علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیستم، شماره دو، تابستان 97

بررسی تأثیر برنامه‌های محیط‌زیستی تلویزیون بر ارتقای آگاهی و نگرش محیط‌زیستی دانشجویان

مهدیه رضائی[1]*

mdrezaee@pnu.ac.ir

سید محمد شبیری[2]

محمدرضا سرمدی[3]

مریم لاریجانی[4]

چکیده

زمینه و هدف: کارکرد آموزشی رسانه‌های گروهی همواره مورد تأکید صاحب‌نظران حوزه‌های گوناگون بوده است و نهادهای رسمی و غیررسمی از ظرفیت آن‌ها استفاده کرده‌اند. در این بین، رسانه تلویزیون به عنوان یک رسانه تصویری و صوتی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. هدف از این پژوهش، بررسی تأثیر استفاده از برنامه‌های محیط‌زیستی تلویزیون بر ارتقای آگاهی و نگرش محیط‌زیستی دانشجویان است.

روش بررسی: روش این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر نحوه گرد‌آوری داده‌ها، نیمه آزمایشی از نوع پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل می‌باشد. نمونه مورد مطالعه شامل 40 نفر از دانشجویان دانشگاه پیام نور استان مرکزی بود که به روش نمونه در دسترس انتخاب و به‌طور تصادفی در قالب دو گروه کنترل و آزمون گروه‌بندی شدند. ابزار گردآوری داده‌ها شامل پرسش‌نامه‌ای بود که روایی محتوایی آن به صورت کمی و کیفی و پایایی آن نیز با روش آلفای کرونباخ مورد تأیید قرار گرفت. تحلیل داده‌ها با استفاده از روش‌های آمار توصیفی و استنباطی صورت گرفت.

یافته‌ها: بر اساس نتایج آزمون آماری، تفاوت معنی‌داری در بین هر دو متغیر در دو مرحله پیش آزمون و پس آزمون وجود دارد. مقایسه میانگین دو مرحله پیش آزمون و پس آزمون نشان داده است که میانگین متغیر در مرحله پس آزمون نسبت به پیش آزمون در هر دو متغیر، بالاتر است، نتایج آزمون تعقیبی نیز بیان‌گر بالاتر بودن میانگین گروه آزمایشی تلویزیون نسبت به میانگین گروه کنترل در هر دو متغیر بوده است.

بحث و نتیجه‌گیری: بر مبنای یافته‌های پژوهش، برنامه‌های تلویزیونی موردمطالعه، دارای تأثیر مثبت و معنی‌دار بر آگاهی و نگرش محیط‌زیستی دانشجویان به خصوص آگاهی محیط‌زیستی آن‌ها با اندازه اثر بالاتر بوده‌اند.

واژه‌های کلیدی: برنامه‌های محیط‌زیستی، تلویزیون، آگاهی محیط‌زیستی، نگرش محیط‌زیستی.

Analysis of Uncertainties of GCMs Models and Emission Analysis Investigating the Effect of Environmental Programs of TV on the Promotion of Environmental Awareness and Attitude of Students

Mahdieh Rezaei[5]^*

mdrezaee@pnu.ac.ir

Seyed Mohammad Shobeiri[6]

Mohammad Reza Sarmadi[7]

Maryam Larijani[8]

Abstract

Background and purpose: Educational function of the media has always been emphasized by experts in various fields .Formal and informal institutions have used their capacity.In the meantime, the medium of television as a medium of video and audio is important. The aim of this study is to evaluate the effect of environmental programs of television on the promotion of environmental awareness and attitude of university students.

Research method: The research method is practical, and the data collection tool isquasi-experimental with pre-test and post-test as well as control group. The studied population consists of 40 students from Payame Noor University, Markazi Province, who are selected by convenience sampling method and randomly classified into two experimental and control groups. The data collection tool includes a questionnaire, the content validity of which is quantitatively and qualitatively confirmed and the reliability is approved by Cronbach's alpha method. The data are analyzed by descriptive and inferential statistics.

Findings: According to the results of the statistical analysis, significant differences between pre-test and post-test were observed in both variables. Comparison of the mean pre-test and post-test demonstrated that the mean of the post-test was higherin both variables. The post-hoc test also showed that the mean of the TV experimental group was higher than the mean of control group in both variables.

Discussion and conclusion:According to the findings, TV programs have a significantly positive effect on the environmental awareness and attitude of the students especially their environmental awareness which showed a higher extent of effect.

Key Words: Environmental Programs, Television, Environmental Awareness, Environmental attitude.

مقدمه

در قرن بیست و یکم، اطلاعات، دانش و آگاهی، اساسی‌ترین دارایی ملت‌ها و جوامع بشری به شمار می‌آیند. در قرن اطلاعات، آموزش رسمی به‌تنهایی کافی نیست؛ زیرا هرروز واژه‌ها و اصطلاحات تازه‌ای به دنیای اطلاعات و دانش وارد می‌شوند، هنر سیاست‌گذاران آموزشی زمانی ظاهر می‌شود که با استفاده از مدیریت دانش، آموزش‌های غیر‌رسمی و ضمنی (دیداری، شنیداری و نوشتاری) را با آموزش‌های رسمی تلفیق کنند و سرمایه‌های عقلانی افراد جامعه را در فرایند یاددهی- یادگیری، به کار اندازند تا زمینه‌ی تثبیت دانش را در جامعه فراهم کنند. بدین منظور در قوانین مختلف برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور ایران نیز، دولت موظف به تقویت و توانمند‌سازی سازو‌کارهای لازم جهت گسترش آموزش‌های عمومی و تخصصی در زمینه محیط‌زیست شده است (1).

