ارایه معیارهای مناسب برای برنامه‌ریزی صنعت گردش‌گری در روستاهای ساحلی (مطالعه موردی: جزیره قشم)

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره نوزدهم،ویژه نامه شماره4، بهار1396

ارایه معیارهای مناسب برای برنامه­ریزی صنعت گردش­گری در روستاهای ساحلی (مطالعه موردی: جزیره قشم)

سولماز دشتی ^[1]

سید مسعود منوری[2]*

monavarism@yahoo.com

  سید محسن حسینی[3]

برهان ریاضی[4]

منصور مومنی[5]

چکیده

زمینه و هدف: صنعت گردش­گری یکی از منابع مهم تولید درآمد، اشتغال و ایجاد زیرساخت­ها برای نیل به توسعه پایدار محسوب می­گردد و رشد این صنعت در هر کشور نیازمند استراتژی مناسب و برنامه­ریزی مدیریتی مؤثر است. در این پژوهش برنامه­ریزی و اولویت­بندی پنج دهستان جزیره قشم بنام­های رمکان، دولاب، سوزا، حومه و صلخ جهت توسعه گردش­گری مدنظر می­باشد.

روش بررسی: بر اساس روش دلفی (Delphi) معیارهای گردش­گری در چهار دسته اصلی معیارهای زیست­محیطی، معیارهای تسهیلات و خدمات گردش­گری ، معیارهای زیرساختی و معیارهای اقتصادی_اجتماعی و فرهنگی مشخص گردیدند. سپس اولویت­بندی دهستان­های جزیره جهت توسعه گردش­گری بر اساس روش TOPSIS صورت پذیرفت.

یافته­ها: بر اساس روش TOPSIS دهستان حومه مناسب­ترین پهنه جهت توسعه گردش­گری و دهستان­های صلخ، سوزا، دولاب و رمکان به ترتیب اولویت­های بعدی جهت توسعه گردش­گری می­باشند. نتایج پژوهش نشان از آن دارد که پهنه­بندی مناطق مستعد توریسم ساحلی نقش مؤثری در توسعه منطقه خواهد داشت و با بهره­گیری از پتانسیل­های متنوع و متعدد منطقه جزء با نگرش همه­جانبه و برنامه­ریزی چندبعدی میسر نخواهد شد.

واژه­های کلیدی: روش دلفی، TOPSIS، گردش­گری، روستاهای ساحلی، جزیره قشم.

Providing Appropriate Criteria for Tourism Industry Planning in Coastal Villages (Case Study: Qeshm Island)

Soolmaz Dashti[6]

Seyed Masoud Monavari[7]^*

monavarism@yahoo.com

Seyed Mohsen Hosseini[8]

Borhan Riazi [9]

Mansoor Momeni [10]

Abstract

Background and Objective: Tourism industry is one of the main sources of income, employment and infrastructure to achieve sustainable development. Growth of this industry in any country requires the proper strategy and effective management plan. In this study, planning and prioritization for five villages of Qeshm Island called Ramakan, Doulab, Souza, Hoomeh and Sallakh for tourism development are considered.

Method: Using Delphi method, tourism criteria were identified in four main categories including, environmental criteria, tourism facilities and services criteria, cultural socioeconomic criteria and infrastructure criteria. Then tourism development prioritization for villages was obtained by TOPSIS method.

Conclusion: The results showed that Hoomeh was the most suitable village for tourism development and Sallakh, Souza, Doulab and Ramakan were suitable respectively. Zoning the areas with good potential for coastal tourism would play a key role in regional development. Enjoying many and varied potentials of the region would not be feasible unless the multidimensional approach and planning are followed.

Keywords: Delphi Method, TOPSIS, Tourism,Coastal Villages, Qeshm Island.

مقدمه

صنعت گردش­گری به عنوان یکی از مهم­ترین پدیده­های هزاره سوم طی نیم قرن گذشته با رشد تصاعد گونه خود تأثیر به­سزایی در رشد و پویایی اقتصادی و تبادلات فرهنگی کشورها داشته است و به عنوان سومین صنعت پس از نفت و خودرو سازی و پویاترین صنعت از لحاظ تحرک و ایجاد زمینه­های اشتغال و توسعه همه­جانبه در جهان به خودنمایی پرداخته و توانسته است تغیـیراتی شگـرف در فضـای زندگی و چشم­اندازهای جغرافیایی نواحی مختلف به­وجود آورد (1 و 2). طبق آمار سازمان جهانی جهان­گردی هر گردش­گری که وارد منطقه می­شود، برای 4 نفر شغل ایجاد می­کند و هر روزه به تعداد آن­ها در دنیا افزوده می­شود (3).

بین رشد و توسعه صنعت گردش­گری و رشد و توسعه اقتصادی کشورها رابطه مثبت و معنی­داری وجود دارد (4) و در واقع از گردش­گری به عنوان ابزاری برای تحریک اقتصادهای بحرانی و تقویت فعالیت­های توسعه­ای از طریق ایجاد مشاغل و درآمد استفاده می­شود (5). تاکنون تعداد گردش­گران بین المللی به 642 میلیون نفر رسیده است و پیش­بینی می­شود که تا سال 2020 به 6/1 میلیارد نفر برسد و گردش مالی ناشی از آن بیش از 2 میلیارد دلار در سراسر دنیا باشد (6).

