02, 1.06±0.03 and 1.12±0.04, respectively. Also the mean concentrations of these pesticides (µg/L) in the winter were 3.04±1.45, 15.27±4.51 and 12.12±3.62, respectively. Comparison of the mean concentrations of pesticides with WHO permissible limits showed that the mean concentrations are significantly lower than the permissible limits.

Conclusion: There are no public health risks for pesticides residues in Gargar River water samples in this time. However, it should be noted that because of indiscriminate use of agricultural inputs, such as chemical pesticides by farmers, the problem of excessive accumulation of toxins in aquatic ecosystems and their consequences will be faced in the near future.

Keywords: Atrazin, Alachlor, Trinoxol, HPTLC, Gargar River.

مقدمه

توسعه کشاورزی برای پاسخ­گویی به نیاز روز افزون غذا، امری اجتناب ناپذیر است. اما در کنار آن، پیامدهایی ناخواسته و نامطلوب برای زندگی انسان­ها و محیط­زیست رخ می­دهد که نیازمند چاره­جویی و اصلاح می­باشد. از جمله­ی مهم­ترین پیامدهای نامطلوب توسعه کشاورزی، آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی است که در نتیجه­ عوامل متعددی مانند فرسایش خاک و کاربرد بی­رویه کود و سموم پدید می­آید. در کشور ایران هم مواردی از این دست را می­توان یافت که گاه سبب بروز مشکلات جدی برای ساکنان محلی شده­است (1).

کشاورزی همواره به عنوان بزرگ­ترین مصرف­کننده منابع آب شیرین، یعنی حدود %70 کل منابع استحصالی در جهان، به­شمار رفته است. یافته­ها بیانگر آن است که فعالیت­های کشاورزی عامل اصلی تقلیل کیفیت آب است که عموماً از طریق ورود چندین گونه مواد مختلف به منابع آب سطحی و زیرزمینی ناشی می­شود (1).

با ساخت و استفاده آفت­کش­ها توسط بشر و به دنبال آن مشخص شدن آثار مثبت آن­ها از جمله بهبود کیفیت محیط زندگی انسان، حیوانات اهلی و گیاهان، افزایش تولیدات کشاورزی، بهبود شرایط بهداشت و سلامت انسان، عدم نیاز به اطلاع از خاستگاه بوم­شناختی آفات، صرفه اقتصادی و تاثیر سریع بر گونه هدف، کاربرد این دسته از مواد شیمیایی آلی به ویژه بعد از جنگ جهانی دوم توسعه زیادی یافت. به­نحوی که امروزه حفظ و بهبود کیفیت زندگی بدون این مواد شیمیایی برای بشر غیرقابل تصور است (2).

در بعضی از کشورها از جمله ایران جهت پیشبرد سیاست­های توسعه کشاورزی علاوه بر یارانه­های غیرمستقیمی که برای      آفت­کش­ها پرداخت می­گردد، بخشی از هزینه­های سموم نیز به عنوان یارانه مستقیم توسط دولت تقبل می­گردد که در پاره­ای موارد ممکن است این مبلغ %50 کل قیمت سموم باشد. این امر موجب ارزیابی غلط کشاورزان از مصرف آفت­کش­ها می­شود و هزینه ناچیز آن موجب مصرف بی­رویه سموم می­گردد، به گونه­ای که در حال حاضر سالیانه بیش از 26000 تن آفت­کش با یارانه­ای بالغ بر 4000 میلیارد ریال در کشور مصرف می­شود که این میزان مصرف صدمات جبران­ناپذیری بر محیط­زیست، سلامت انسان، حیات وحش و گیاهان بر جای       می­گذارد. بنابراین، تولید بیشتر به شیوه­های کنونی و در عین حال حفظ محیط­زیست دو موضوعی است که با یکدیگر سازگار نبوده و جهت دستیابی به توسعه پایدار در بخش کشاورزی توجه به مدیریت تلفیقی آفات از جمله کنترل زیستی که از آن طریق می­توان به کنترل مطلوب و اقتصادی آفات همراه با عوارض کم­تر دست یافت، ضروری می­باشد (2).

همه ساله مقدار زیادی آفت­کش از طرق مختلف به محیط­زیست راه پیدا می­کند. این آفت­کش­ها در محیط پخش شده و به نقاط دور دست منتقل می­شوند. آفت­کش­ها در طبیعت جابه­جا می­­شوند و علاوه بر انتشار در داخل یک محیط، از محیطی به محیط دیگر می­روند. امروزه باقی­مانده حشره­کش­ها از آلاینده­های مهم محیطی از جمله خاک و منابع آب سطحی و زیرزمینی شناخته شده است. به گونه­ای که به علت استفاده بیش از حد سموم شیمیایی، باقی­مانده آن­ها به طرق مختلف به زنجیره غذایی انسان و سایر موجودات    مصرف­­­کننده راه یافته است. به این ترتیب تعداد زیادی از مردم دنیا با استفاده از مواد آلوده به سموم شیمیایی در معرض ابتلا به انواع بیماری­ها از جمله انواع سرطان­ها، ناهنجاری­ها، جهش­های ژنتیکی و اختلالات عصبی قرار گرفته­اند (2 و 3).

از آن جا که سازمان بهداشت جهانی علت %80 از بیماری­ها را استفاده از آب غیربهداشتی و ناسالم عنوان کرده است (4)، لذا، آگاهی متخصصان بهداشتی و به طور کلی عموم مردم، از بقایای مواد شیمیایی منابع آبی و خطرات ناشی از تماس یا استفاده طولانی مدت از این قبیل منابع بسیار حیاتی می­باشد. از طرفی، به دلیل ماهیت بدون علامت هشدار دهنده و پیش آگهی اثرات سوء آفت­کش­ها، لازم است ضمن ارزیابی دقیق منابع آبی و تعیین میزان بقایای این قبیل ترکیبات سنتزی، اطلاع رسانی مناسب نیز به دست اندرکاران حوزه سلامت عمومی جهت پیشگیری از عوارض سوء احتمالی انجام شود (1).