رسانه‌ها، فراهم آورنده دانش و شکل‌دهنده ارزش‌ها هستند و مردم همواره از آن‌ها تأثیر می‌پذیرند و می‌آموزند. اهمیت وظیفه آموزشی وسایل ارتباطی در جوامع معاصر، به حدی است که بعضی از جامعه شناسان برای مطبوعات و رادیو و تلویزیون و سینما نقش "آموزش موازی" یا "آموزش دایمی" قایل هستند.  جامعه شناسان معتقدند که وسایل ارتباطی با پخش اطلاعات و معلومات جدید، به موازات کوشش معلمان و اساتید، وظیفه آموزشی انجام داده و دانستنی‌های عملی، فرهنگی و اجتماعی دانش‌آموزان و دانشجویان را تکمیل می‌کنند (2).

در طول طراحی پیام‌های آموزشی، تعیین کانال‏های ارتباطی و رسانه‏هایی که بیش‌ترین اثربخشی را در گروه هدف دارند، ضروری است (3). بنابراین، با توجه به نقشی که تلویزیون می‌تواند در آموزش‌های دیداری و شنیداری داشته باشد، مطالعه نقش برنامه‌های آن در آموزش‌های محیط‌زیستی برای ارتقای آگاهی و نگرش محیط‌زیستی اقشار مختلف جامعه ازجمله دانشجویان ضروری به نظر می‌رسد، زیرا آگاهی و نگرش محیط‌زیستی دانشجویان به عنوان قشر تحصیل‌کرده جامعه که می‌توانند سفیر آموزش‌های محیط‌زیستی در خانواده باشند و نیز نمایندگان فرهنگ‌ها و لایه‌های مختلف اجتماعی نیز به شمار می‌روند از اهمیت خاصی در جامعه برخوردار است و لازمه شکل‌گیری آن آموزش‌های محیط‌زیستی مناسب می‌باشد (4). به دو دلیل، لازم است تا دانشجویان از مباحث و مشکلات محیط‌زیستی، آگاهی و شناخت داشته باشند، نخست این که آن‌ها به تدریج، جایگاه‌هایی را در جامعه، به دست خواهند آورد که مستقیم یا غیر‌مستقیم، می‌تواند پیامدهایی برای محیط‌زیست داشته باشد، مانند معلم، وکیل، سیاست‌گذار، محقق و غیره. دوم، آن‌ها نیز باید سهم خود را در برابر محیط‌زیست جهانی، ادا کنند (5). به عبارتی، رفتار و نگرش فردی‌شان نسبت به محیط‌زیست، بایستی در راستای حفاظت از آن و توسعه پایدار باشد (6)؛ بنابراین، آگاهی و نگرش محیط‌زیستی دانشجویان و بررسی رابطه آن با متغیرهای گوناگون، شایسته بررسی و مطالعه علمی است. وسعت قابل‌توجه جمعیت دانشجویی کشورمان، به عنوان سرمایه‌های ارزشمند ملی و داشتن این باور که این قشر می‌توانند در تغییر نگرش و رفتار خانواده‌های خود سهم مهمی داشته باشند، لزوم استفاده از این ظرفیت‌های ارزش‌مند را هر چه بیش‌تر آشکار می‌سازد.