توسعه فعالیت توریستی با انگیزه گردش­گری غالباً منوط به جاذبه­های متنوع طبیعی، فرهنگی و تاریخی است. کشورهای پیش­تاز در بخش گردش­گری یا از لحاظ چشم­اندازهای طبیعی مانند دریاچه­ها، سواحل آفتابی و کوهستان­های پر برف، یا از لحاظ قدمت تاریخی خود و یا از نظر عناصر دیگر و ایجاد برخی جاذبه­های مصنوعی و نیز ایجاد ساختار سازمانی و فراهم آوردن بستر سرمایه گذاری­های گسترده توانسته­اند به تقاضای وسیعی از نیازهای جهان­گردی پاسخ داده، از تأثیرات و دستاوردهای آن نیز به همان اندازه بهره­مند شوند (7). هم­زمان با رشد صنعت توریسم نیاز به توسعه توریسم و تسهیلات وابسته به آن احساس می­ گردد. انتخاب یک مکان مناسب برای توریسم شامل مدیریت کلان اطلاعات می ­باشد (8).

سواحل منابع شکننده طبیعی هستند که نقش تولیدی آن­ها برای اقتصاد کشورها بسیار مهم است (9) و در مناطق زیست­محیطی حساس (سواحل و جزایر)، تعیین کاربری­ اراضی باید به دقت و با حساسیت­های بیش­تری صورت پذیرد. یکی از مهم­ترین مشکلات موجود در بحث مدیریت سواحل و جزایر با توجه به رشد سریع جمعیت و لزوم برقراری سایت­های تفریحی و تفرجی و هم­چنین لزوم پیشرفت در تمامی زمینه­های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ...، تعیین مناطق بالقوه توسعه گردش­گری برای جواب­گویی به نیازهای تفرجی فعلی و پیش­بینی برای نیازهای آینده می­باشد و لذا ­باید به­طور خاص مورد توجه قرار گیرد. پتانسیل­های گردش­گری در هر روستا بیش از هرچیز به سرمایه­های جغرافیایی، کیفیت مناظر طبیعی و آثار تاریخی و فرهنگی بستگی دارد. توسعه گردش­گری در مناطق روستایی عنصری اساسی است و یکی از راه­های نجات روستاها از فقر، مهاجرت و مشکلات اجتماعی و اقتصادی به­شمار می­رود (10).

در تحقیق حاضر سعی شده است جهت برنامه­ریزی توسعه این صنعت در آینده، پهنه­بندی و اولویت­بندی روستاهای جزیره قشم اساس مدل­های تصمیم­گیری چندشاخصه صورت پذیرد.

در زمینه توسعه این صنعت می­توان به مطالعات اولویت­بندی ظرفیت­های گردش­گری مناطق روستایی شهرستان نیر با استفاده از روش TOPSIS (11) ، برنامه­ریزی راه­بردی گردش­گری در روستا افجه از نواحی البرز مرکزی در استان تهران (12)، گردش­گری روستایی راه­کاری سازنده برای توسعه این صنعت در روستای فهلیان (13)، پهنه­بندی آمایشی با رویکرد ارزیابی­ چندعامله و استفاده از مدلAHP به منظور توسعه­ گردش­گری در حوضه آب­ریز گلمکان (14)، ارزیابی نقش زیرساخت­های شهری جهت تعیین قطب گردش­گری با استفاده از مدل­های TOPSIS و AHP در استان مازندران (15) ، مدیریت توریسم بر اساس طبیعت در آفریقای جنوبی با هدف ارزیابی توریسم و با استفاده از روش دلفی (16)، انتخاب معیارهای چندگانه جهت کاربری اکوتوریسم در Igneada ترکیه با مدل MCDM و شیوه Electre (17)، آنالیز ارجحیت برای انتخاب مقصد برای توریسم در کشور تایوان با استفاده از روش TOPSIS و منطق فازی و AHP (18) اشاره نمود.

مواد و روش ها

موقعیت محدوده مطالعاتی

جزیره قشم با مساحتی معادل 1491 کیلومتر مربع در منتهی­الیه شرقی خلیج فارس در تنگه هرمز بین "38  '15 ^o55­­ تا "52  '16 ^o56 طول شرقی و"20  '32 ^o26 تا "00  '00 ^o27 عرض شمالی واقع شده است (19)، طول این جزیره حدود 110 کیلومتر و پهنای آن به­طور متوسط کم­تر از 20 کیلومتر است (20). موقعیت جزیره قشم در ایران و استان هرمزگان در شکل (1) ارایه شده است.

شکل1- موقعیت محدوده مطالعاتی (جزیره قشم)

Figure 1- Position of study area (Qeshm Island)

روش بررسی

ابتدا با مروری بر مطالعات خارج و داخل، معیارها و متغیرهای مختلفی که در برنامه­ریزی توسعه گردش­گری دخالت دارند انتخاب شدند، سپس معیارهای مذکور در قالب پرسش­نامه تنظیم شده و از کارشناسان و خبرگان در زمینه محیط­زیست و گردش­گری  نظرسنجی گردیده و معیارهای مناسب برای توسعه گردش­گری جزایر بر اساس روش دلفی انتخاب شدند.