در ایران مساله آب و کمبود آن از گذشته بسیار دور وجود داشته است. به طوری که در برخی نقاط کشور احتیاج روز افزون به آب به صورت عاملی مانع رشد و پیشرفت کشاورزی، صنعتی و حتی اجتماعی شده است. از این رو لزوم پایش مداوم منابع آب و بررسی توان خودپالایی رودخانه­ها از اهمیت ویژه­ای برخوردار است (1). رودخانه گرگر یکی از شاخه­های مهم رودخانه کارون است، که اصلی­ترین مصارف آب آن برای زراعت و تامین آب شرب شهر­های مجاور است. به طور کلی در سواحل چپ و راست این شاخه در مجموع 8000 هکتار گندم، 2400 هکتار جو، 3100 هکتار برنج، 60 هکتار یونجه، 400 هکتار هندوانه و خربزه، 550 هکتار گوجه فرنگی و خیار، 400 هکتار لوبیا و محصولات مشابه و 200 هکتار ذرت به صورت آبی کشت می­گردد، که برای افزایش بهره وری از مقادیر متنابهی نهاده های کشاورزی استفاده می شود. از این رو یکی از عوامل ایجاد آلودگی در شاخه گرگر را می توان تخلیه زه­آب کشاورزی دانست (1). بنابراین هدف از انجام این پژوهش شناسایی انواع آفت کش­های کلره و فسفره در آب رودخانه گرگر و مقایسه میانگین غلظت باقی­مانده آن­ها با استانداردهای جهانی بوده است.

مواد و روش ها

معرفی منطقه مورد مطالعه

رودخانه گرگر یکی از شاخه­های رودخانه کارون است که در شهر شوشتر از آن جدا شده و مجدداً در بندقیر به آن می­پیوندد. مهم­ترین سرچشمه­های این رودخانه همان سرچشمه­های کارون محسوب می­شود، که عبارتند از: خرسان با طول 225 کیلومتر، آب ونک با طول 140 کیلومتر، آب کیار با طول 160 کیلومتر و رود بازفت با طول 140 کیلومتر. رودخانه کارون پس از اتصال چهارشاخه اصلی با طی مسیری حدود 140 کیلومتر، پس از اتصال خرسان، به دریاچه سد مخزنی کارون وارد می­شود و پس از سد نیز شاخه­های فرعی نظیر شور و بهلول در دشت خوزستان به این رودخانه متصل می­گردد. در ادامه در شهر شوشتر شاخه گرگر از رودخانه جدا می­شود. شاخه دیگر رودخانه نیز با نام شطیط مسیر خود را ادامه داده و پس از اتصال دو شاخه در منطقه بندقیر، مجدداً کارون نامیده می­شود (5).

نمونه­برداری

برای نمونه­برداری، پس از بازدید میدانی از منطقه مورد مطالعه با استفاده از رابطه N=Z²S²/D² (6) نسبت به انتخاب 5 ایستگاه به طوری که تمام طول رودخانه از بالادست تا مصب را پوشش بدهد، اقدام شد. نمونه برداری از آب رودخانه با توجه به فصل کشت محصولات زراعی و طی ماه های فروردین تا شهریور 1391 و طی هرماه یک بار انجام یافت. (7). بدین صورت که از نقاط مختلف هر ایستگاه، 20 نمونه یک لیتری از عمق 10 تا 30 سانتی­متری در عرض­های مختلف رودخانه برداشت شد. نمونه­های مربوط به هر ایستگاه در ظرف 20 لیتری مخلوط شده و پس از برداشت سه نمونه از آن ها به ظروف شیشه­ای تیره رنگ حاوی 50 میلی لیتر محلول متیلن کلراید (به منظور جلوگیری از تجزیه سموم تا زمان انجام آزمایش­های مربوط) منتقل شد. درب ظروف محتوی نمونه با پارافیلم بسته شد و نمونه­ها پس از قرار گرفتن در یخدان با دمای 4 درجه سانتی­گراد، در اسرع وقت به آزمایشگاه منتقل شدند (7 و 8). نام و مختصات جغرافیایی ایستگاه­های منتخب و همچنین موقعیت جغرافیایی آن ها در جدول و شکل 1 ارایه شده­ است.

جدول 1: نام و مختصات جغرافیایی ایستگاه­های منتخب نمونه­برداری

Table 1: Geographical coordinates of sampling stations

شکل 1- نقشه ایستگاه های نمونه برداری

Figure 1-Map of sampling stations

استخراج سموم از نمونه ها

در آزمایشگاه به منظور استخراج سموم موجود در نمونه­ها از روش پیشرفته کروماتوگرافی لایه نازک (HPTLC) استفاده شد. (7 و 8). بدین منظور پس از ته نشین شدن گل و لای نمونه ها، یک لیتر نمونه را در داخل قیف دکانتور ریخته و بعد 50 میلی­لیتر محلول اشباع کلرور سدیم به آن افزوده شد. سپس در سه مرحله پیاپی به ترتیب 50، 100 و 50 میلی­لیتر متیلن کلراید به دکانتور اضافه شد (7 و 8). فاز آلی نمونه ها در هر مرحله جدا و برای عاری شدن نمونه ها از آب، به آن ها سولفات سدیم انیدرید اضافه شد. سپس فاز آلی جدا شده در دمای 30 درجه سانتی­گراد به کمک دستگاه تبخیر در خلا روتاریIKA  مدلRV  10 Digital V  تغلیظ شده و به حجم 2 میلی­لیتر رسانده شد. با افزودن 10 میلی­لیتر استون، محلول را تا حجم 3-2 میلی لیتر تبخیر کرده، و پس از آبکشی نمونه با 2 میلی­لیتر استون، حجم آن به 5 میلی­لیتر رسانده شد. سپس با تبخیر محلول تا رسیدن به حجم یک میلی­لیتر، با افزودن یک میلی­لیتر بنزن، محلول حاصل مجدداً تا رسیدن به حجم 8/0 میلی­لیتر تبخیر شد. برای آماده­سازی نمونه­ها به منظور اندازه­گیری غلظت سموم در آن­­ها، حجم نهایی محلول با افزودن بنزن به 4 میلی­لیتر رسانده شد (9 و 10).

