فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 42، پاییز 96

تاثیر آلودگی آب بر اقتصاد سلامت: رهیافت داده های پانل

پروانه سلاطین[1]^*

Par_salatin@yahoo.com

سعیدتاجیک [2]

چکیده

منظور از آلودگی آب، آلودگی شیمیایی، بیولوژیکی، میکروبی و آلودگی با مواد زاید آب دریاچه‌ها، رودخانه‌ها، اقیانوس‌ها و آب‌های زیرزمینی است. آلاینده‌های خاصی که سبب آلودگی آب می‌شوند شامل طیف وسیعی از مواد شیمیایی، بیماری زاها و تغییرات حسی و فیزیکی از قبیل افزایش دما و تغییر رنگ هستند. آلودگی آب چه به صورت بیولوژیکی یعنی وجود میکروب های بیماری زا و چه به صورت آلودگی شیمیایی یعنی وجود مواد شیمیایی آلاینده سبب بیماری ها و اختلالات متعددی در سلامتی فرد و جامعه می شود. در این راستا هدف اصلی این مقاله بررسی میزان تاثیرگذاری آلودگی آب بر نرخ مرگ و میر و مخارج بهداشتی به عنوان شاخص های نشان دهنده اقتصاد سلامت در گروه کشورهای منتخب اروپایی می باشد. تحقیق حاضر یک تحقیق کاربردی، علّی و از نظر شیوه  پرداختن به مسأله استنباطی است. نتایج حاصل از برآورد مدل ها به روش اثرات ثابت  درگروه کشورهای منتخب اروپایی نشان می دهد آلودگی آب تأثیر مثبت و معناداری بر نرخ مرگ و میر و مخارج بهداشتی به عنوان شاخص های نشان دهنده اقتصاد سلامت در گروه کشورهای منتخب دارد. محدود بودن منابع آب و آلودگی آن زنگ خطری برای کمبود آب سالم در آینده محسوب می شود و برای مقابله با این بحران، مدیریت مصرف آب بهترین گزینه می باشد.

کلمات کلیدی: آلودگی آب، اقتصاد سلامت، پانل دیتا.

مقدمه

اقتصاد محیط زیست شاخه ای از علم اقتصاد است که در راستای تفکر توسعه پایدار شکل گرفته است. در این راستا  از مباحث اصلی اقتصاد محیط زیست، مساله آلودگی محیط- زیست است که بخش اعظمی از آن به آلودگی آب اختصاص دارد. از آن جا که اقتصاد یک سیستم باز است، سه فرایند اصلی آن ( استخراج،  فرآیند سازی یا تولید و مصرف ) سبب ضایعاتی می گردد که به محیط زیست باز گردانده می شود. بر اساس الگوی تعادل مواد، هر چه منابع بیش تری از محیط­زیست جذب سیستم اقتصادی شود، ضایعات بیش تری به محیط­زیست بازگردانده خواهد شد. از دیدگاه اقتصاددانان چنان چه ضایعات و خسارت محیط زیست به سلامتی و بهداشت انسان­ها آسیب رسانده و اثر منفی بر رفاه انسان ها گذارد، آلودگی اتفاق افتاده است. آن چه که موجب اهمیت بیش تر بحث آلودگی در چند سال اخیر شده است، توجه دولت ها به مساله توسعه پایدار است. در چارچوب توسعه پایدار که مفهومی نو در دنیای امروز است، رشد اقتصادی تنها متکی بر فرایند تولید کالا و یا خدمات نمی باشد، بلکه رشد در کنار محیط زیست آرمان  بسیاری از دولت ها در جهان می باشد. یکی از ایراداتی که در حال حاضر به سیستم های اقتصادی وارد است عدم در نظر گرفتن کالا و خدمات محیط زیستی است که در جریان تولید، مصرف می شوند. درواقع بر اساس توسعه پایدار دیگر نمی­توان تولید را فقط تابعی از سرمایه و کار دانست بلکه باید در تابع تولید، مواد و کالاهای محیط زیستی نیز منظور شود. همچنین در طراحی و برنامه ریزی فرایند تولید باید محصولات جانبی، پسماندها و زباله ها که نامطلوبند را در نظر گرفت. درواقع تخریب و آلودگی منابع محیط زیستی نیز باید به عنوان هزینه تولید و یا مصرف مد نظر قرار گیرند. یکی از محیط های اصلی که برای دفع ضایعات، مورد استفاده وسیع کشورهای جهان قرار گرفته است منابع آبی نظیر دریاها و رودخانه ها می باشد. درحالی که حفظ این منابع و بهداشت آن ها یکی از حیاتی­ترین ملزومات بشر محسوب می شود. در واقع آب یکی از مهم­ترین منابع محیط­زیست و یکی از پارامترهای توسعه پایدار جامعه بوده و نقش تعیین کننده ای در زندگی دارد. روند رو به رشد جمعیت و نیاز به آب برای تامین غذای بشر اهمیت آن را به عنوان یک عامل حیاتی افزایش داده است. از این رو هدف اصلی این مقاله بررسی میزان تاثیرگذاری آلودگی آب بر اقتصاد سلامت در گروه کشورهای منتخب اروپایی دردوره زمانی 2013-2007 و آزمون فرضیه  های زیر می باشد.