برای به­دست آوردن وزن شاخص­ها (معیارها) می­توان از روش آنتروپی شانون و یا AHP استفاده کنیم (21). وزن­دهی معیار با استفاده از روش AHP صورت پذیرفت. روشAHP  یکی از شناخته شده­ترین روش­های تصمیم­گیری چندشاخصه است که در حوزه­های مختلف کاربردی مورد استقبال قرار گرفته است (22). در این روش انجام مقایسات زوجی در هر سطح بین دو معیار مختلف صورت می­گیرد. در روش مقایسه زوجی اهمیت نسبی معیارها در یک مقایسه پیوسته به 9 بخش تقسیم می­شوند (جدول 1). سپس نسبت سازگاری برای تمامی ماتریس‏های مقایسات زوجی باید صورت پذیرد. در صورتی که این نسبت کمتر از 1/0 باشد، نشان دهنده قابل قبول بودن مقایسات زوجی است (22 و 23). لازم به ذکر است که در این مرحله از نرم­افزار Expert Choice 2000 استفاده گردید.

جدول 1- طیف ساعتی برای انجام مقایسات زوجی درفرآیندسلسلهمراتبی

Table 1- Saaty range for paired comparisons in Analytical Hierarchy Process

مأخذ: (22)

سپس بر اساس روش TOPSIS اولویت­بندی دهستان­های جزیره قشم به­نام­های حومه، صلخ، سوزا، دولاب و رمکان جهت توسعه گردش­گری صورت پذیرفت. روش  TOPSISتوسط هوانگ و یون در سال 1981، پیشنهاد شد. در این روش نیز m گزینه به­وسیله n شاخص مورد ارزیابی قرار می­گیرد (24). اساس این روش، بر این مفهوم استوار است که گزینه انتخابی، باید کم­ترین فاصله را با راه حل ایده­آل مثبت (بهترین حالت ممکن) و بیش­ترین فاصله را با راه حل ایده­آل منفی (بدترین حالت ممکن) داشته باشد. فرض بر این است که مطلوبیت هر شاخص، به طور یکنواخت افزایشی یا کاهشی است، یا به عبارتی دیگر شاخص­ها تنها جنبه مثبت یا منفی دارند. شاخصی که جنبه مثبت دارد شاخص سود و شاخصی که جنبه منفی دارد شاخص هزینه است. بنابراین به­راحتی می­توان راه حل ایده­آل را مشخص نمود. بدین صورت که بهترین ارزش موجود از یک شاخص نشان دهنده ایده­آل آن بوده و بدترین ارزش موجود از آن مشخص کننده ایده­آل منفی برای آن خواهد بود (23). در واقع حل مساله به روش TOPSIS شامل 6 مرحله یا گام می­باشد:

• تهیه ماتریس نرمالیزه شده (ماتریسR)
• تهیه ماتریس نرمالیزه و وزن­دهی شده (ماتریسV)
• تعیین برترین جواب­ها (پرسودترین و پر هزینه­ترین)
• محاسبه فاصله معیارها
• محاسبه نزدیکی نسبی تا برترین جواب
• مرتب کردن گزینه­ها برحسب بزرگی مقدار

تمامی مراحل به­جزء مرحله دوم (وزن­دهی شاخص­ها) در محیط نرم­افزاری TOPSIS صورت پذیرفت.

در مدل  TOPSISجهت محاسبات ریاضی باید تمامی مقادیر نسبت داده شده به معیارها از نوع کمی بوده و در صورت کیفی بودن نسبت داده شده به معیارها، باید آن­ها را همانند جدول (2) به مقادیر کمی تبدیل نمود:

جدول 2- کمی نمودن معیارهای کیفی

Table 2- Quantify the qualitative criteria

جهت مرتب کردن و الویت­بندی گزینه­ها، مقادیر به­دست آمده به­ترتیب بزرگی اعداد مرتب می­شوند و لذا اهمیت و اولویت گزینه­ها بستگی به بزرگی اعداد آن­ها داشته و هر آن­که بزرگ­تر می­باشد دارای اولویت و اهمیت بیش­تری جهت انتخاب است (23).

ارزش معیارها برای پهنه­ها بین صفر تا 1 است. پهنه­هایی که ارزش معیارهای آن­ها مقادیر بالاتر را دارا باشد، پهنه مناسب برای توسعه گردش­گری در نظر گرفته می­شود.

نتایج

گزینه­های مورد مطالعه 5 دهستان جزیره قشم به­نام های حومه، رمکان، سوزا، صلخ و دولاب می­باشند. با توجه به سابقه مطالعات در ایران و خارج در زمینه گردش­گری و مدل­های موجود، معیارهای زیادی در زمینه گردش­گری، قابل بررسی می­باشند، ولی برای حصول نتیجه­ای بهتر و ملموس­تر با نظر کارشناسان امر معیار­های زیر در چهار طبقه به عنوان مهم­ترین معیارها جهت پهنه­بندی گردش­گری برگزیده شدند. لازم به ذکر است که در این مرحله 30 پرسش­نامه نظرسنجی به کارشناسان مربوطه ارایه گردید که در مجموع 25 پرسش­نامه عودت داده شد. جهت وزن­دهی شاخص­ها (معیارها) با استفاده از روش AHP از 64 پرسش­نامه نظرسنجی برای مقایسات زوجی استفاده گردید که در مجموع 33 پرسش­نامه عودت گردید. جدول (3) معیارهای اثرگذار بر پهنه­بندی جزیره قشم و وزن آن­ها جهت توسعه گردش­گری را نشان می­دهد.