برای تشخیص و تعیین غلظت باقی­مانده سموم، پس از تهیه نمونه حشره­کش استاندارد از هر کدام از سموم مورد ارزیابی (آترازین، آلاکلر و توفوردی)، عمل لکه­گذاری با استفاده از میکروپیپت 10 میکرولیتری بر روی پلیت های آلومینیومی حاوی سیلیکاژل (Silicagel 60 F 254) و با استفاده از دستگاه لکه گذار (Applicator) و لوله های مویین از نمونه آماده شده مجهول و نمونه استاندارد انجام یافت. فاصله اولین لکه از لبه پلیت­ها و سایر فواصل لکه­ها از هم 2 سانتی­متر در نظر گرفته شد. همچنین دقت شد قطر لکه­ها بیش­تر از یک میلی­متر نباشد. پس از عمل لکه­گذاری، پلیت­ها در دمای اتاق نگه­داری شدند تا خشک شوند. سپس پلیت­ها را در   تانک­های محتوی حلال هگزان- استون به نسبت 20+80 میلی­لیتر قرار داده و پس از صعود لکه­های مربوط به سموم و استانداردهای     آن­ها، از تانک خارج و در درجه حرارت خشک شدند. برای دیدن لکه­ها پلیت را درون UV Cabinet با نور فلورسنس قرار داده و  به ترتیب در طول موج های 220، 210 و 254 نانومتر لکه­های موجود رویت شدند. در نهایت نیز  نمونه­ها را به دستگاه کروماتوگرافی لایه نازک با کارایی بالا (CAMAG مدل Linomat 5) منتقل و  با استفاده از نرم­افزار CATS-4 سموم موجود در آن­ها تعیین مقدار شدند  (12-9).

پردازش آماری داده­ها

برای پردازش آماری داده­ها از ویرایش 18 نرم افزار آماری SPSS استفاده شد. بدین صورت که برای مقایسه میانگین غلظت سموم مورد ارزیابی در آب رودخانه گرگر با حد استاندارد از آزمون تی­ تک­نمونه­ای و به منظور مقایسه میانگین غلظت سموم شیمیایی مورد ارزیابی بین ایستگاه­ها و فصول نمونه­برداری از آزمون­های آماری آنالیز واریانس یک­طرفه (چند دامنه­ای دانکن) استفاده شد.

یافته­ها

غلظت باقی­مانده سموم شیمیایی شناسایی شده در نمونه­های آب رودخانه گرگر به تفکیک دوره نمونه­برداری در جدول 2 ارایه شده­­است.

نتایج بیانگر آن است که در هر 5 ایستگاه نمونه­برداری، میانگین غلظت باقی­مانده سم آترازین در ماه­های خرداد، تیر، مرداد و شهریور با یکدیگر اختلاف معنی­دار دارند (05/0>P). همچنین در ایستگاه بندمیزان، کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده سم آترازین (میکروگرم در لیتر) برابر با 01/1 و 70/4، در ایستگاه درخزینه برابر با 05/1 و 62/4، در ایستگاه سید حسن برابر با 03/1 و 90/4، در ایستگاه بالادست سید حسن برابر با 06/1 و 95/4 و در ایستگاه بند قیر برابر با 04/1 و 53/4 به‌ترتیب مربوط به ماه‌های خرداد و شهریور بود.

در ایستگاه­های بند­میزان و بند قیر، میانگین غلظت باقی­مانده سم آلاکلر در ماه­های فروردین و اردیبهشت اختلاف معنی­دار با یکدیگر نداشته، ولی سایر ماه­ها از این نظر با یکدیگر اختلاف معنی­دار دارند (05/0>P). همچنین در ایستگاه بند­میزان کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده سم آلاکلر (میکروگرم در لیتر) برابر با 02/1 و 44/19 به‌ترتیب مربوط به ماه­های فروردین و شهریور و در ایستگاه بند­قیر برابر با 01/1 و 30/19 به‌ترتیب مربوط به ماه­های فروردین، اردیبهشت و شهریور بود.

در ایستگاه در­خزینه، میانگین غلظت باقی­مانده سم آلاکلر در ماه­های فروردین و اردیبهشت، ماه­های خرداد و تیر و همچنین    ماه­­های مرداد و شهریور اختلاف معنی­دار با یکدیگر ندارند. همچنین در این ایستگاه کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده سم آلاکلر برابر با 05/1 و 48/19 میکروگرم در لیتر به­ترتیب مربوط به ماه­های اردیبهشت و شهریور بود.

در ایستگاه سیدحسن، میانگین غلظت باقی­مانده سم آلاکلر در ماه­های فروردین و خرداد اختلاف معنی­دار با یکدیگر نداشته، ولی سایر ماه­ها از این نظر با یکدیگر اختلاف معنی­دار دارند (05/0>P). همچنین در این ایستگاه کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده سم آلاکلر برابر با 04/1 و 35/19 میکروگرم در لیتر به­ترتیب مربوط به ماه­های اردیبهشت و شهریور بود.