در ادامه و به منظور بررسی پیشینه موضوع پژوهش به مرور برخی از تحقیقات انجام‌شده در این رابطه در داخل و خارج از کشور، پرداخته می‌شود: بـادکوبی وهمکـاران (1379) در پژوهشی بـا هـدف ارزیـابی وضـعیت موجود، آگاهی و دانش مؤثر آموزگاران مقطع ابتدایی شهر تهران را مورد بررسی قرار دادند. نتایج به‌دست‌آمده بیان‌گر آن بود که 8/73% از معلمان ابتدایی شهر تهران، بهترین روش برای آموزش محیط‌زیست را رادیو و تلویزیون دانسته‌اند (7). بر اساس نتایج پژوهش مصداقی نیا و همکاران (1386) با عنوان بررسی آگاهی ساکنین شهر تهران از آلودگی‌های محیط‌زیستی و عوارض بهداشتی مربوطه و تعیین منابع اطلاعاتی آنان، میزان آگاهی افرادی که منبع کسب اطلاعات آن‌ها رادیو و تلویزیون بوده است بیش‌تر بوده و لزوم انجام مطالعات مداخله‌ای برای پیدا کردن راهکارهای مناسب و عملیاتی کردن آن‌ها در این زمینه، از اولویت برخوردار است (8). نتایج پژوهش میردامادی و همکاران (1389) نشان می‌دهد که بین متغیرهای استفاده از برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی با میزان آگاهی دانش‌آموزان نسبت به محیط‌زیست رابطه معنی‌داری وجود دارد (9). بر اساس نتایج طرح پژوهشی عقیلی و صفری (1391) برای دانش‌آموزان مقطع دبیرستان، مهم‌ترین منبع کسب اطلاعات محیط‌زیستی به ترتیب تلویزیون، خانواده، کتب درسی، دبیران، نشریات و کارشناسان محیط‌زیست هستند و هم‌کلاسی‌ها و رادیو در رتبه‌های بعدی قرار دارند (10). نتایج مطالعه‌ای که توسط ویسی و زرندیان (1391) در زمینه سطح آگاهی و دانش شهروندان از محیط‌زیست (مطالعه موردی اصناف و مدیران تجاری منطقه 12 شهرداری تهران) انجام گرفت، نشان داد که دانش محیط‌زیستی از طریق رسانه‌های گروهی نظیر تلویزیون، رادیو، همچنین تابلوهای تبلیغاتی، متخصصان محیط‌زیست و دوستان از سایر روش‌ها برای انتقال اطلاعات و اطلاع‌رسانی مسایل و موضوعات محیط‌زیستی اثربخشی بیش‌تری دارند (11). در پژوهشی که در سال 1391، توسط آقامیری و همکاران در زمینه بررسی تأثیر برنامه‌های تلویزیونی بر تغییر رفتارهای محیط‌زیستی مردم روستای قودجان صورت گرفته است، نتایج بررسی نشان داد که تلویزیون، رفتار محیط‌زیستی روستاییان را تغییر داده و بیش‌ترین میزان این تغییر در عنصر خاک و آب و کم‌ترین آن مربوط به عنصر هوا بوده است، درنتیجه این بررسی مشخص شد، هرچند تلویزیون مصرف‌گرایی را در روستای قودجان رواج داده، اما می‌تواند وسیله‌ای برای تقویت رفتارهای مثبت محیط‌زیستی باشد (12). دبیری و واحد ناوان (1391) نیز در مقاله‌ای تحت عنوان رسانه‌ها و توسعه حقوق محیط‌زیست تأکید کردند که در توسعه حقوق محیط‌زیست، رسانه‌ها از جایگاه مهمی برخوردارند (13). گرانمایه‌پور و بیگدلی نژاد (1392) با انتشار نتایج پژوهشی تحت عنوان بررسی نقش آموزشی رسانه ملی در اصلاح الگوی مصرف آب در بین شهروندان تهرانی، تأکید کردند که اگر از وسایل ارتباط جمعی به ویژه رادیو و تلویزیون به نحو صحیح و با استفاده از نظرات کارشناسی متخصصین علوم رفتاری و اجتماعی بهره‌برداری شود، می‌تواند تأثیر بسزایی در اصلاح نگرش‌ها و ایجاد انگیزه در جهت رفتار مصرفی بهینه و تشویق افراد به اصلاح الگوی مصرف آب نقش داشته باشد و با آموزش مصرف صحیح آب توسط کارشناسان می‌توان فرهنگ صحیح مصرف را در جامعه ترویج داد (14). نتایج حاصل از پژوهش صالحی و پازکی‌نژاد (1393) با عنوان ارزیابی محیط‌زیست در آموزش عالی: ارزیابی دانش محیط‌زیستی دانشجویان دانشگاه‌های دولتی مازندران نیز نشان داد که رابطه نیرومندی بین استفاده از رسانه‌ها و دانش محیط‌زیستی دانشجویان وجود داشته است و ابزارهای اطلاعاتی می‌توانند خیلی سریع‌تر از تعاملات شخصی، اطلاعات محیط‌زیستی را انتقال دهند (15). شبیری و همکاران (1392)، در پژوهشی با عنوان رابطه میزان استفاده از رسانه‌های جمعی (با تأکید بر تلویزیون) با سواد ارتقای سواد محیط‌زیستی معلمان، به این نتیجه دست یافتند که بین میزان تماشای رسانه‌های جمعی (با تأکید بر تلویزیون) و ارتقای آگاهی، دانش و رفتار و به‌طورکلی سواد محیط‌زیستی معلمان، رابطه مثبت و معنی‌داری وجود دارد (16). نتایج مطالعات شیانی و سپهوند (1393)، بیان‌گر آن است که در مجموع بین تلویزیون (از نظر میزان استفاده و محتوای برنامه‌ها از سه بُعد مدنی، سیاسی و اجتماعی) و میزان آگاهی از حقوق شهروندی رابطه وجود دارد (17). شهبازی و همکاران (1394) در پژوهش دیگری دریافتند که آموزش محیط‌زیست از طریق رسانه‌های ارتباط جمعی مانند رادیو، تلویزیون و غیره می‌تواند در آگاهی، نگرش و عملکرد و رفتار دانش آموزان نسبت به مسایل محیط‌زیستی، تأثیر مثبت داشته باشد (3).

بر اساس نتایج پژوهش اشمیت[9] (2007)، آموزش محیط‌زیستی در افزایش نگرش و رفتارهای محیط‌زیستی دانشجویان، تأثیر مثبت دارد (18). هارتمن[10] (2008)، در پژوهشی با موضوع آموزش‌های انبوهی مطرح کرد که روش‌های ترویج انبوهی دربرگیرنده تمامی ابزار انتشار است که در آن‌ها یک رسانه ارتباط جمعی مانند رادیو، تلویزیون، فیلم، روزنامه، مجله و مانند این‌ها بکار گرفته می‌شود و منبعی را که از یک یا چند نفر محدود تشکیل‌شده است توانا می‌سازد تا با جمعیتی زیاد ارتباط برقرار سازد (19). تُر[11] (2009) در پژوهشی تحت عنوان افزایش آگاهی‌های محیط‌زیستی زنان از طریق برنامه‌های آموزش به این نتیجه دست یافت که رسانه‌های جمعی مانند رادیو و تلویزیون می‌توانند عهده‌دار نقش مهمی در افزایش آگاهی‌های زنان در زمینه آلودگی‌های آب، خاک و هوا شوند (20). امین‌راد[12] و همکاران (2010)، در مطالعه‌ای با موضوع بررسی میزان آگاهی محیط‌زیستی و نگرش دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در دانشگاه‌های مالزی، به این نتیجه رسیدند که رسانه‌ها، تأثیر مثبتی بر سطح آگاهی و نگرش محیط‌زیستی دانشجویان دارند (21).