• آلودگی آب تاثیر مثبت و معناداری بر نرخ مرگ و میر به عنوان شاخص نشان دهنده اقتصاد سلامت در گروه کشورهای منتخب دارد.
• آلودگی آب تاثیر مثبت و معناداری بر مخارج بهداشتی به عنوان شاخص نشان دهنده اقتصاد سلامت در گروه کشورهای منتخب دارد.

ابزار گرد آوری اطلاعات مورد نیاز با استفاده از گزارشات و آمارهای منتشر شده و سایت های WDI ^[3] به نشانی www.worldbank.org و European Environment Agency (EEA) می باشد. جامعه آماری این مطالعه منتخبی از کشورهای اروپایی^[4]می­باشد. لازم به ذکر است در انتخاب کشورهای منتخب ، کشورهایی انتخاب شده­اند که داده­های آماری متغیرهای مورد استفاده در این مقاله در دوره زمانی مورد بررسی در دسترس بود. در این مقاله گروه کشورهای منتخب اروپایی شامل اتریش، بلژیک، کروواسی، دانمارک، فنلاند، فرانسه، آلمان، یونان، ایرلند، ایتالیا، هلند، لهستان، پرتقال، اسلوواکی، اسپانیا، سوئد و انگلستان می­باشند. در ادامه پس از بررسی مبانی نظری و سابقه پژوهش، ساختار مدل مورد استفاده معرفی و برآورد می شود و در نهایت نتیجه­گیری و پیشنهادها ارایه می گردد.

مبانی نظری

اقتصاد سلامت^[5]شاخه‌ای از اقتصاد است که به بررسی منابع کمیاب تخصیص داده شده به بخش سلامت و مراقبت­های بهداشتی و درمانی می‌پردازد. بی گمان موضوع سلامت با توجه به ارتباطش با مسایلی هم چون مرگ و میر و  توانمندی­های نیروی انسانی همواره از اهمیت زاید الوصفی برخوردار است. مبحث سلامت به آن دسته از سازوکار هایی اطلاق می­گردد که با اعمال آن ها افراد می توانند به دور از هر گونه آسیب و یا صدمات فیزیولوژیکی و آناتومیکی به حیات خود ادامه دهند و به تعالی دست یابند. سلامت فردی نه تنها در ابعاد سلامت جسمی از قبیل سلامت اعضاء و اندام های بدن و عدم آلودگی به بیماری های مختلف اطلاق می گردد بلکه به سلامت روحی و روانی افراد نیز اشاره دارد (1).

اقتصاد سلامت با عناوین مختلفی از قبیل اقتصاد بهداشت و درمان، اقتصاد بهداشت، اقتصاد سلامت معرفی می شود. اقتصاد سلامت به عنوان یک زمینه کاربردی از علم اقتصاد محسوب می شود و اساسا ساختار نظری خود را از 4 حوزه سنتی اقتصاد، یعنی تأمین مالی و بیمه، سازمان صنعتی، نیروی کار و تأمین مالی عمومی ترسیم می کند(2). با عنایت به نقش سلامت در بهره وری و توسعه اقتصادی و مطرح شدن سلامت به عنوان حق شهروندی اعضای جامعه در بسیاری از کشورها، دولت­ها ناگزیر از مداخله و تنظیم بازار در راستای  حفاظت از شهروندان و اطمینان از صرف هزینه ها در مسیر مطلوب می باشند.

اهمیت سلامت و بهداشت منابع انسانی از یک سو و استقرار سلامت در اصول بنیادین توسعه از سوی دیگر سبب گردیده بخش عمده ای از شاخص های توسعه­ای که توسط برنامه ملل متحد و بانک جهانی برای دست یابی به اهداف توسعه معرفی گردیده­اند، در برگیرنده شاخص­های اقتصاد سلامت باشند. این شاخص ها، رشد جمعیت، مرگ و میر کودکان، مرگ مادران به دلیل عوارض بارداری و زایمان، میزان باروری، امید به زندگی،  شاخص توسعه انسانی، مخارج سلامت سرانه، سطح سواد زنان، تعداد پزشک به ازای جمعیت، تعداد پرستار به ازای جمعیت، مخارج دارویی می باشند.