جدول 3- معیارهای اثرگذار و وزن آن­ها بر پهنه­بندی جزیره قشم جهت توسعه گردش­گری

Table 3-Effective criteria and their weights on Qeshm island zoning for tourism development

لازم به ذکر است که تمام معیارها (شاخص­های) مورد مطالعه به­جزء 2 شاخص «نزدیکی به اقامت­گاه­های گردش­گری (هتل، مهمان­سرا) و نزدیکی به فرودگاه» از نوع سود می­باشند. ماتریس تصمیم­گیری TOPSIS در جدول (4) نمایش داده شده است. جهت مرتب کردن و الویت­بندی گزینه­ها، مقادیر به­دست آمده  به­ترتیب بزرگی اعداد مرتب می­شوند و لذا اهمیت و اولویت گزینه­ها بستگی به بزرگی اعداد آن­ها داشته و هر آن­که بزرگ­تر می­باشد دارای اولویت و اهمیت بیش­تری جهت انتخاب است.

جدول 4- ماتریس تصمیم­گیری TOPSIS جهت اولویت­بندی گزینه­ها در راستای توسعه گردش­گری

Table 4- TOPSIS decision matrix for alternatives prioritization to tourism development

به­منظور توسعه گردش­گری دهستان­های جزیره قشم بر اساس روش TOPSIS، اولویت­بندی به­صورت ذیل می­باشد:

دهستان حومه > دهستان صلخ >دهستان سوزا> دهستان دولاب> دهستان رمکان.

میزان عددی برای پهنه حومه 858/0، پهنه صلخ 398/0، پهنه سوزا 397/0، پهنه دولاب 325/0 و پهنه رمکان 315/0 می­باشد. شکل (2) اولویت­بندی دهستان­های جزیره قشم جهت توسعه گردش­گری بر اساس روش TOPSIS را نشان می­دهد.

شکل2- پهنه­بندی دهستان­های جزیره قشم جهت توسعه گردش­گری بر اساس روش TOPSIS

Figure 2- Zoning of Qeshm island villages for tourism development according to TOPSIS method

بحث و نتیجه گیری

اولویت معیارها به ترتیب شامل وجود جاذبه­های زیباشناختی، برخورداری از آثار باستانی، تاریخی، فرهنگی و مذهبی، اهمیت پهنه ساحلی، تنوع زیست­گاهی، نزدیکی به اقامت­گاه­های گردش­گری، برخورداری از خدمات مالی، دسترسی به آب لوله­کشی سالم، وجود راه دسترسی زمینی، برخورداری از خدمات بهداشتی و ایمنی، برخورداری از شبکه برق سراسری، وجود شاخص­های زیست جغرافیایی، دسترسی به سیستم حمل و نقل دریایی، دسترسی به مراکز خرید محلی، وجود طرح­های توسعه و برنامه­های اجرایی، برخورداری از فستیوال­های سنتی، برخورداری از خدمات پمپ بنزین و سوخت­رسانی، وجود سیستم دفع بهداشتی فاضلاب، وجود سیستم دفع بهداشتی زباله، وجود مهمان­نوازی جامعه میزبان، نزدیکی به فرودگاه، برخورداری از شبکه ارتباط مخابراتی و خدمات ارتباطی، برخورداری از خدمات نیروی انتظامی و برخورداری از مراکز آموزشی می­باشد. نتایج حاصل از پهنه بندی جزیره قشم جهت گردش­گری به روش TOPSIS نشان می­دهد که دهستان حومه بالاترین اولویت برای گردش­گری و دهستان مکان کم­ترین اولویت برای این صنعت را به­خود اختصاص داده­اند. پهنه حومه: قرار گرفتن پهنه در منطقه آزاد قشم، وجود منطقه حفاظت شده حرا و زیست­گاه پرندگان، وجود شاخص­های زیست­جغرافیایی از قبیل دره ستاره­ها و کوه ژئوپارک از مجموعه ژئوپارک، نزدیکی مرکز دهستان به اولین اقامت­گاه گردش­گری با فاصله 199/1 کیلومتر، وجود 24 شعبه بانک، دسترسی عالی به سیستم حمل و نقل زمینی و دریایی، برخورداری از 11 مرکز و دفتر مخابرات و پست، برخورداری از 6 خانه بهداشت، 2 درمان­گاه، 2 داروخانه، 5 مطب پزشک و دندانپزشک، وجود 34 مرکز آموزشی، برگزاری مراسم عید گپ (عید قربان)، رقص اضواء، قبله دعا (دعای باران) و جشن صید ماهی و میگو، وجود 23 اثر باستانی، تاریخی، فرهنگی و مذهبی از قبیل غار خربس، قلعه پرتغالی­ها، برکه بی­بی، تپه باستانی کولغان، روستای لافت، چاه­های تلاو لافت، زیارت­گاه شیخ­اندرآبی، آب انبار 27 واحدی قشم و... و وجود 32 طرح توسعه و برنامه ­اجرایی که مهم­ترین آن پل

ارتباطی بندر خمیر به لافت قشم می­باشد، بیش­ترین توان را جهت توسعه گردش­گری به­خود اختصاص داده است.