موضوع این پژوهش، بررسی تأثیر استفاده از تلویزیون بر ارتقای آگاهی و نگرش محیط‌زیستی دانشجویان است. اهمیت این پژوهش در آن است که سیاست‌گذاران آموزش‌های محیط‌زیستی را با تأثیر تلویزیون و برنامه‌های محیط‌زیستی آن به عنوان یکی از رسانه‌های ارتباط جمعی مبتنی بر فناوری‌ اطلاعات و ارتباطات در ارتقای شناخت و نگرش محیط‌زیستی دانشجویان به عنوان قشر تاثیرگزار جامعه آشنا ساخته و می‌تواند مبنایی برای مطالعات آتی برای انجام پژوهش‌های مشابه در موردبررسی تأثیر سایر برنامه‌های ارایه شده از طریق فناوری‌ها و رسانه‌های مختلف و استفاده از نتایج آن‌ها جهت بهینه‌سازی برنامه‌ها و برنامه‌ریزی‌های آتی آموزش‌های محیط‌زیستی باشد. مرور محقق بر تحقیقات پیشین نشان داد که علی‌رغم پژوهش‌های دیگری که در مورد نقش رسانه‌های ارتباط جمعی ازجمله تلویزیون در آموزش و سطح آگاهی و نگرش محیط‌زیستی اقشار مختلف جامعه به صورت پیمایشی انجام‌شده، ولی تاکنون پژوهشی در زمینه مطالعه تأثیر برنامه‌های آموزشی ثابت محیط‌زیستی تلویزیون جمهوری اسلامی ایران به صورت نیمه آزمایشی، انجام و یا حداقل نتایجی در این زمینه منتشرنشده است. با توجه به اهمیت موضوع و در جهت اجرای فرآیند پژوهش، سؤال اصلی این پژوهش در قالب گزاره‌ استفاده از برنامه‌های محیط‌زیستی تلویزیون بر ارتقای آگاهی و نگرش محیط‌زیستی دانشجویان چه تأثیری دارد؟ تدوین شد و با توجه به سؤال مذکور، سؤالات فرعی پژوهش در قالب هدف پژوهش به شرح آیا استفاده از برنامه‌های محیط‌زیستی تلویزیون بر ارتقای آگاهی محیط‌زیستی دانشجویان تأثیر دارد؟ و آیا استفاده از برنامه‌های محیط‌زیستی تلویزیون بر ارتقای نگرش محیط‌زیستی دانشجویان تأثیر دارد؟ صورت‌بندی شده است.

روش بررسی

این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر نحوه گردآوری داده‌ها، نیمه آزمایشی از نوع پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل بوده است. نمونه موردمطالعه شامل 40 نفر از دانشجویان دانشگاه پیام نور استان مرکزی بود که به روش نمونه در دسترس انتخاب و به‌طور تصادفی در قالب دو گروه کنترل و آزمون گروه‌بندی شدند. ابتدا از هر دو گروه پیش آزمون گرفته شد. مداخله صورت گرفته در این پژوهش شامل معرفی و درخواست از دانشجویان برای پیگیری و تماشای برنامه‌های محیط‌زیستی ثابت تلویزیون جمهوری اسلامی ایران شامل برنامه‌های هوای تازه شبکه افق، طبیعت 360 درجه شبکه 2 و سرزمین ما که از شبکه 1 سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش می‌شد، در دوره زمانی 14 آذر تا 14 اسفند 1394 بود. بعد از 3 ماه به منظور سنجش تأثیر برنامه‌های تلویزیونی مذکور از دانشجویان پس آزمون گرفته شد. ابزار گردآوری اطلاعات شامل پرسش‌نامه‌ای بود که قبلاً در پژوهشی توسط رضائی و شبیری (1394) که نتایج آن در فصلنامه فناوری آموزش منتشر شد به‌کاررفته بود، البته تعدادی از گویه‌های این پرسش‌نامه با اقتباس از پرسشنامه‌هایی مانند هی و همکاران (2011)، توجه به توصیه‌های برنامه محیط‌زیست سازمان ملل (2015) و نظرخواهی از خبرگان تغییر یافت (22و23). روایی این پرسش‌نامه، به صورت کمی و کیفی با نظرخواهی از 25 نفر از اساتید و اعضای هیات علمی رشته‌های آموزش محیط‌زیست، علوم تربیتی، فناوری اطلاعات و علوم اجتماعی، مورد تأیید قرار گرفت و در این فرآیند تعدادی از سؤالات پیش‌بینی‌شده حذف، تعدادی اضافه و تعدادی نیز ادغام شدند. برای تأیید پایایی آن نیز از روش آلفای کرونباخ استفاده شد، در بررسی کمی روایی محتوایی از نسبت روایی محتوایی لاوشه[13] استفاده شد، بر حسب تعداد متخصصین پاسخ‌دهنده، باید سوالاتی که نسبت روایی محتوایی (CVR) آن‌ها کم‌تر از 37/0 بود، حذف می‌گردید (24) که در این پژوهش، برای افزایش روایی پرسش‌نامه، کلیه سوالات با نسبت روایی محتوایی کم‌تر از 5/0 حذف شد. در پژوهش حاضر، سنجش سطوح شناختی (آگاهی) محیط‌زیستی دانشجویان از طریق سؤالات پرسش‌نامه­ای شامل 13 گویه مورد ارزیابی قرار گرفت که آلفای کرونباخ این بخش از پرسش‌نامه 712/. به دست آمد، در این بخش از پرسش‌نامه، پاسخ‌های صحیح به گویه‌ها با نمره 1 و پاسخ‌های غلط با نمره صفر، ارزش‌گذاری و مقیاس این متغیر بین صفر تا 1 تعیین شد. نگرش محیط‌زیستی، از طریق طیف لیکرت و 17 گویه با آلفای کرونباخ 706/0 و نمره مقیاس 1 تا 5، مورد ارزیابی قرار گرفت. تجزیه و تحلیل داده‌ها نیز با استفاده از روش‌های آمار توصیفی و استنباطی انجام شد. میانگین متغیرهای اصلی پژوهش و امثال آن طی جداول و نمودارهایی در قالب آمار توصیفی و پاسخ‌گویی به سؤالات پژوهش با تحقیق و استنباط آماری، با استفاده از آزمون‌های آنالیز کوواریانس، مقایسه‌های زوجی تی و آزمون تعقیبی شفه انجام شد. از آزمون‌های استنباطی کلموگروف-اسمیرنف و لون نیز برای بررسی روش‌های مناسب تجزیه و تحلیل داده‌ها استفاده شد. جدول 1، برنامه‌های تلویزیونی موردمطالعه را نشان می‌دهد.