در این راستا با توجه به نقش تاثیرگذار آب در سلامت انسان و هزینه های جبران ناپذیری که آلودگی آب بر زندگی انسان دارد، پرداختن به این موضوع از اهمیت خاصی برخوردار است. آلودگی آب می تواند بر شاخص های اقتصاد سلامت مانند میزان مرگ و میر و مخارج بهداشتی تاثیر گذار باشد. افزایش آلودگی آب  با افزایش آلاینده هایی از جمله مواد شیمیایی، آرسنیک، کادمیم، سرب همراه است که می تواند سبب افزایش بیماری های مختلفی از جمله بیماری های عفونی، اسهال و بیماری های سرطانی شود. از این رو انتظار می رود که

با افزایش آلودگی آب، نرخ مرگ و میر افزایش یابد. همچنین افزایش آلودگی آب می تواند هزینه های بهداشتی دولت و بخش خصوصی را افزایش دهد. در مناطق توسعه یافته تر و ثروتمندتر دسترسی افراد به آب آشامیدنی سالم، تغذیه مناسب و بهداشت عمومی نظیر واکسیناسیون بیش تر است. زیرا دولت -ها و موسسات دیگر به تولید این امکانات در مناطق توسعه یافته می پردازند (3). آلودگی آب چه به صورت بیولوژیکی یعنی وجود میکروب های بیماری زا و چه به صورت آلودگی شیمیایی یعنی وجود مواد شیمیایی آلاینده سبب بیماری ها و اختلالات متعددی در سلامتی فرد و جامعه می شود. در طول تاریخ، موارد متعددی از همه گیری ها و در نتیجه تلفات زیاد مشاهده شده است که آب آلوده  در ایجاد آن ها  نقش عمده ای را بازی کرده است. آب  به طرق زیر سبب انتقال و انتشار بیماری­ها می­شود:

• ·    مستقیم

عامل مولد بیماری از طریق مدفوع یا پیشاب بیمار وارد آب گردیده و  فرد  با آشامیدن چنین آبی به طور مستقیم در تماس با عامل بیماری قرار گرفته و  بیمار می شود . مهم ترین بیماری هایی که  از  این طریق انتقال می یابند حصبه، وبا، انواع اسهال های عفونی، یرقان عفونی، فلج اطفال و سایر بیماری های ویروسی منتقله از طریق دستگاه گوارش  می­باشند.

• ·    غیر مستقیم

در این گروه از بیماری ها، آب فقط محیطی برای رشد و تکثیر ناقل بیماری است و خود به طور مستقیم در انتقال بیماری نقش ندارد. از این گروه می توان به مالاریا، فیلاریازیس، تب زرد و انواع آنسفالیت­ها اشاره کرد.

آب در انتقال بعضی از بیماری­ها نقش توام مستقیم و غیر- مستقیم دارد. بیماری های این گروه، هم بر اثر آشامیدن یا تماس با آب آلوده به انسان منتقل می شود و هم  وسیله­ای برای نگهداری و پرورش میزبان عامل بیماری است .

بدین ترتیب آب در انتقال بیماری دو نقش کاملاً مجزا را برعهده دارد. بیماری های بیلارزیوز و پیوک از آن جمله اند.

آب در انتقال بعضی از بیماری ها نقش مساعد کنندۀ شرایط انتقال را برعهده دارد. بسیاری از کرم های انگل روده انسان، در این گروه قرار می گیرند. برای رشد جنین در داخل تخم و تبدیل آن به نوزاد آسکاریس ، آب به صورت نم در زمین لازم است یا برای کرم های قلابدار که انگل روده کوچک انسانند، وجود رطوبت کافی در خاک برای ادامۀ حیات و حرکت ضروری است (4).

سرب ماده ای است که در اثر فاضلاب های صنعتی یا کشاورزی آب را آلوده می کند ضمن این که سابقاً در انتقال آب از لوله- های سربی استفاده می شده که در صورت اسیدی بودن آب سبب ورود مقداری سرب به آب می گردید. به این ترتیب سرب می تواند باعث عوارض خونی، استخوانی و عصبی مزمن در مصرف کننده ها شود. جیوه ماده ای سمی با عوارض شدید عصبی در انسان است که ممکن است از طریق صنایع وارد آب برای شرب شود . کادمیوم، فلوئور بیش از حد، ید بیش از حد، مواد رادیواکتیو و بسیاری از مواد دیگر هستند که سبب ایجاد بیماری در افراد مصرف کننده آب های آلوده به آن­ها می­شود (5).

در این راستا شاخص های آلودگی آب، کل مواد جامد محلول، سختی کل، کدریت (کدورت)،  اشیریشیا کلی فرم ( کلی فرم روده ای )، اکسیژن مورد نیاز بیولوژیکی می باشند. که در این مقاله از اکسیژن مورد نیاز بیولوژیکی به عنوان شاخص آلودگی آب استفاده شده است این شاخص اندازه گیری  آن قسمت از آلاینده های آلی است که باکتری ها قادر به تجزیه آن­ها می­باشند. و کاهش اکسیژن در نمونه را که توسط باکتری­های هوازی مصرف می­شود تا مواد آلی را تجزیه کنند، در طی پنج روز اندازه گیری می کنند. بالا بودن این شاخص نشان­دهنده سهولت تعفن پذیری نمونه آب می­باشد .