در ایستگاه بالا دست سیدحسن، میانگین غلظت باقی­مانده سم آلاکلر در تمام ماه­های مورد مطالعه اختلاف معنی­دار با یکدیگر دارند (05/0>P). همچنین در این ایستگاه کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده سم آلاکلر برابر با 06/1 و 50/19 میکروگرم در لیتر به‌ترتیب مربوط به ماه­های فروردین و شهریور بود.

در ایستگاه بند­میزان، میانگین غلظت باقی­مانده سم توفوردی در ماه­های اردیبهشت و خرداد با یکدیگر اختلاف معنی­دار نداشته ولی سایر ماه­ها از نظر میانگین غلظت باقی­مانده سم توفوردی اختلاف معنی­دار با یکدیگر دارند (05/0>P). همچنین در این ایستگاه کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده سم توفوردی برابر با 08/1 و 56/15 میکروگرم در لیتر به‌ترتیب مربوط به ماه­های فروردین و شهریور بود.

در ایستگاه های درخزینه، سیدحسن و بندقیر، میانگین غلظت باقی­مانده سم توفوردی در تمام ماه­های مورد مطالعه اختلاف معنی­دار با یکدیگر دارند (05/0>P). همچنین در ایستگاه درخزینه، کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده سم توفوردی (میکروگرم در لیتر) برابر با 71/1 و 55/15، در ایستگاه سید حسن برابر با 10/1 و 64/15 و در ایستگاه بندقیر برابر با 05/1 و 59/15 به‌ترتیب مربوط به ماه­های فروردین و شهریور بود.

در ایستگاه بالادست سید حسن، میانگین غلظت باقی­مانده سم توفوردی در ماه­های فروردین و اردیبهشت اختلاف معنی­دار با یکدیگر نداشته ولی سایر ماه­ها از این نظر اختلاف معنی­دار با یکدیگر دارند (05/0>P). همچنین در این ایستگاه کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده سم توفوردی برابر با 10/1 و 63/15 میکروگرم در لیتر به‌ترتیب مربوط به ماه­های اردیبهشت و شهریور بود.

جدول 2- غلظت  باقی­مانده سموم آترازین، آلاکلر و توفوردی در نمونه‌های آب رودخانه گرگر به تفکیک فصول نمونه­برداری

بر حسب میکرو­گرم در لیتر^*

Table 2- Residual Atrazin, Alachlor andTrinoxol concentrations (µg/l) in water samples of the Gargar River according to sampling seasons

* داده ها مربوط به میانگین سه تکرار می باشند.

حروف غیر مشترک (a، b، c و ...) در هر ردیف، بیان‌گر تفاوت معنی­دار میانگین غلظت باقی­مانده سم در نمونه‌های آب بین ماه­های مختلف         نمونه­برداری بر اساس نتایج آزمون تحلیل واریانس یک­­طرفه (آزمون دانکن) است (05/0>p).

نتایج آزمون تحلیل واریانس یک‌­طرفه به منظور گروه­بندی آماری میانگین غلظت باقی­مانده سموم به تفکیک ایستگاه­های مختلف نمونه­برداری در جدول 3 ارایه شده است. نتایج جداول 2 و 3 بیان‌گر آن است که میانگین غلظت باقی­مانده سم آترازین ایستگاه­های درخزینه، سید حسن و بند­قیر و  ایستگاه­های بالا دست سیدحسن و بند­قیر در خردادماه اختلاف معنی­دار با یکدیگر ندارند. همچنین کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده این سم برابر با 01/1 و 06/1 میکروگرم در لیتر به‌ترتیب مربوط به ایستگاه­های بند میزان و بالادست سیدحسن بود.

میانگین غلظت باقی­مانده سم آترازین ایستگاه­های در­خزینه و  بند­قیر و ایستگاه­های سید حسن و بالادست سیدحسن در تیرماه اختلاف معنی­دار با یکدیگر ندارند. همچنین کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده این سم برابر با 02/2 و 09/2 میکروگرم در لیتر به ترتیب مربوط به ایستگاه­های در­خزینه و سیدحسن بود.

میانگین غلظت باقی­مانده سم آترازین تمام ایستگاه­های نمونه­برداری در ماه­های مرداد و شهریور اختلاف معنی­دار با یکدیگر دارند (05/0>p). همچنین کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده این سم در مردادماه برابر با 00/4 و 55/4 میکروگرم در لیتر به ترتیب مربوط به ایستگاه­های بند­قیر و سیدحسن و در شهریورماه با 53/4 و 95/4 میکروگرم در لیتر به‌ترتیب مربوط به ایستگاه­های بند­قیر و بالادست سیدحسن بود.

میانگین غلظت باقی­مانده سم آلاکلر ایستگاه­های بند­میزان و بند­قیر و ایستگاه­های درخزینه و بالادست سیدحسن فروردین­ماه اختلاف معنی­دار با یکدیگر ندارند. همچنین کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده این سم برابر با 01/1 و 09/1 میکروگرم در لیتر به ترتیب مربوط به ایستگاه­های بندقیر و سیدحسن بو.د.

میانگین غلظت باقی­مانده سم آلاکلر در ایستگاه­های بند­میزان و درخزینه اردیبهشت­ماه  اختلاف معنی­دار با یکدیگر ندارند. همچنین کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده این سم برابر با 01/1 و 08/1 میکروگرم در لیتر به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های بند­قیر و بالادست سیدحسن بود.

میانگین غلظت باقی­مانده سم آلاکلر ایستگاه­های بند­میزان، درخزینه و سیدحسن و ایستگاه­های درخزینه و بندقیر خردادماه، اختلاف معنی­دار با یکدیگر ندارند. همچنین کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده این سم برابر با 08/1 و 12/1 میکروگرم در لیتر به ترتیب مربوط به ایستگاه­های بند­میزان، سیدحسن و بالادست سیدحسن بود.