پهنه صلخ: اهمیت پهنه ساحلی به­دلیل وجود منطقه حفاظت شده حرا، وجود کاسه صلخ، دره تندیس­ها و دره­شور، چشمه گوری به عنوان شاخص­های زیست­جغرافیایی، نزدیکی مرکز دهستان به اولین اقامت­گاه گردش­گری با فاصله 41 کیلومتر، وجود 1 شعبه بانک، دسترسی به سیستم حمل و نقل زمینی و دریایی، برخورداری از 7 مرکز و دفتر مخابرات و پست، برخورداری از 3 خانه بهداشت، 1 درمان­گاه و 1 داروخانه، وجود 30 مرکز آموزشی، برگزاری مراسم عید گپ، رقص اضواء و مراسم قبله دعا، نوروز صیاد و مراسم زار، وجود 7 اثر باستانی، تاریخی، فرهنگی و مذهبی از قبیل گوردخمه، کلات کشتاران، سد گوران و ... و وجود 13 طرح توسعه و برنامه اجرایی در اولویت دوم جهت توسعه گردش­گری می­باشد.

پهنه سوزا: وجود زیست­گاه لاک­پشت­دریایی که اهمیت منطقه­ای دارد، جزایر مرجانی، احجام طبیعی متعلق به ژئوپارک، جزایر ناز و نخلستان­ها، نزدیکی مرکز دهستان به اولین اقامت­گاه گردش­گری با فاصله 534/17 کیلومتر، وجود 1 شعبه بانک، دسترسی به سیستم حمل و نقل زمینی و دریایی، نزدیکی به فرودگاه، برخورداری از 5 مرکز و دفتر مخابرات و پست، برخورداری از 5 خانه بهداشت،1 درمان­گاه و 1 مطب پزشک، وجود 8 مرکز آموزشی، برگزاری مراسم عید گپ، رقص اضواء و قبله دعا، وجود 1 اثر تاریخی به­نام مدرسه تاریخی کمالیه و وجود 13 طرح توسعه و برنامه ­اجرایی در اولویت سوم جهت توسعه گردش­گری می­باشد.

پهنه دولاب: وجود منطقه حفاظت شده حرا، غار نمک، چشمه نمک، چشمه کارگه، تنگ چاه­کوه و تنگ عالی، نزدیکی مرکز دهستان به اولین اقامت­گاه گردش­گری با فاصله 331/68 کیلومتر، وجود 1 شعبه بانک، دسترسی به سیستم حمل و نقل زمینی و دریایی، برخورداری از 8 مرکز و دفتر مخابرات و پست، برخورداری از 1 خانه بهداشت،1 درمان­گاه و 4 مطب پزشک، وجود 15 مرکز آموزشی، برگزاری مراسم عید گپ، رقص اضواء و قبله دعا، وجود 5 اثر باستانی، تاریخی، فرهنگی و مذهبی به­نام­های مقبره انگلیسی­ها، انبار زغال­سنگ انگلیسی­ها، اسکله ساسانی و... و وجود 9 طرح توسعه و برنامه ­اجرایی در اولویت چهارم جهت توسعه گردش­گری می­باشد.

پهنه رمکان: وجود درخت انجیر معابد و نهالستان­ها، نزدیکی مرکز دهستان به اولین اقامت­گاه گردش­گری با فاصله 691/11 کیلومتر، وجود 5 شعبه بانک، دسترسی به سیستم حمل و نقل زمینی، برخورداری از 8 مرکز و دفتر مخابرات و پست، برخورداری از 6 خانه بهداشت،1 درمان­گاه، 2 داروخانه، 6 مطب پزشک و دندانپزشک ، وجود 17 مرکز آموزشی، برگزرای مراسم عید گپ، رقص اضواء و قبله دعا، وجود 6 اثر باستانی، تاریخی، فرهنگی و مذهبی از قبیل بقعه بی­بی مریم، مقبره شیخ و ... و وجود 8 طرح توسعه و برنامه ­اجرایی و نداشتن مرز آبی در اولویت پنجم جهت توسعه گردش­گری می­باشد.

پهنه­های ساحلی شیب دراز جهت تخم­گذاری لاک­پشتان دریایی و جنگل­های حرا نیز به عنوان زیست­گاه برای گونه­های نادر و جهت تخم­گذاری پرندگان از لحاظ منطقه­ای و ملی حایز اهمیت می­باشند و اهمیت پهنه­ساحلی از شاخص­های تأثیرگذار بر گردش­گری می­باشد. در مطالعات دستورالعمل توسعه توریسم ساحلی در تانزانیا (25)، دستورالعمل انتخاب مناطق حفاظت شده دریایی و شاخص­های زیست محیطی توریسم (26 و 27)، معیارهای گردش­گری در ویکتوریا استرالیا (28) و کاربرد GIS در انتخاب مناطق مستعد گردش­گری در Pearl آفریقا (29) این معیارها مورد توجه قرار گرفته­اند.