سابقه پژوهش

خاندل وال^[6](2015) در مطالعه ای تحت عنوان "تاثیر مصرف انرژی، تولید ناخالص داخلی و کسری مالی بر مخارج بهداشت عمومی در هند " به بررسی تاثیر مصرف انرژی، تولید ناخالص داخلی و کسری مالی بر مخارج بهداشت عمومی در هند پرداخت. نتایج در دوره زمانی 2011-1997 نشان می دهد که رابطه علت و معلولی بلند مدت بین مصرف انرژی، تولید ناخالص داخلی، کسری مالی و مخارج بهداشتی وجود دارد. درحالی که در کوتاه مدت فقط تولید ناخالص داخلی  تاثیر معنی داری بر مخارج بهداشتی دارد(6).

لاگو-پناس، سانترارو-پریتو و فرناندز ^[7] (2013) در مطالعه ای تحت عنوان "رابطه بین GDP و مخارج مراقبت های بهداشتی: نگاه جدید" در 31 کشور عضو سازمان توسعه و همکاری اقتصادی به بررسی تفاوت بین کشش های  کوتاه مدت و بلندمدت پرداختند . نتایج نشان می دهد که کشش درآمدی بلندمدت نزدیک به یک می باشد و مخارج بهداشتی نسبت به تحرکات دوره ای درآمد سرانه حساس تر می باشند(7).

بالتاجی، موسکون و توستی^[8] (2011) در مطالعه ای

تحت عنوان "فناوری پزشکی و تولید مراقبت سلامت" عوامل مؤثر بر سلامت را بررسی نمودند . متغیرهای مورد استفاده در این مطالعه مخارج سلامت، سبک زندگی و فناوری پزشکی می­باشند یافته های این مطالعه بیان گر تأثیر معنادار مخارج سلامت بر امید به زندگی می باشد(8).

اسکودر و ویفل ^[9] (2011) در مطالعه ای تحت عنوان "یک چشم انداز جدید از تولید سلامت" عوامل مؤثر بر سلامت در 24 کشور OECD را در دوره زمانی 2005 -1960 بررسی نمودند.  متغیرهای مورد استفاده در این مطالعه تولید ناخالص ملی، مخارج سلامت و مصرف الکل می باشند. نتایج با استفاده از روش اثرات تصادفی نشان می دهد که 10 درصد افزایش مخارج سلامت سبب افزایش 42/0 درصد در امید به زندگی می­شود(9).

کاتسویانی و همکاران ^[10] (2011) در مطالعه­ای تحت عنوان "اثر کوتاه مدت آلودگی هوا بر سلامت" به بررسی اثرات کوتاه مدت ذرات و آلاینده ها ی گازی هوا پرداختند. نتایج نشان می دهد که اگر غلظت PM10 در تمامی روزها در اروپا تا 20 μg m−3  کاهش یابد، منجر به کاهش مرگ و میر 15فرد در هر 100000 ساکن در هر سال خواهد شد. دی اکسید نیتروژن، ازن و منواکسید کربن با اثرات نامطلوب کوتاه مدت خود منجر به افزایش مرگ و میر می­گردند.

 دی اکسید نیتروژن و ازن بر برون­دادهای تنفسی مؤثر هستند، در حالی که منو اکسید کربن عمدتاً بر سیستم تنفسی اثرگذار است (10).

دنیل و همکاران ^[11] (2005) در مطالعه­ای تحت عنوان "الگوهای آب و هوایی سینوپتیک و اصلاح ارتباط بین آلودگی هوا و مرگ و میر انسان" به بررسی الگوهای سینوپتیک آب و هوا و ارتباط بین آلودگی هوا و مرگ و میر پرداختند و برای بررسی ارتباط بین آلودگی هوا و مرگ و میر از روش ترکیب فضایی طبقه­بندی سینوپتیک استفاده نمودند. نتایج نشان می دهد که در تابستان ارتباط مثبت میان الگوهای سینوپتیکی و مرگ و میر وجود دارد(11).

موهان و میرمیرانی^[12] (2007) در مطالعه ای تحت عنوان " ارزیابی سیستم مراقبت سلامت OECD " به بررسی عوامل اقتصادی، سازمانی و اجتماعی مؤثر بر امید به زندگی و مرگ ومیر کودکان با استفاده  از داده های آماری25 کشور OECD  پرداختند. نتایج با استفاده ازروش اثرات ثابت در دوره زمانی 2002-1990 نشان می دهد که ضرایب متغیرهای امید به زندگی، تعداد پزشک به ازای هزار نفر، سرانة تعداد تخت روزهای بستری، افراد ایمنی شده در مقابل سرخک، سرانة مخارج سلامت، سرانة مصرف الکل سطح آموزش به ترتیب

0349/0، 2245/1، 0123/0، 0004/0، 0031/0، 1851/0 می­باشند که همة ضرایب به جز ضریب سرانة مصرف الکل، معنادار می باشد (12).