میانگین غلظت باقی­مانده سم آلاکلر تمام ایستگاه­های نمونه­برداری در فصل تابستان اختلاف معنی­دار با یکدیگر دارند. همچنین کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده این سم (میکرو­گرم در لیتر) در تیرماه برابر با 12/10 و 73/10 به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های بندقیر و سیدحسن؛ در مردادماه برابر با 79/15 و 08/16 به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های بند­میزان و بالادست سیدحسن و در شهریورماه برابر با 30/19 و 50/19 به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های بندقیر و بالادست سیدحسن بود.

میانگین غلظت باقی­مانده سم توفوردی ایستگاه­های بند­میزان و در­خزینه و ایستگاه­های سیدحسن و بالادست سیدحسن فروردین و شهریورماه اختلاف معنی­دار با یکدیگر ندارند. همچنین کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده این سم (میکرو­گرم در لیتر) در فروردین­ماه برابر با 05/1 و 11/1 به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های بند­قیر و بالادست سیدحسن و در شهریورماه برابر با 55/15 و 64/15 به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های درخزینه و سیدحسن بود.

میانگین غلظت باقی­مانده سم توفوردی ایستگاه­های بند­میزان و بالادست سیدحسن، ایستگاه­های بند­قیر و بالادست سیدحسن و ایستگاه­های درخزینه و سیدحسن اردیبهشت­ماه اختلاف معنی­دار با یکدیگر ندارند. همچنین کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده این سم برابر با 09/1و 14/1 میکروگرم در لیتر به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های بند­قیر و سیدحسن بود.

میانگین غلظت باقی­مانده سم توفوردی ایستگاه­های بندقیر و بالادست سیدحسن خردادماه اختلاف معنی­دار با یکدیگر ندارند. همچنین کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده این سم برابر با 12/1 و 20/1 میکروگرم در لیتر به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های بند میزان و سید حسن بود.

میانگین غلظت باقی­مانده سم توفوردی ایستگاه­های بند­میزان و بالادست سیدحسن تیرماه اختلاف معنی­دار با یکدیگر ندارند. همچنین کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده این سم برابر با 30/8 و 46/8 میکروگرم در لیتر به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های درخزینه و بالادست سیدحسن بود. میانگین غلظت باقی­مانده سم توفوردی ایستگاه­های بند­میزان و بند­قیر مردادماه اختلاف معنی­دار با یکدیگر ندارند. همچنین کمینه و بیشینه میانگین غلظت باقی­مانده این سم برابر با 34/12 و 48/12 میکرو­گرم در لیتر به­­ترتیب مربوط به ایستگاه­های بند­قیر و بالادست سیدحسن بود.

جدول 3- نتایج گروه­بندی آماری میانگین غلظت باقی­مانده سموم آترازین، آلاکلر و توفوردی در نمونه­ها به تفکیک   ایستگاه­های نمونه­رداری

Table 3- Statistical grouping of mean residual Atrazin, Alachlor andTrinoxol concentrations in water samples according to sampling stations

حروف غیر مشترک (a، b، c و ...) در هر ستون، بیانگر تفاوت معنی­دار میانگین غلظت باقی­مانده سم در نمونه­های آب بین ایستگاه­هاینمونه­برداری بر اساس نتایج آزمون تحلیل واریانس یک­­طرفه (آزمون دانکن) است (05/0>p).

نتایج مربوط به مقایسه میانگین غلظت باقی­مانده سموم مورد مطالعه در آب رودخانه گرگر با رهنمود ارایه­شده توسط سازمان­های بهداشت جهانی و ملی استاندارد ایران در جدول 4 ارایه شده است. نتایج بیانگر آن بود که میانگین غلظت باقی­مانده سم آترازین در نمونه­ها اختلاف معنی­دار با حد مجاز ندارد. در صورتی­که  میانگین غلظت باقی­مانده سموم آلاکلر و توفوردی در نمونه­ها، اختلاف معنی­دار با حد مجاز داشته و در مورد هر دو سم، کم­تر از رهنمود سازمان­های بهداشت جهانی و استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران (1 و 13) بود.

جدول 4- مقایسه آماری میانگین غلظت باقی­مانده سموم آترازین، آلاکلر و توفوردی در نمونه‌های آب رودخانه گرگر با رهنمود سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملی استاندارد ایران (میکروگرم در لیتر)

Table 4-Comparing the mean residual Atrazin, Alachlor andTrinoxol concentrations (µg/l) in water samples of the Gargar Riverwith the maximum permissible limits established by WHO and ISIRI

بحث و نتیجه­گیری

نتایج پژوهش بیانگر آن است که میانگین غلظت باقی­مانده سموم مورد مطالعه در فصول بهار و تابستان اختلاف معنی­دار با یکدیگر داشته و در فصل تابستان بیش از بهار می­باشد (جدول 1). با توجه به این که در منطقه مورد مطالعه کشت زمستانه محصولات از 5 تا 25 اسفند انجام می­گیرد، لذا با در نظر گرفتن فاصله زمانی آخرین کشت زمستان تا زمان نمونه­برداری و افزایش دبی آب رودخانه و توان خودپالایی آن در فصل بهار، غلظت باقی­مانده سموم در آب به حداقل خود می­رسد. همچنین کشت تابستانه محصولات که غالباً از نوع تک­کشتی می­باشد نیز از اول تیرماه تا 10 مردادماه انجام می­یابد. از جمله مهم­ترین دلایل بالاتر بودن میانگین غلظت باقی­مانده سموم در نمونه­ها در فصل تابستان در مقایسه با بهار می­توان به ترکیب سموم با نسبت­های مشخص به منظور استفاده در کشت محصولات، قیمت پایین سموم که منجر به استفاده بیش از حدمتعارف از آن­ها می­شود، نرخ بالای برداشت آب از سطح رودخانه برای کاربری کشاورزی و بالا بودن تبخیر به علت دمای بالای هوا در فصل تابستان که منجر به کاهش چشمگیر دبی رودخانه و به تبع آن افزایش غلظت باقی­مانده سموم شیمیایی می­شود، اشاره کرد.