حضور اشکال کیفی جغرافیای زیستی نادر یا تیپ­های جغرافیای زیستی شاخص، وجود اشکال زمین­شناسی غیرمعمول یا بی­نظیر مانند ژئوپارک و جنگل­های حرا در جزیره قشم نقش به­سزایی در جهت جذب گردش­گر دارند. این معیارها در مطالعات تصمیم­گیری چندشاخصه برای ارزیابی توریسم در جزایر (30)، توسعه گردش­گری روستایی (31) و دستورالعمل توسعه توریسم ساحلی در تانزانیا (25) به­کار گرفته شده­اند.

علی­رغم اهمیت بسیار بالای معیارهای تسهیلات و خدمات گردش­گری، اقامت­گاه­های گردش­گری، مراکز خرید محلی و مراکز خدمات مالی بیش­تر در شرق جزیره در پهنه حومه مستقر می­باشند. معیارهای تسهیلات و خدمات گردش­گری در مطالعات بهینه­سازی سایت­های مزارع دریایی در سطوح توریستی در جزایر اندونزی (32)، مطالعات تصمیم­گیری چند شاخصه برای ارزیابی توریسم در جزایر (30) و سیستم­های تصمیم­گیری چند معیاره به عنوان راهنما برای توسعه توریسم (33) نیز حایز اهمیت بوده­اند.

معیارهای زیرساختی در مطالعات ارزیابی امنیتی اکولوژیکی توریسم در سایت­های میراث طبیعی منطقه کاناس در ذخیره­گاه طبیعی Xinjiang چین (34)، انتخاب سایت برای انواع توریسم در بدروم ترکیه (35)، معیارهای مکان­یابی و توسعه نقاط جدید توریستی در خط ساحلی ماهاراشترا (36) و طرح­ریزی جهت توسعه اکوتوریسم در گواتمالا (37) به­کار گرفته شده­اند.

پذیرش اجتماعی جامعه میزبان از مهم­ترین معیارها جهت توسعه گردش­گری در جزایر می­باشد که برای این معیار درصد باسوادی منطقه مورد توجه قرار می­گیرد. معیارهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی پیشنهاد شده در این تحقیق در مطالعات دستورالعمل توسعه توریسم ساحلی در تانزانیا (25)، معیارهای گردش­گری در ویکتوریا استرالیا (28) و معیارهای ارزیابی توان گردش­گری در پارک دریایی در چین (38) به­کار گرفته شده­اند.

نتایج پژوهش نشان از آن دارد که پهنه­بندی مناطق مستعد توریسم ساحلی نقش مؤثری در توسعه منطقه خواهد داشت و با بهره­گیری از پتانسیل­های متنوع و متعدد منطقه جزء با نگرش همه­جانبه و برنامه­ریزی چندبعدی میسر نخواهد شد. از آن­جا که ساماندهی و بهره­گیری از جاذبه­های توریستی در راستای توسعه پایدار، مستلزم اقدامات لازم در فازهای مطالعاتی و اجرایی، در چارچوب برنامه­های مدون و از قبل پیش­بینی و طراحی شده است تا در مکان­های مورد نظر، در مقاطع زمانی مختلف به تدریج اجرا گردد، به همین جهت، مجموعه اقدامات ذیل در محورهای مختلف برای بهره­گیری اصولی جزیره قشم ارایه شده است. هم­چنین بدیهی است که بی­توجهی و یا کم توجهی به برخی از محورها می­تواند آسیب­های جدی در بهره­برداری بهینه و طولانی­مدت از این­گونه مکان­ها را به دنبال داشته باشد.

جزیره قشم دارای ویژگی­ها و قابلیت­هایی است که می­تواند به عنوان پایلوت توسعه گردش­گری مبتنی بر جوامع محلی مورد توجه قرار گیرد. جوامع محلی و بومی به سبب برخورداری از پشتوانه فرهنگی و نشانه­های آن (آداب و رسوم، پوشش، خوراک، سرگرمی، سوگواری­ها و ضیافت­ها، زبان، آواها و نواها و...) خود به عنوان یک جاذبه فرهنگی دارای اهمیت بالایی می­باشند و علاقه­مندان حضور در میان این جوامع کم نیستند که برای دست­یابی به این نوع توسعه پیشنهاداتی در نظر گرفته می­شود:

1) جلب مشارکت جوامع محلی به عنوان یکی از اصول تغییرناپذیر توسعه توریسم جهت هرنوع برنامه­ریزی و اقدام برای توسعه گردش­گری؛ 2) پژوهش مداوم در زمینه میزان تقاضا در استفاده از مناظر طبیعی، ظرفیت­سازی اجتماعی اهالی برای پذیرش توریسم، ترویج اکوتوریسم و ملاحظات اساسی در حفظ میراث فرهنگ محلی و بومی و هویت ویژه سرزمین منطقه؛ 3) آموزش جامعه میزبان در زمینه شناخت ماهیت طبیعت­گردی، رفتار مناسب اجتماعی و تعامل صحیح با طبیعت­گران؛ 4) آشنایی گردش­گران با آداب و سنن منطقه مانند جشن­ها، جشنواره­ها و فستیوال­های سنتی؛ 5) توجه ویژه به صنایع­دستی قشم شامل توربافی، حصیربافی، پارچه بافی، برقع و تولیدات محلی و بازاریابی صحیح در مورد آن­ها؛ 6) اولویت دادن به مردم محلی از طریق مشارکت در توسعه اکوتوریسم مناطق و توزیع مساوی درآمد ناشی از آن بین ساکنان محلی؛ 7) ایجاد ارتباط چندسویه بین اکوتوریسم، گردش­گری فرهنگی، گردش­گری روستایی، گردش­گری کشاورزی و ژئوتوریسم؛ 8) عدم اعمال محاسبات هزینه و فایده به عنوان ملاک تصمیم­گیری در گسترش اکوتوریسم با نگاه ویژه به گردش­گری روستایی، گردش­گری ورزشی، ژئوتوریسم و ...؛ 9) هموارسازی، آماده­سازی، مرمت و اصلاح راه­های ارتباطی زمینی شامل تقویت مسیر روستاهای باسعیدو، مرادی، گوری، کانی، صلخ، دوستکو، زینبی، نقاشه و مسن؛ 10) استفاده از الگوهای معماری بومی در طراحی مجموعه­های جدید؛ 11) جنگل­کاری حرا در مناطق مستعد و پهنه­های گلی از جمله سواحل زینبی، لافت، سهیلی، طبل و گوران؛ 12) سرمایه­گذاری در جهت تأمین امکانات و ایجاد زیرساخت­های رفاهی برای طبیعت­گردان از جمله ساخت و احداث سکوهای سیمانی و سکوهای مسقف در مناطق دیدنی منطقه (ژئوپارک­ها)، توسعه اماکن عمومی موجود برای اسکان گردش­گران، به خصوص گردش­گرانی که شب را در منطقه می­مانند. 13) با توجه به این­که بیش­تر طرح­های عمرانی جزیره قشم در شرق جزیره که به­عنوان منطقه آزاد شناخته می­شود تمرکز یافته، پیشنهاد می­گردد که با توجه به­وجود پتانسیل­های گردش­گری از جمله ژئوپارک، چشم­اندازهای زیبا و ... در غرب جزیره که جزء منطقه ویژه می­باشد، سازمان منطقه آزاد قشم زیرساخت­های گردش­گری را بیش­تر در این بخش توسعه دهد و 14) تدوین استانداردهای ظرفیت تحمل محیط، برای این­که امکانات جهان­گردی بیش از حد توسعه نیافته و محیط زیست بیش از حد تحمل، مورد استفاده بازدیدکنندگان قرار نگیرد.

منابع

1-      اشرف­زاده. محمدرضا و همکاران، 1389، ارزیابی آثار محیط­زیستی پروژه­های گردش­گری ساحلی (مطالعه موردی: شهر جهان­گردی بین­المللی خلیج­فارس)، پژوهش­های محیط زیست، سال 1، شماره 1، صص 83 – 92.

2-      نوروزی. محمدباقر، 1389، امکان­سنجی جاذبه­های دره توتیا (بهشت گمشده) از توابع شهرستان ملایر با هدف تبدیل آن به یک سایت گردش­گری، آمایش محیط، شماره 3 (9)، صص 155– 179 .

3-      World Tourist Organization, 1999. Tourism highlights 1999. WTO Publications Unit, World Tourism Organization, Madrid, Spain.

4-      Lee, c., Kwan, k., 1995. Importance of secondaryimpact of forein tourism receipts on the south Korean economy, Journal of travel research, (37), p.50.

5-      Abby. Liu, Geoffrey, Wall, 2006. Planning tourism employment: a developing country perspective, Tourism Management, Vol 40, No 27.

6-      World Tourist Organization, 2008. Tourism 2020 vision. WTO Publications Unit, World Tourism Organization, Madrid, Spain.

7-      تقوایی. مسعود و همکاران، 1388، نقش و جایگاه برنامه­ریزی چند بعدی در توسعه توریسم و اکوتوریسم، مطالعه موردی: منطقه خروطبس، جغرافیا و برنامه­ریزی محیطی، سال 20، شماره 3، صص 62 - 45.

8-      Ramand, B.A. and Aina, Y. 2004. GIS Applications in Optimum Site Selection for Tourist Sites: Texas State as a Case Study.Third International Conference & Exhibition_ GIS BAHRAIN September 27– 29.

9-      Yepes, V., Medina, J.R., 2005. Land Use Tourism Models in Spanish Coastal Areas. A Case Study of the Valencia Region. Journal of Coastal Research. Special Issue 49, Pp 83-88.

10-  مهدوی. مسعود و همکاران، 1387، اثرات گردش­گری بر توسعه روستایی با نظرسنجی از روستاییان دره­کن و سولقان، روستا و توسعه، سال 11، شماره ۲، صص ۳۹– 60.

11-  افتخاری. عبدالرضا و همکاران،1390، اولویت­بندی ظرفیت­های گردش­گری مناطق روستایی شهرستان نیر، جغرافیا و توسعه، شماره 24، صص 23– 38.

12-  هزارجریبی. جعفر و کرمی. مهرداد، 1390، برنامه­ریزی راه­بردی گردش­گری در نواحی البرز مرکزی (مطالعه موردی: روستا افجه استان تهران)، مسکن و محیط روستا، شماره 136، صص 95 – 112.

13-  شمس­الدینی. علی، 1389، (گردش­گری روستایی) راه­کاری سازنده برای توسعه روستایی نمونه موردی: روستای فهلیان، مسکن و محیط روستا، شماره 131، صص 107 – 95 .