جدول 1- برنامه‌های تلویزیونی محیط‌زیستی موردمطالعه

Table 1.The Studied Environmental TVPrograms

یافته‌ها:

اطلاعات توصیفی

در جدول 2، میانگین متغیرهای موردمطالعه در گروه کنترل و در جدول 3، میانگین متغیرها در گروه آزمایش، نشان داده‌شده است.

جدول 2- میانگین متغیر ها در گروه کنترل

Table 2.The mean of variables of control group

جدول 3- میانگین متغیرها در گروه آزمایشی (تلویزیون)

Table 3. The mean of variablesof experimental group(TV)

نتایج استنباطی

بررسی نرمال بودن مشاهدات

برای بررسی نرمال بودن مشاهدات از روش استنباطی آزمون کلموگروف-اسمیرنف به شرح جدول 4 استفاده‌ شده است

جدول 4- نتایج سطح معناداری آزمون کلموگروف-آسمیرنف برای دو گروه موردمطالعه

Table 4. The results of significant level of Kolmogorov-Smirnov test for two study groups

با توجه به این که سطح معنی‌داری آزمون مربوط به متغیرها بیش‌تر از 05/0 است فرضیه نرمال بودن مشاهدات (فرض صفر) تأیید شد، لذا می‌توان از آزمون‌های پارامتریک به منظور بررسی سؤالات پژوهش استفاده کرد.

بررسی همگنی واریانس

در این مرحله، برای بررسی فرض همگنی واریانس جهت انجام آزمون تک واریانس تک‌ متغیره از آزمون لون استفاده شد.

جدول 5- نتایج آزمون لون

Table 5. The results of Levene's test

با توجه به این که سطح معنی‌داری به‌دست‌آمده از این آزمون بر اساس جدول 5، بزرگ‌تر از (05/0) بود، بنابراین گروه‌ها از نظر واریانس تفاوت معنی‌داری ندارند و فرض برابری واریانس جهت انجام آزمون کوواریانس رعایت شده است.

بررسی آزمون لون به منظور محاسبه خطای ناشی از اجرای پیش آزمون

با توجه به این که در این آزمون، انجام پیش آزمون می تواند یکی از منابع ایجاد خطا باشد، از نتایج آزمون لون برای بررسی معنی دار بودن خطای ناشی از اجرای پیش آزمون استفاده شد.

جدول 6- نتایج آزمون لون

Table 6. The results of Levene's test

با توجه به این که سطح معنی‌داری به‌دست‌آمده بر اساس نتایج منعکس در جدول6، بزرگ‌تر از (05/0) بوده است، بنابراین گروه‌ها از نظر واریانس تفاوت معنی‌داری ندارند و علاوه بر این که فرض برابری واریانس جهت انجام آزمون کوواریانس رعایت شده است، خطای ناشی از اجرای پیش آزمون یا سطح اطمینان 95/0 معنی‌دار نبود.

در مرحله بعد، میانگین آگاهی و نگرش محیط‌زیستی دو گروه در مرحله پیش آزمون با آزمون مقایسه زوجی بررسی شد. نتایجی که در جدول 7 آورده شده است (سطح معنی‌داری بیش‌تر از 05/0)، نشان داد که هر دو متغیر موردبررسی، در مرحله پیش آزمون بین 2 گروه با هم اختلاف معنی‌داری را نشان نمی‌دهند، بنابراین دو گروه کنترل و آزمون در مرحله پیش آزمون با هم تفاوت معنی‌داری از نظر متغیرهای آگاهی و نگرش محیط‌زیستی نداشته‌اند.