ریتی ترم^[13] (2005) در مطالعه ای تحت عنوان" بررسی رابطه بین نابرابری درآمدی، فقر و سلامت همگانی در آمریکا" با استفاده از شواهد موجود در ایالات متحده به بررسی ارتباط بین نابرابری درآمدی، فقر و سلامت همگانی پرداخت. وی

در یک مطالعه چند سطحی، علاوه بر ضریب جینی به عنوان شاخص نشان دهنده توزیع نابرابر درآمد، مرگ و میر نوزادان زیر 5 سال در هر هزار تولد زنده، تعداد سال­های امید به زندگی در بدو تولد در آمریکا، متغیرهای نژادی، ترکیب قومی و تحصیلات را نیز وارد مدل کرد و با استفاده از روش هم جمعی جوهانسون- جوسیلیوس به این نتیجه دست یافت که رابطه بین سلامت همگانی و نابرابری درآمدی از همبستگی خوبی برخوردار است (13).

سابرمینین و کاواچی،^[14] (2004) در مطالعه ای تحت عنوان" رابطه موجود بین نابرابری درآمد و سلامت جامعه "به بررسی نتایج مطالعات چند سطحی در مورد ارتباط میان نابرابری درآمدی و سلامت پرداختند. نتایج نشان می دهد که با وجود در نظر گرفتن متغیرهای کنترل، تفاوت های درآمدی تهدیدی جدی برای سلامت عمومی می باشند(14).

کاواچی^[15] (2000) در مطالعه ای تحت عنوان " رابطه بین توسعه اقتصادی، نابرابری درآمدی و سلامت در کشورهای

کم درآمد و پر درآمد"  به بررسی رابطه بین توسعه اقتصادی، نابرابری درآمدی و سلامت پرداخت. ارتباط میان تولید ناخالص داخلی سرانه و سه شاخص سلامت( امید به زندگی در بدو تولد، امید به زندگی در 5 سالگی و مرگ و میر نوزادان) نشان می­دهد که تولید ناخالص داخلی و توزیع درآمد( اندازه­گیری شده به وسیله ضریب جینی) با شاخص های سلامت همبستگی بالایی دارند(15).

متفکرآزاد و همکارانش (1392) در مطالعه ای تحت عنوان "اثرات توزیع درآمد بر شاخص های امید به زندگی و نرخ مرگ و میر کودکان زیر پنج سال در ایران" به بررسی ارتباط میان نابرابری درآمدی با شاخص های مرگ و میر نوزادان زیر 5 سال در هر هزار تولد زنده و تعداد سال های امید به زندگی در

 بدو تولد در ایران پرداختند. نتایج آزمون هم انباشتگی جوهانسون-جوسیلیوس در دوره زمانی 1386-1355 نشان می­دهد که در بلند مدت همگرایی میان متغیرهای مذکور وجود دارد. همچنین توزیع نابرابر درآمد اثر منفی بر شاخص های سلامت در ایران دارد. از این رو می توان استدلال نمود که بهبود توزیع درآمد می تواند سبب افزایش استانداردهای سلامت در ایران گردد(16).

 همایی راد و صمدی  (1391) در مطالعه ای تحت عنوان "بررسی عوامل موثر بر مخارج سلامت در کشورهای اکو با استفاده از رویکرد بلندمدت داده های پانلی" عوامل موثر بر مخارج سلامت در کشورهای عضو اکو را در دوره زمانی2012-1995بررسی نمودند. نتایج این مطالعه حاکی از وجود رابطه بلند مدت میان سرانه مخارج سلامت و سرانه تولید ناخالص داخلی، نسبت جمعیت زیر 11 سال و بالای 51 سال، سرانه تعداد پزشکان و شهرنشینی می باشد. همچنین تمامی متغیرها به جز نسبت جمعیت بالای 51 سال، رابطه معنی داری با سرانه مخارج سلامت در کوتاه مدت دارند(17).

جعفری و کریمی (1391) در مطالعه ای تحت عنوان" تاثیر آزادی اقتصادی بر شاخص های سلامت : مقایسه ایران با سایر کشورهای خاورمیانه" به بررسی ارتباط میان آزادی اقتصادی و شاخص های سلامت پرداختند. نتایج نشان می دهد که کشورهایی که از لحاظ آزادی اقتصادی وضع مطلوب تری دارند، شاخص های سلامت در این کشورها از بهبود نسبی برخوردار است. همچنین کشورهایی که از اقتصاد دولتی برخوردارند، شاخص های سلامت به طرز محسوسی پایین تر از کشورهایی است که در رتبه بندی سازمان ملل از نظر آزادی اقتصادی از جایگاه بالاتری برخوردارند. همچنین کشورهای دارای اقتصاد آزاد عموما دارای وضعیت سلامت بهتری هستند(18).

صالح و همکاران (1390) در مطالعه ای با عنوان " بررسی اثر متغیرهای کلان اقتصادی بر آلودگی آب در ایران" به بررسی ارتباط بین آلودگی آب و متغیرهای تولید ناخالص داخلی سرانه و شدت مصرف انرژی در ایران پرداختند. نتایج در دوره زمانی 1358-1386  نشان می دهد که تولید ناخالص داخلی سرانه ارتباط مثبت  و معنی دار با میزان آلودگی آب دارد . بررسی ارتباط علی نیز حاکی از رابطه علی دو طرفه بین آلودگی آب و تولید ناخالص داخلی سرانه می باشد (19).  