14-  بهنیافر. ابوالفضل و منصوری­دانشور. محمدرضا، 1389، پهنه­بندی آمایشی با رویکرد ارزیابی چندعامله و استفاده از مدل AHP به­منظور توسعه­گردش­گری در محیط GIS، مطالعه موردی: حوضه آب­ریز گلمکان، آمایش محیط، شماره 9، صص 1– 18.

15-  موسی­وند. جعفر و ساسان­پور. فرزانه، 1390، ارزیابی نقش زیرساخت­های شهری جهت تعیین قطب گردش­گری با استفاده از مدل­های TOPSIS و AHP (مطالعه موردی: استان مازندران)، فضای گردش­گری، شماره 1، صص 63 – 82.

16-  Spennceley, A., 2003. Managing Sustainable Nature-Based Tourism in Southern Africa: A Practical Assessment Tool.A Thesis Submited in Particial Fulfilment of the Requirment of the University for Greenwich for the Degree of Doctor of Philasophy 334 Pp.

17-  OK, Kenan, 2006. Multiple Criteria Activity Selection for Ecotourism Planning in Igneada. Turk Journal Agric for 30, Pp153-164.

18-  Hsu, T.K., Tsai, Y.F., Wu, H.H., 2009. The preference analysis for tourist choice of destination: A case study of Taiwan. Tourism Management Journal: 30, Pp 288–297.

19-  سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1382، جغرافیای جزایر ایرانی خلیج فارس (جزایر قشم، لارک، هرمز و هنگام)، چاپ اول، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 627 صفحه.

20-  فرهنگ­دره­شوری. ب، 1388، طبیعت قشم، چاپ اول، انتشارت آگاه، 156 صفحه.

21-  مومنی. منصور و شریفی­سلیم. علیرضا،1390، مدل­ها و نرم­افزارهای تصمیم­گیری چند شاخصه، چاپ اول، تهران، انتشارات مولفین، 218 صفحه.

22-  Saaty, T.L., 1980. The analytic hierarchy process. New York: McGraw-Hill.

23-  مومنی. منصور، 1387، مباحث نوین تحقیق در عملیات، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

24-  Hwang, C. L. and Yoon, K., 1981. Multiple attribute decision making: Methods and applications, A State of the Art Survey. New York: Springer-Verlag.

25-  Tanzania coastal management partnership. 2003. Guidlines for coastal tourism development in Tanzania Ministry of natural resources and tourism.

26-  Salm, R.V., Price, A., 1995. Selection of Marine protected Areas: Principales and Techniques for management, Edited by Susan Gubby, Chapman and Hall, London.

27-  Hughes, George., 2002. Environmental Indicators.Journal of Annals of Tourism Research, Vol. 29, No. 2, pp. 457–477.

28-  Proctor, W., Drechsler, M., 2003. Deliberative Multi-Criteria Evaluation: A case study of recreation and tourism options in Victoria Australia. European Society for Ecological Economics, Frontiers 2 Conference Tenerife, Feb 11.

29-  Bukenya, James Obadiah., 2012. Application of GIS ecotourism development Decision: Evidence from the Pearl of Africa. Research Assistant Natural Resource Economics Program, West Virginia University.

30-  Beedasy, J., Whyatt. D., 1999. Diverting the tourists: a spatial decision _ Support system for tourism planning on a developing Island. Gournal of JAG. Vol 1. Issue 3/4. Pp 163-174.

31-  Garrod, Brian., Wornell, Roz., Youell, Ray., 2006.  Re-conceptualising rural resources as countryside capital: The case of rural tourism. Journal of Rural Studies: 22, Pp 117– 128.

32-  Windupranata, W., Hayatiningsih, I., 2009. Optimaization of Marriculture site in the tourism area of Seribu Islands, Java Sea, Indonesia, The 6th international congress on coastal and marine tourism, Port Elizabeth _ Nelson Mandela Bay _ South Africa.

33-  Lee, S., 2001. A Spatial Decisión Support System for Guiding the Selection of Tourism Development Sites.Submitted to Texas A & M University in partial fulfillment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy.P 162.

34-  Xuling, L., Zhaoping, Y., Feng, D., Xuegang, C., 2009. Evaluation on Tourism Ecological Security in Nature Heritage Sites: Case of Kanas Nature Reserve of Xinjiang, China. Chin. Geogra. Sci1 9(3), Pp 265–273.

35-  Erkin, E., Usul, N., 2005. Site Selectionfor New Tourism Types in Bodrum Peninsula, MU_LA, TURKEY, ESRI Users Conference 2005. Accessed date 2 January 2009.http://gis.esri.com/ library/userconf/proc05/papers/pap1856.pdf.

36-  Katiyar, P., Nidhi, J., 2001. Sites Need Attention in Maharashtra Shore RS and GIS an Ultimate Tool to Explore and Develop These Beaches as a new Tourist Spot.

37-  Alvarez, Marina., French, Lorcan., 2006. Planning for Ecotourism in Uaxactún, Guatemala. A Master’s Practicum Submitted in Partial Fulfillment of the equirements for the Degree of Master’s of Landscape Architecture at The University of Michigan.

38-  Fung, T. and Wong, F.K.K., 2007. Ecotourism planning using multiple criteria evaluation with GIS. Geocarto International Vol. 22, No. 287–105.