جدول 7- نتایج آزمون مقایسه زوجی در مرحله پیش آزمون

Table 7. The result of Paired comparison test of pre-test

بررسی تأثیر استفاده از برنامه‌های محیط‌زیستی تلویزیون بر ارتقای آگاهی و نگرش محیط زیستی دانشجویان

جدول 8-نتایج آزمون تحلیل کواریانس

Table 8. The result of Analysis of covariance test

*معنی‌دار در سطح 05/0>P

با توجه به این که سطح معنی‌داری مربوط به آزمون در هر دو متغیر آگاهی و نگرش محیط‌زیستی بر اساس جدول 8، به ترتیب برابر 001/0 و 041/0 و کم‌تر از 05/0 بوده است، تفاوت معنی‌داری در سطح 05/0>P از لحاظ آماری در بین هر دو متغیر در دو مرحله پیش آزمون و پس آزمون وجود دارد که نشان‌دهنده تأثیر استفاده از برنامه‌های محیط‌زیستی تلویزیون بر هر دو متغیر آگاهی و نگرش محیط زیستی دانشجویان بوده است. در جدول 8، درجه آزادی برابر است با تعداد گروه‌ها منهای 1 و اندازه اثر به معنی میزان تأثیر تلویزیون بر شاخص‌ها در مجموع می‌باشد. لازم به توضیح است که اندازه اثر آموزش تلویزیونی برای هر یک از ابعاد آگاهی و نگرش محیط‌زیستی گروه آزمایش به ترتیب برابر 348/0 و 072/0 بوده است. این موضوع نشان‌دهنده‌ی آن است که به ترتیب در حدود 35 و 7 درصد واریانس آگاهی و نگرش محیط‌زیستی گروه آزمایش اختصاصاً توسط اعمال شیوه‌ی آموزشی (آموزش‌های محیط‌زیستی تلویزیون) قابل تبیین است.

در ادامه، میانگین هر دو متغیر محیط‌زیستی با آزمون آماری t زوجی بررسی شد که نتایج آن در جدول 9، آورده شده است. با توجه به این که سطح معنی‌داری کم‌تر از 05/0 بوده است، لذا با مقایسه میانگین دو مرحله پیش آزمون و پس آزمون، نتیجه گرفته شد که میانگین هر دو متغیر آگاهی و نگرش محیط‌زیستی در مرحله پس آزمون نسبت به پیش آزمون بالاتر بوده است.

جدول 9- مقایسه میانگین گروه آزمون در دو مرحله پیش آزمون و پس آزمون

Table 9. The Comparison between pre-test and post-test means of experimental group

*معنی‌دار در سطح 05/0>P

با توجه به برآورد نسبت F با درجه آزادی 1 و معنی‌دار بودن این نسبت و به منظور بررسی بیش‌تر در ادامه، از آزمون تعقیبی شفه استفاده‌شده است.

جدول 10- نتایج آزمون مقایسه زوجی شفه در مرحله پس آزمون

Table 10. The result of Scheffe paired comparison test of post-test

*معنی‌دار در سطح 05/0>P

بر اساس نتایج منعکس در جدول 10، با توجه به این که سطح معنی‌داری کم‌تر از 05/0 و اختلاف میانگین بین دو گروه منفی بود به معنی بالاتر بودن میانگین گروه آزمون نسبت به کنترل در هر دو متغیر می‌باشد.

بحث و نتیجه‌گیری

فناوری‌های رسانه‌ای نقش زیادی در زندگی روزمره ما بازی می‌کنند. از آنجاکه فلسفه وجودی رسانه‌ها یعنی انتقال محتوای آموزشی از فرستنده به گیرنده، با هم تفاوتی ندارند، باید ساده‌ترین و ارزان‌ترین آن‌ها را برای هر آموزش انتخاب کرد. گاهی خصوصیات فراگیران، نوع خاصی از رسانه را طلب می‌کند و به همین دلیل می‌بایست در انتخاب رسانه به گرایش فراگیران، رسانه موردنظرشان و برداشت آن‌ها از نظر میزان یادگیری از طریق آن رسانه توجه داشت. در این پژوهش، بر اساس نتایج آزمون آماری تحلیل کوواریانس با توجه به این که سطح معنی‌داری مربوط به آزمون در هر دو متغیر آگاهی و نگرش محیط‌زیستی به ترتیب برابر 001/0 و 041/0 و کم‌تر از 05/0 بوده است، نتیجه گرفته شد که تفاوت معنی‌داری در بین هر دو متغیر در دو مرحله پیش آزمون و پس آزمون وجود دارد که نشان‌دهنده تأثیر استفاده از برنامه‌های محیط‌زیستی تلویزیون بر هر دو بعد و ارتقای آگاهی و نگرش محیط‌زیستی دانشجویان بوده است. مقایسه میانگین دو مرحله پیش آزمون و پس آزمون نشان داده است که میانگین متغیر در مرحله پس آزمون نسبت به پیش آزمون در هر دو متغیر، بالاتر است، نتایج آزمون تعقیبی نیز بیان‌گر بالاتر بودن میانگین گروه تلویزیون نسبت به کنترل در هر دو متغیر آگاهی و نگرش محیط‌زیستی بوده است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که برنامه‌های تلویزیونی هوای تازه شبکه افق، طبیعت 360 درجه شبکه 2 و سرزمین ما شبکه 1 سیمای جمهوری اسلامی ایران دارای تأثیر مثبت و معنی‌دار بر آگاهی و نگرش محیط‌زیستی دانشجویان به خصوص آگاهی محیط‌زیستی آن‌ها با اندازه اثر بالاتر می‌باشند. بالاتر بودن قابل‌توجه اندازه اثر این برنامه‌ها بر ارتقای آگاهی محیط‌زیستی دانشجویان نسبت به نگرش محیط‌زیستی آن‌ها (جدول 8)، نشان‌گر خطی نبودن رابطه بین آگاهی و نگرش محیط‌زیستی است، زیرا تعیین‌کننده‌های نگرش فراتر از آگاهی است و آگاهی فقط یکی از عواملی است که باعث شکل‌گیری نگرش می‌شود. از سوی دیگر این موضوع، بیان‌گر پیچیده‌تر بودن اثرگذاری بر نگرش و حیطه عاطفی یادگیری نسبت به آگاهی و سطوح شناختی و لزوم برنامه‌ریزی‌های محتوایی و عمیق‌تر در این زمینه و نیز لحاظ دوره‌های زمانی طولانی‌تر آموزش برای اثرگذاری بر نگرش افراد می‌باشد. در دگرگونی نگرش‌ها باید به نظریه 3 مرحله‌ای لوین توجه کرد که تغییر در نگرش‌ها را مستلزم طی کردن این مراحل دانسته است:

1-انجماد زدایی: کورت لوین معتقد است وقتی‌که نگرشی در جامعه شکل گرفت، قاعـدتاً تحـت تأثیر چند فشار است. یک دسته، فشارهایی هستند که قصد دارند نگرش‌ها را تغییر دهند و دسـته دیگـر قصـد دارند آن را محکم‌تر جلوه دهند. هر نگرش یک حالـت حـاد دارد که گاه به دور خود پوسته محکمی می‌بندد و با آن پوسته محکم می‌خواهد از خود محافظت کند یعنـی در برخورد با نگرش اول باید پیوسته آن را شکافت. کورت لوین معتقد است در این مرحله ما باید انجمـاد زدایی کنیم، یعنی درواقع اول چفت و بست ها را بگشاییم. برای گشودن بست ها باید دو کـار انجـام داد. اول، اطلاع‌رسانی و دوم شیوه‌های انحنایی. هردوی این موارد از رسالت‌های ارتباطات هستند. 2- جایگزینی: رسانه به سرعت بر ذهن افراد اثر می‌گذارد و آن را دگرگون می‌کند کـه در ایـن میـدان نبرد، رسانه به صورت یک قدرت نسبتاً قوی عمل کرده و بعد، بقیه قدرت‌هایی که باید نگرش را تغییر بدهند وارد عمـل می‌شوند و کار خود را انجام می‌دهند. یکی از دشواری‌هایی که در عمل، برنامه‌ریزی کشـورهای درحال‌توسعه به ویژه در ابعاد تغییرات فرهنگی با آن مواجه می‌شود، وجود شکاف بـین ایـن دو مرحلـه اسـت؛ یعنی ممکن است ضربه اول خیلی خوب وارد شود ولی تغییر نگرش جدید بـه درسـتی جـایگزین نشـود که دوباره احتمال برگشت به نگرش قبلی بسیار خواهد بود. اینجاست که قرار است عملی انجام شود که با تغییر نگرش هماهنگی و توازن داشته باشد. اگر این کار به درسـتی انجـام گیـرد، هراندازه غیرمستقیم‌تر باشد احتمال موفقیت بیش‌تر خواهد بود. 3 -انجماد مجدد: نگرش‌ها همیشه حالتی ارتجاعی و برگشت‌پذیر دارند، پس برای این که حالت برگشت‌پذیری کم شود باید به تعبیر لوین به نگرش به وجود آمده چفت و بست زد تا مجـدداً بـه نگـرش اول برنگـردد. در اینجا نقش رسانه دوباره اهمیت پیدا می‌کند، رسانه می‌تواند این کار چفت و بست زدن به نگرش‌ها را به سرعت و با روال بالا انجام دهد (25).

نتایج این پژوهش با نتایج حاصل از پژوهش‌های بادکوبی و همکاران (1379)، مصداقی‌نیا و همکاران (1386)، میردامادی و همکاران (1389)، عقیلی و صفری (1391)، ویسی و زرندیان (1391)، آقامیری و همکاران (1391)، دبیری و واحد‌ناوان (1391)، گرانمایه‌پور و بیگدلی نژاد (1392)، صالحی و پازکی‌نژاد (1392)، میبودی و همکاران (1392)، شیبانی و سپهوند (1393)، شهبازی و همکاران (1394)، اشمیت (2007)، هارتمن (2008)، تر (2009)، امین‌راد و همکاران (2010) در زمینه نقش و تأثیر برنامه‌های تلویزیونی در آموزش و ارتقای سطوح یادگیری، هم‌راستا می‌باشد. لازم به ذکر است که مداخله صورت گرفته در این پژوهش، شامل معرفی برنامه‌های موردمطالعه و توجیه دانشجویان برای پیگیری آن‌ها و انجام پیش آزمون و پس آزمون بوده است و امکان نظارت مستقیم بر کمیت و کیفیت پیگیری برنامه‌های محیط‌زیستی تلویزیون توسط دانشجویان وجود نداشت که این موضوع به عنوان یکی از محدودیت‌های پژوهش‌هایی از این نوع، مطرح می‌شود. در پایان، با توجه به تلاش‌های صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران و دست‌اندرکاران برنامه‌های محیط‌زیستی تلویزیونی موردبررسی در این پژوهش، پیشنهاد می‌شود، برای ارتقای تأثیر برنامه‌های تلویزیونی رسانه ملی بر آگاهی، نگرش و در سطح کلان‌تر رفتار محیط‌زیستی اقشار مختلف جامعه، کیفیت برنامه‌های آن بر اساس استانداردهای سواد محیط‌زیستی و البته با توجه به شرایط بومی کشور، تقویت و بهینه‌سازی گردد و جهت‌گیری برنامه‌های آن از آگاهی بخشی به ارتقای سطوح نگرشی و عملکردی معطوف شود. بدیهی است که این مهم با بهره‌گیری از ظرفیت متخصصان برنامه‌ریزی آموزش‌ محیط‌زیست محقق و تسریع خواهد شد.