نتایج مقایسه آماری میانگین غلظت باقی­مانده سموم شناسایی شده با حد مجاز نیز بیانگر آن است که میانگین غلظت باقی­مانده سم آترازین در نمونه­ها اختلاف معنی­دار با حد مجاز ندارد. در صورتی­که میانگین غلظت باقی­مانده سموم آلاکلر و توفوردی در نمونه­ها، اختلاف معنی­دار با حد مجاز داشته و در مورد هر دو سم، کم­تر از رهنمود سازمان­های بهداشت جهانی و تحقیقات صنعتی ایران می­باشد (جدول 4). لذا می توان نتیجه گرفت که غلظت باقی­مانده سموم آترازین، آلاکلر و توفوردی در نمونه­های آب برداشت­شده از رودخانه گرگر منجر به بروز عوارض سوء بهداشتی نمی­شود.

دهقانی و همکاران (2012) نسبت به تعیین آفت­کش­های ارگانوفسفره دیازینون و کلرپیریفوس در منابع آب شهر برزک کاشان اقدام و نتیجه گرفتند که غلظت باقی­مانده این سموم تا یک ماه بعد از سمپاشی بالاتر از حد استاندارد تعیین شده می­باشد. بنابراین می­توان به عدم تشابه نتایج این پژوهش با مطالعه حاضر اشاره نمود (9).

ارجمندی و همکاران (1389) طی پژوهشی نسبت به تعیین غلظت باقی­مانده سم دیازینون در آب شالیزار­های آمل با روش کروماتوگرافی لایه­ نازک اقدام کرده و نتیجه گرفتند که میانگین غلظت باقی­مانده سم دیازینون در ایستگاه­های نمونه­برداری بیش­تر از حد استاندارد تعیین­شده توسط کشورهای اروپایی بوده و شرایط اقلیمی منطقه و خواص فیزیکی و شیمیایی حشره کش دیازینون از جمله خاصیت تدخینی آن، در تجمع این سم در محصول مؤثر بوده­است. بنابراین می­توان به عدم تشابه نتایج این پژوهش با مطالعه حاضر اشاره نمود (14).

مقایسه نتایج پژوهش با دستاورد مطالعه عابدی کوپایی و همکاران (1390) که نسبت به بررسی کیفیت شیمیایی و آلودگی بالادست رودخانه زاینده­رود به سم ارگانوفسفره دیازینون و توان خودپالایی آن اقدام و نتیجه گرفتند که غلظت باقی­مانده دیازینون در آب رودخانه زاینده­رود و پساب­ها­ی کشاورزی تخلیه شونده به این رودخانه بسیار ناچیز بوده است، بیانگر تشابه میان دستاوردهای دو پژوهش می­باشد (15).

دستاورد پژوهش تقوی و همکاران (1388) که طی فصول بهار و تابستان نسبت به تعیین غلظت سموم دیازینون، هینوزان و لیندین در آب رودخانه سفیدرود و منابع آب آشامیدنی شهر رشت اقدام و نتیجه­گرفتند که در فصل بهار غلظت تمام سموم صفر میکروگرم در لیتر و کم­تر از رهنمود سازمان­های بهداشت جهانی و تحقیقات صنعتی ایران بوده و بیش­ترین میانگین غلظت باقی­مانده سموم نیز مربوط به فصل تابستان می­باشد، با نتایج پژوهش حاضر مطابقت دارد (16).

دستاورد پژوهش خدادادی و همکاران (1388) که طی آن به تعیین غلظت باقی­مانده سموم آفت­کش ارگانوفسفره و کاربامات در منابع تامین آب آشامیدنی شهر همدان اقدام و عنوان نمودندکه بیش­ترین غلظت سموم کارباریل و کلرپیریفوس مربوط به فصل بهار می­باشد، با نتایج پژوهش حاضر مطابقت ندارد (17).

نتایج مطالعه حاضر با دستاورد پژوهش شایقی و همکاران (1387) که طی آن به بررسی و تعیین بقایای سموم آزینفوس متیل و دیازینون در آب رودخانه­های  قره سو و گرگان­رود اقدام و نتیجه گرفتند که میانگین غلظت باقی­مانده آفت­کش­های مورد ارزیابی در فصل تابستان با سایر فصول اختلاف معنی­داری داشته است، مطابقت دارد. ولی در خصوص مقایسه میانگین غلظت باقی­مانده سموم در رودخانه گرگان­رود و قره سو با مقادیر استاندارد که بیانگر آن است که میانگین غلظت باقی­مانده دیازینون در هر دو رودخانه در فصول بهار و تابستان و میانگین غلظت باقی­مانده آزینفوس متیل در فصل تابستان و صرفاً در رودخانه قره سو بیش از حد مجاز بوده­است، نتایج دو پژوهش مطابقت ندارد (8).

در تحقیقی که توسط شایقی و همکاران (1386) به منظور بررسی و تعیین مقدار بقایای حشره­کش­های دیازینون و مالاتیون در آب رودخانه­های شاهپور، مند و دالکی انجام یافت، نتایج نشان­داد که بقایای سموم در آب رودخانه­های مورد مطالعه در ماه­های مختلف با یکدیگر اختلاف معنی­دار دارند (05/0>p) که با نتایج مطالعه حاضر مطابقت دارد (18).