فطرس و نسرین دوست (1388) در مطالعه ای با عنوان"بررسی رابطه آلودگی هوا، آلودگی آب، مصرف انرژی و رشد اقتصادی در ایران 1359-83 " فرضیه ارتباط میان رشد اقتصادی و آلودگی را در چهارحالت بررسی نموده اند.

 الف ) معیار رشد اقتصادی، درآمد سرانه باشد ب ) معیار رشد اقتصادی، سرانه مصرف انرژی باشد پ ) معیار آلودگی، آلودگی آب  باشد ت ) معیار آلودگی، آلودگی هوا باشد. نتایج بیان­گر وجود سه رابطه ی علی یک طرفه از نشر دی اکسید کربن به درآمد سرانه، از نشر دی اکسید کربن  به سرانه مصرف انرژی و از سرانه مصرف انرژی به آلودگی آب می باشد (20). 

پژویان و مراد حاصل(1386)، در مطالعه ای تحت عنوان "بررسی اثر رشد اقتصادی بر آلودگی هوا" با استفاده از داده­های پانل، اثر رشد اقتصادی بر آلودگی هوا را در قالب فرضیه ی منحنی زیست محیطی کوزنتس  در 67 کشور جهان با گروه­های درآمدی متفاوت(شامل ایران) بررسی نمودند. در مطالعه­ی ایشان اثر رشد اقتصادی، جمعیت شهری، قوانین محیط­زیستی، تعداد خودرو و درجه ی باز بودن اقتصاد بر میزان آلودگی هوا بررسی و  وجود منحنی کوزنتس در کشورهای مورد مطالعه تایید شده است(21).

با بررسی مطالعات داخلی وخارجی می­توان دریافت که مطالعه­ای در زمینه بررسی میزان تاثیرگذاری آلودگی آب بر اقتصاد سلامت (نرخ مرگ ومیر، مخارج بهداشتی) صورت نگرفته است. از این رو مقاله دارای نوآوری می­باشد

4-تصریح مدل

در این مقاله با استفاده از مبانی نظری و مطالعات تجربی برای بررسی میزان تاثیرگذاری آلودگی آب بر اقتصاد سلامت در گروه کشورهای منتخب اروپایی از معادلات (1)  و(2) استفاده  شده است^[16].

(1)

( 2)

در این معادله ها HEX مخارج بهداشتی [17] و MOR نرخ مرگ و میر[18] به عنوان شاخص های نشان دهنده اقتصاد سلامت[19]، BOD نیاز بیوشیمیایی به اکسیژن در رودخانه ها[20] ( واحد: mg O2/L) به عنوان شاخص نشان دهنده آلودگی آب ،  INF  نرخ تورم^[21]، Tel   تعداد خطوط تلفن همراه به ازای هر صد نفر به عنوان شاخص فناوری اطلاعات و ارتباطات[22] ، IN درآمد ملی سرانه^[23]، POP جمعیت[24] ، نمادهای ، i، t به ترتیب بیان گر جزء اخلال، کشور و دوره می باشند.  

به منظور تخمین معادله های (1) و (2) ابتدا لازم است تا نوع روش تخمین  جهت نوع خاص داده های پانل تعیین شود. بنابراین ابتدا برای تعیین وجود (عدم وجود) عرض از مبدا جداگانه برای هریک از کشورهای از آماره  Fاستفاده شد. با توجه به میزان آماره  Fمحاسبه شده درجدول(1) فرضیه صفر آزمون مبنی بر استفاده از روش حداقل مربعات معمولی رد می­شود. در نتیجه رگرسیون مقید (حداقل مربعات معمولی) دارای اعتبار نمی باشد و  باید عرض از مبدا های مختلفی( روش اثرات ثابت یا تصادفی) را در مدل ها لحاظ نمود. سپس برای آزمون این که مدل با بهره گیری از روش اثرات ثابت یا تصادفی برآورد گردد، از آزمون هاسمن استفاده شد. با توجه به میزان آماره  به دست آمده از انجام محاسبات برای این رگرسیون درجدول (1) فرضیه صفر مبنی بر استفاده از روش اثرات تصادفی رد می شود. از این رو اثرات ثابت برای تخمین مدل­ها تایید می شود. در ادامه نتایج برآورد معادله های (1) و (2) با استفاده از روش اثرات ثابت در گروه کشورهای منتخب اروپایی در جدول (1) ارایه شده است.