Reference

1. Rezaei, M., Shobeir, S.M., Sarmadi, M. R, Larijani, M. 2016.The Effect of Environmental Radio Programs on Promotion of Students Environmental Literacy. Quarterly Journal of Environmental Education and Sustainable Development, 4(4), p.p. 41-54. (In Persian)
   1. Badkuby, A., Hadipour, M., Pourebrahim, SH. (2000).The status of primary school teachers in the schools of districts of Tehran regarding environmental issues and ways to improve their awareness.Journal of Environmental, No.27, p.p.36-40. (In Persian)
   2. Aminrad, Z., Azizi,M., Wahab., M. 2010.EnvironmentalAwareness and Attitude among Iranian Students in Malasiyan Universities. Environment Asia, 10(3), p.p.1-10.
      1. He, X., Hong, T., Liu, L., Tiefenbacher, J. 2011. A Comparative Study of Environmental Knowledge, Attitudes and behaviors among University Students in China. International Research in Geographical and Environmental Education, 20(2), p.p. 91-104.
      2. UNEP Annual Report. 2015. Available at:http://www.unep.org/annualreport/2015/en/index.html.

2. Motamednejad, Kazem. 2015. Media communication, the first Volume, Tenth Edition, Tehran: Alameh Tabatabai Press. (In Persian)
3. Shahbazi, T., Shobeiri, S.M., Zandi, B. 2015.The role of mass media in environmental education from the perspective of secondary-school teachers of Sar-polezahab City. Journal of Environmental Science and Technology, 17(2), p.p. 95-104. (In Persian)
4. Rezaei, M., Shobeiri, S. M. 2015. The relationship between the degree of using ICT (with an emphasis on the Internet) with the environmental literacy of students. Journal of Human and Environment, 12(4), p.p. 40-58. (In Persian)
5. Salehi, S., Soleimani, K., Pazokinejad, Z. 2015. The attitudes and responsible behavior of students towards the environment (Case Study: Students of Mazandaran). Journal of Environmental Research, 6(11), 265-276. (In Persian)
6. Nath, B. 2011.Instilling Environmental Awareness in Undergraduate University and Awareness. Environmental Education and Awareness, 1(1), p.p. 1-15.

8. Mesadaghi Nia, A.R., Younesian, M., Naseri, S., Jafari, A., Moradi, A., Farah Dost, F., Yaghoubi, L. 2007. Investigating the awareness of residents of Tehran about environmental pollution and related health problems and determining their information resources. Quarterly Journal of Lorestan University of Medical Sciences, 9(1), (31st series), p.p. 3-13. (In Persian)
9. Mirdamadi, M., Bagheri Workaneh, AS., Esmaeili, S. 2010. Evaluation of the level of awareness of high school students in Tehran from environmental protection. Quarterly Journal of Environmental Science and Technology, 12(1), p.p. 201-216. (In Persian)
10. Aghili, S. M., Safari, R. 2012. A survey on the environmental awareness of middle and high school students in Gorgan, research project report, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources. (In Persian)
11. Veisi, H., Zarandian, A. 2012. An Evaluation of Citizens’ Awareness and Knowledge of Environment: A Case Study of Union sand Commercial Managers of Tehran, Region 12. The Quarterly Journal of Environment Education and Sustainable Development, 1(1), p.p. 35-42. (In Persian)
12. Aghamiri, H.S. 2012. The Effect of Television Programs on Changing Environmental Behavior of Rural Villages, Case Study: Fudjian Village, Master's Degree Program in Geography and Urban Planning, Islamic Azad University, Central Tehran Branch. (In Persian)
13. Dabiry, F., Vahednavan, A. 2011.Media and development of environmental law. Media Studies, 6(2), p.p.173-190. (In Persian)
14. 14.Geranmayeh Pour, A., Bigdelineghad, M. 2013. A Survey on the role of national media in water consumption patterns among citizens. Journal of Culture of Communication, Vol. 3, No. 9, p.p. 195-220. (In Persian)
15. Salehi, S., Pazokinejad, Z. 2013. Evaluation of Environmental Science Stufents of Public Universities in Mazandaran. Journal of Education Planning, 2 (4), p.p. 199-221. (In Persian)
16. Shobeiri, S.M., Farajollahi, M., Koohi aghdam, E., Meibodi, H. 2013. The Relationship between Using Mass Media (with Emphasis on TV) and Promotion of Teachers' Environmental Literacy.The Journal of Information and Communication Technology in Education, 4(1), p.p. 23-40. (In Persian)
17. Shiyan, M., Sephardum, A. 2014. Quantitative and qualitative relationship between television programs and awareness of citizenship rights. Quarterly Journal of Social Welfare, No. 54, p.p. 267-299. (In Persian)
18. Schmidt, J.E. 2007. From Intentions to Actions: The Role of Environmental Awareness on College Students, UW-L Journal of undergraduate Research Vol. 3, No 5, p.p. 1-4.
19. Hartman, F. (2008). What are media philosophy, Translated by Akhgary, M.,  Research Journal of Information Wisdom and Knowledge, 16(1), p.14.(In Persian)
20. Tor, Hacer. 2009. Increasing Women's Environmental Awareness Through Education, World Conference on Educational Sciences: New Trends and Issues in Educational Sciences.Social and Behavioral Science, 1(1), p.p. 939-942.

24.  Ayre, C., Scally, A.J. 2014. Critical Values for Lawshe’s Content Validity Ratio: Revisiting the Original Methods of Calculation. Measurement and Evaluation in Counseling and Development,47(1), p.p. 79-86.

25. Shirkavand, SH. 2002. Formation and attitude change. Tadbir, No. 125, p.p. 109-111. (In Persian)