نتایج مطالعه زند مقدم و همکاران (1381) که طی آن به بررسی سموم آلی کلردار رودخانه­های کارون و دز پرداخته و نتیجه گرفتند که در برخی از ایستگاه­های نمونه­برداری میانگین غلظت باقی­مانده سم دی­آلدرین بالاتر از استاندارد EPA بود، با دستاورد مطالعه حاضر مطابقت ندارد. همچنین این پژوهشگران مقادیر بالای سم آلاکلر در نمونه­ها را به نرخ بالای مصرف این سم در زمین­های زراعی اطراف رودخانه و به­دلیل قیمت پایین آن در مقایسه با سایر سموم نسبت داده­اند (19).

همچنین نتایج این پژوهش با دستاورد مطالعه Azizullah و همکاران (2011) که نسبت به ارزیابی منابع آب آشامیدنی، سطحی و زیرزمینی پاکستان به آفت­کش­ها اقدام کردند؛ با دستاورد مطالعه Vryzas و همکاران (2009) که به بررسی انتشار، پخش و توزیع فضایی باقی­مانده آفت­کش­ها در منابع آب­ سطحی شمال شرق یونان پرداخته و نتیجه گرفتند که سموم آترازین و آلاکلر به وفور در  نمونه­ها وجود داشته اند؛ با دستاورد مطالعه Konstantinou و همکاران (2006) که نسبت به ارزیابی وضعیت آلودگی آفت­کش­ها در منابع آب­ سطحی یونان اقدام و موفق به شناسایی سموم آترازین و آلاکلر در نمونه­ها شده و عنوان نمودند که بیشینه غلظت باقی­مانده سموم مربوط به فصل تابستان می­باشد؛ دستاورد پژوهش Palma و همکاران (2004) که پس از ارزیابی نمونه آب­ یک دریاچه ­با کاربری کشاورزی در جنوب شیلی موفق به شناسایی باقی­مانده سم توفوردی شدند و با دستاورد مطالعه Hoffman (2003) که نسبت به پایش کیفی منابع آب­ زیرزمینی تگزاس اقدام و موفق به شناسایی آفت­کش­های آلاکلر و آترازین در نمونه­ها شد، مطابقت دارد ولی با دستاورد پژوهش Palma و همکاران (2009) که طی آن به ارزیابی مخاطره آفت­کش­ آترازین در دریاچه­ آلکوای پرتغال اقدام و نتیجه گرفتند که میانگین غلظت باقی­مانده سم بیش­تر از مقدار مجاز بوده و حداکثر غلظت این آفت­کش مربوط به فصل بهار می­باشد، مطابقت ندارند (25-20).

به­طور کلی می­توان عنوان نمود که هرچند نتایج این پژوهش بیانگر آن است که میانگین غلظت باقی­مانده سموم شناسایی­شده در آب رودخانه گرگر از رهنمود ارایه­شده توسط سازمان بهداشت جهانی فراتر نرفته و از این رو خطری متوجه بهداشت عمومی نمی­باشد، ولی به­دلیل مصرف بی رویه نهاده­های کشاورزی از جمله سموم شیمیایی به­دلایلی همچون باورهای اشتباه کشاورزان ناشی از عدم آموزش صحیح آن ها، قیمت پایین سموم پرمصرف، پرداخت یارانه نهاده­های کشاورزی به کشاورزان و ... در آینده­ای نه چندان دور این             بوم­سازگان آبی با مشکل تجمع بیش از حد سموم و تبعات ناشی از آن مواجه خواهد­شد که این امر می­تواند عواقب ناگواری را برای شهروندان حاشیه رودخانه، حیات جانوری رودخانه و مصرف­کنندگان از آب این بوم­سازگان به دنبال داشته باشد. از این رو می توان به منظور مدیریت منابع آب منطقه مورد مطالعه پیشنهادهایی همچون پایش غلظت باقی­مانده سموم در تمام فصول سال، شناسایی سایر سموم موجود در آب رودخانه گرگر، ارزیابی آب تصفیه­خانه­های اطراف رودخانه به­خصوص تصفیه­خانه­ تامین آب شرب شهرستان شوشتر از نظر آلودگی به سموم شیمیایی، ارزیابی موجودات آب­زی به­خصوص ماهی­های ساکن در رودخانه از نظر آلودگی آن­ها به سموم شیمیایی و ارزیابی رسوبات بستر رودخانه از نظر آلودگی به سموم شیمیایی ارایه کرد.

منابع

1-   جمالی پور، پریسا.، تعیین میزان بقایای آفت­کش­های آلی کلره و فسفره در آب رودخانه گرگر، پایان نامه کارشناسی ارشد محیط زیست، دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان، دانشکده علوم پایه، 1391؛ 122 صفحه.

2-   سبحان اردکانی، سهیل.، تهیه قارچ­­کش­های بیولوژیک و بررسی امکان استفاده از آن­ها به جای سموم قارچ­کش شیمیایی در جهت کاهش آلودگی­های زیست محیطی، رساله دکتری علوم محیط­زیست، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، دانشکده محیط زیست و انرژی، 1387؛ 85 صفحه.

3-      طالبی جهرمی، خلیل، سم­شناسی آفت­کش­ها (حشره­کش­ها، کنه­کش­ها، موش­کش­ها)، انتشارات دانشگاه تهران، 1385، 492 صفحه.

4-      عرفان منش، مجید، افیونی، مجید.، آلودگی محیط زیست (آب، خاک و هوا)، نشر ارکان دانش، 1391، 318 صفحه.

5-   کردوی، م.، بررسی کیفیت آب رودخانه­های گرگر و شطیط به منظور انتخاب آبگیر مناسب تامین آب شرب با تکیه بر مقایسه­های اقتصادی – بهداشتی، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات خوزستان، 1386؛ 94 صفحه.

6-   سبحان اردکانی، سهیل.، طالبیانی، سارا و معانی جو، محمد (1393). ارزیابی غلظت آرسنیک، روی، سرب و مس منابع آب زیرزمینی دشت تویسرکان و تهیه نقشه توزیع مکانی عناصر. مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، دوره 24، شماره 114، صفحات 129-120.