جدول1- نتایج برآورد تأثیر آلودگی آب بر مخارج بهداشتی و نرخ مرگ ومیربه عنوان شاخص های اقتصاد سلامت به

                                                                                       روش اثرات ثابت

منبع: محاسبات تحقیق 

نتایج حاصل از برآورد رگرسیون های (1) و (2) در گروه کشورهای منتخب اروپایی به روش اثرات ثابت در دوره زمانی2013 -2007 در جـدول ( 1 ) نشان می دهد:

• ·  آلودگی آب تأثیر مثبت و معناداری  بر نرخ مرگ و میر و مخارج بهداشتی به عنوان شاخص های نشان دهنده اقتصاد سلامت در گروه کشورهای منتخب دارد. بنابراین فرضیه های مربوط به ارتباط مثبت و معنادار میان آلودگی آب و نرخ مرگ و میر و مخارج بهداشتی به عنوان شاخص های نشان دهنده اقتصاد سلامت در گروه کشورهای منتخب را نمی­توان رد کرد.
• جمعیت تأثیر مثبت و معناداری بر نرخ مرگ و میر و مخارج بهداشتی به عنوان شاخص های نشان دهنده اقتصاد سلامت در گروه کشورهای منتخب دارد.
• درآمد ملی سرانه تأثیر مثبت و معناداری بر مخارج بهداشتی و تأثیر منفی و معناداری بر نرخ مرگ و میر در گروه کشورهای منتخب دارد. در مباحث توسعة اقتصادی، درآمد و سلامت با یکدیگر تعامل نزدیک دارند، به طوری که با توسعة اقتصادی، درآمد قابل دسترس افراد  افزایش یافته و  از این طریق سلامت افراد جامعه تأمین می شود و از طرف دیگر، افزایش سلامت افراد جامعه، زمینه های لازم برای توسعه­ی اقتصادی جامعه را فراهم می آورد. با افزایش درآمد سرانه، دسترسی به کالاها و خدمات با کیفیت­تر، مسکن بهتر و خدمات مراقبت سلامت مطلوب­تر افزایش می یابد.
• تورم تأثیر منفی و معناداری بر مخارج بهداشتی و تاثیر مثبت و معناداری بر نرخ مرگ و میر در گروه کشورهای منتخب دارد. تورم سبب تغییر توزیع درآمد به ضرر گروه های درآمدی ثابت یا حقوق بگیران می­شود و شکاف طبقاتی موجود میان افراد جامعه را شدت می بخشد و بدین ترتیب افراد فقیر و دارای سطح درآمدی کم را ضعیف تر می کند به طوری که این افراد کم تر می توانند به مراقبت­های بهداشتی خود و خانواده خود اهمیت دهند که به نوبه خود سبب افزایش میزان مرگ و میر می شود(22).
• تعداد خطوط تلفن همراه  به ازای هر صد نفر به عنوان شاخص فناوری اطلاعات و ارتباطات تأثیر مثبت و معناداری بر مخارج بهداشتی و تأثیر منفی و معناداری بر نرخ مرگ و میر در گروه کشورهای منتخب دارد. استفاده بیش از اندازه و غیر ضروری از تلفن همراه برای کاربر استرس و پریشانی ذهنی پدید می آورد. این اختلالات به حدی است که نوعی بیماری روانی و عصبی بر اساس آن تعریف شده است و فرد مبتلا در طول روز چندین بار احساس می کند گوشی تلفن همراهش زنگ می زند. به اعتقاد بسیاری از محققان، ایجاد تومورهای مغزی و افزایش فشار خون و اختلال در کارکرد غده تیروئید و افزایش دمای بدن از جمله تاثیرات امواج تلفن همراه می باشد (23).  برای پیشگیری و درمان بیماری های ناشی از استفاده نادرست از تلفن همراه به عنوان شاخص فناوری اطلاعات و ارتباط، می بایست هزینه پرداخت که این امر سبب افزایش مخارج بهداشتی می شود.
• مقدار ضریب تعیین در مدل ها نشان می دهد که بیش از نود درصد از تغییرات مخارج بهداشتی ونرخ مرگ و میر به عنوان شاخص های نشان دهنده اقتصاد سلامت درگروه کشورهای منتخب توسط متغیرهای مستقل مدل توضیح داده شده  است.

پیشنهادات

با توجه به نتایج به دست آمده در چهارچوب این مطالعه می-توان پیشنهادهایی به شرح زیر ارایه نمود:

• ارائه آموزش های لازم در زمینه تصفیه صنعتی آب.
• تصفیه فاضلاب های صنعتی کارخانجات.
• ساخت کارخانجات جدید در مناطقی که منجر به آلودگی آب و محیط زیست نشود.
• کنترل و آزمایش مکرر چشمه های آب زیرزمینی و منابع آب شهری که از رودخانه ها تغذیه می­شوند.

منابع

1-   جهانگرد، اسفندیار و علی زاده، ناصرالدین، "برآورد عوامل اقتصادی – اجتماعی موثر بر تابع تولید سلامتی در استان های ایران"، فصلنامه پژوهش­های اقتصادی ایران، 1388، شماره 15(75)، صفحات 106-85.

2-      آصف زاده، سعید، "اقتصاد بهداشت"، چاپ اول،  نشر امروز، 1371، تهران.

3-      واعظی، ویدا و زارع، حسین، " رابطه توزیع درآمد (شاخص منتخبی ضریب جینی) و اقتصاد سلامت (شاخص منتخب مرگ و میر و علل مرگ) در ایران"، 1388، فصلنامه علمی پژوهشی اجتماعی، سال یازدهم، شماره 42.

4-   فطرس، محمد حسن و نسرین دوست، میثم، " بررسی رابطه آلودگی هوا ، آلودگی آب، مصرف انرژی و رشد اقتصادی در ایران 1359-83 "، فصلنامه مطالعات اقتصاد انرژی،  1388،  شماره 21،  صفحات 113- 135 .

5-   صالح، ایرج، جهانگرد، حلیمه، رفیعی، حامد وامیرنژاد، حمید، " بررسی اثر متغیرهای کلان اقتصادی بر آلودگی آب در ایران"، مجله اقتصاد کشاورزی، 1390،  شماره 6،  صفحات 58 -66

6-      Vaibhav Khandelwal, 2015.  Impact of Energy Consumption, GDP & Fiscal Deficit on Public Health Expenditure in India: An ARDL Bounds Testing Approach. Energy Procedia, 75 PP.2658-2664.

7-       Santiago Lago-Penas, David Cantarero-Prieto, Carla Blazquez-Fernandez , 2013. On the relationship between GDP and Health care expenditure: A new look. Economic Modelling. 32, PP. 124-129.

8-      Baltagi, B.H. Moscone, F., Tosetti, E. 2011 .Medical Technology and the Production of Health Care. Discussion Paper, No. 5545.

9-      Schoder, O.Zweifel, P. 2011.  Flat-of-the-curve medicine: a new perspective on the production of health. Health Economics Review, 1(2).

10-  Mohan, R., Mirmirani, S. 2007. An Assessment of OECD Health Care System Using Panel Data Analysis. Bryant University.

11-  Katsouvanni, K & Grvparis,A & samoli,E. 2013. Short-Term Effects of Air Pollution on Health. Encyclopedia of Environmental Health, PP.51-60.

12-  Danel , G ., & Rainham , C ., & Karen , e ., & smoyer – tomic , scott , c. r ., & Richard , t. Burnett. 2005. Synoptic weather patterns and modification of the association between air pollution and human mortality. International journal of Emvironmental Health Research, 15, 5, PP.347-360.

13-  Ram, Rati. 2005. Income Inequality, Poverty and Population Health: Evidence from Recent Data for the United States. Social Sience & Medicine, 61.

14-  Subremanin, S.V. & Kawachi, I. 2004. Income Inequality and Health: What Have We Learned So Far?” Epidemiology Review, Vol 26.

15-  Kawachi I. 2000. Income Inequality and Health”, In: Bekman L. & Kawachi, I, Social Epidemiology, Oxford University Press.

16- متفکرآزاد، محمدعلی، اصغرپور، حسین، جلیل پور ، سالار و صالح،  شبنم،"اثرات توزیع درآمد بر شاخص­های امید به زندگی و نرخ مرگ و میر کودکان زیر پنج سال در ایران" ، پژوهش و سلامت، 1392، دوره 3، شماره 4، صفحات 544-536.

17- همایی راد، عنایت الله و صمدی، علی حسین،" بررسی عوامل موثر  بر مخارج سلامت در کشورهای اکو با استفاده از رویکرد بلندمدت داده های پنلی"، دومین سمینار اقتصاد سلامت، 1391، تهران- ایران.

18- جعفری، حمید و کریمی، سعید،" تاثیر آزادی اقتصادی بر شاخص های سلامت: مقایسه ایران با سایر کشورهای خاورمیانه"، دومین سمینار اقتصاد سلامت، 1391، تهران- ایران.

19- صالح، ایرج، جهانگرد، حلیمه، رفیعی، حامد و امیرنژاد، حمید " بررسی اثر متغیرهای کلان اقتصادی بر آلودگی آب در ایران"، مجله اقتصاد کشاورزی، 1390،  شماره 6،  صفحات 58 -66 .

20- فطرس، محمدحسن و نسرین دوست، میثم، " بررسی رابطه آلودگی هوا، آلودگی آب، مصرف انرژی و رشد اقتصادی در ایران 1359-83 "، فصلنامه مطالعات اقتصاد انرژی،  1388، شماره 21،  صفحات 113- 135 .

21-  پژویان، جمشید و مراد حاصل، نیلوفر، " بررسی اثر رشد اقتصادی بر آلودگی هوا "،  فصلنامه پژوهش­های اقتصادی ایران، 1386،  شماره 7 .

22- سلاطین، پروانه، محمد پور، فرشید، " رابطه میان توزیع درآمد و اقتصاد سلامت در گروه کشورهای منتخب"، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم اقتصادی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد فیروزکوه، 1392.

23-  بهبهانی، سرور و کریمی مریدانی، محمد،" امواج الکترومغناطیس"، ماهنامه مهندسی پزشکی و تجهیزات آزمایشگاهی، 1391،  شماره 133، صفحه 33.