7-      Acero, J.L., Benitze, F.J., Real, F.J., Gonzales, M., 2008. Chlorination of organophoshorus pesticides in natural waters. Journal of Hazardous Materials, 153(1-2), 320-328.

8-   شایقی، منصوره.، خوبدل، مهدی.، باقری، فاطمه.، ابطحی، محمد.، بقایای آزینفوس متیل و دیازینون در رودخانه­های قره سو و گرگان­رود استان گلستان، مجله دانشکده بهداشت و انستیتو تحقیقات بهداشتی، 1387، دوره 6، شماره 1، 82-75.

9-      Dehghani, R., Shayeghi, M., Esalmi, H., Moosavi, S.G., Khah Rabani, D., Hossein Shahi, D., 2012.Detrmination of Organophosphorus Pesticides (Diazinon and Chlorpyrifos) in Water Resources in Barzok, Kashan. Zahedan Journal of Research in Medical Sciences, 14(10), 66-72.   

10-  Rovedatti, M., Castane, M., Salabian, A., 2001. Monitoring of organochlorine and organophpsphorus pesticides in the water of the Reconquista River (Buenos Aires, Argentina). Water Research, 35(14), 3457-3461.

11-  Wintersteiger, R., Goger, B., Krautgartner, H., 1999.  Quantitation of chlorophenoxy acid herbicides by high-performance liquid chromatography with coulometric detection. Journal of chromatography A, 846(1-2), 349-357.

12-  Katsumata, H., Kaneco, S., Suzuki, T., Ohta, K., 2006.  Determination of atrazine and simazine in water samples by high-performance liquid chromatography after preconcentration with heat-treated diatomaceous earth. Analytica Chimica Acta, 577(2), 214-219.

13-  سازمان استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، استاندارد آب آشامیدنی - ویژگی های فیزیکی و شیمیایی (استاندارد 1053)، 1390؛ تجدید نظر پنجم.

14- ارجمندی، رضا.، توکل، میترا.، شایقی، منصوره. تعیین سم دیازینون در آب شالیزارهای آمل به وسیله تکنیک کروماتوگرافی لایه نازک، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط­زیست، 1389؛ دوره 12، شماره 2،  28-19.

15- عابدی کوپایی، جهانگیر.، نصری، زهره.، طالبی، خلیل.، مامن پوش، علیرضا.، موسوی، سید فرهاد، مطالعه کیفیت شیمیایی و آلودگی آب زاینده­رود در بالادست به دیازینون و توان خودپالایی آن، مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، علوم آب و خاک، 1390؛ سال 15، شماره 56، 20-1.

16- تقوی، کامران.، نقی­پور، داریوش.، محققیان، آزیتا.، جمالی، مرسده.، تعیین مقدار سه آفت­کش در رودخانه سفیدرود و آب آشامیدنی شهر رشت در سال 1387، دوازدهمین همایش ملی بهداشت محیط ایران، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، 1388؛ 1353-1348.

17- خدادادی، مریم.، صمدی، محمدتقی.، رحمانی، علیرضا.، ملکی، رامین.، تعیین غلظت باقیمانده سموم آفت­کش ارگانوفسفره و کاربامات در منابع تامین آب آشامیدنی شهر همدان در سال 1386، دوازدهمین همایش ملی بهداشتن محیط ایران، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، 1388؛ 887-875.

18- شایقی، منصوره.، دارابی، حسین.، ابطحی حسینی، محمد.، صادقی، محمد.، پاکباز، فروغ.، گلستانه، سیدرضا.، بررسی و تعیین مقدار بقایای حشره­کش­های دیازینون و مالاتیون در آب رودخانه­های شاهپور، مند و دالکی (استان بوشهر) 84-1383، فصلنامه طب جنوب، 1386؛ دوره 10، شماره 1، 60- 54.

19- زند مقدم، احمد.، کلانتری، هیبت اله.، محمدپور، هوشنگ.، جعفرزاده حقیقی­فرد، نعمت اله.، اندازه­گیری بعضی از آفت­کش­های آلی کلردار در آب رودخانه کارون توسط یک روش جدید از کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا، مجله علمی پزشکی جندی شاپور، 1381؛ شماره 33، صص 10-18.

20-  Azizullah, A., Khattak, M.N., Richter, P., Hader, D.P., 2011. Water pollution in Pakistan and its impact on public health- A review. Environment International, 37(2), 479-497.

21-  Vryzas, Z., Vassiliou, G., Alexoudis, C., Papadopoulou-Mourkidou, E. 2009. Spatial and temporal distribution of pesticide residues in surface waters in northeastern Greece. Water Research, 43(1), 1-10.

22-  Konstantinou, I.K., Hela, D.G., Albanis, T.A., 2006. The status of pesticide pollution in surface waters (rivers and lakes) of Greece. Environmental Pollution, 141(3), 555-570.

23-  Palma, G., Sanchez, A., Olave, Y., Encina, F., Palma, R., Barra, R., 2004. Pesticide levels in surface waters in an agricultural-forestry basin in Southern Chile. Chemosphere, 57(8), 763-770.

24-  Hoffman, M., 2003. Texas Ground Water Protection Committee (TGPC), Joint Ground Water Monitoring Contamination Report-2002, Contributing State Agencies and Organizations, 1-374.

25-  25. Palma, P., Kuster, M., Alvarenga, P., Palma, V.L., Fernandes, R.M., Soares A.M., López de Alda M.J., Barceló D., Barbosa I.R. 2009. Risk assessment of representative and priority pesticides, in surface water of the Alqueva reservoir (South of Portugal) using on-line solid phase extraction-liquid chromatography-tandem mass spectrometry. Environment International, 35(3), 545-551.