تعداد نشریات | 50 |
تعداد شمارهها | 2,232 |
تعداد مقالات | 20,476 |
تعداد مشاهده مقاله | 25,358,632 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 23,011,218 |
خوانش مؤلفههای مکان در طراحی محیط شهری (نمونه موردی: میدانهای تاریخی نقشجهان، گنجعلی خان، دلکمپو و گراند ِپلیس) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
علوم و تکنولوژی محیط زیست | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 47، دوره 19، (ویژه نامه شماره 5)، شهریور 1396، صفحه 559-570 اصل مقاله (869.15 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/jest.2017.11395 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
علیرضا صادقی 1؛ فریال احمدی 2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1استادیار بخش شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2استادیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
زمینه و هدف: پژوهش حاضر با هدف بررسی الگو ها و ویژگیهای کالبدی، عملکردی، معنایی و زیستمحیطی میدان – مکانهای موفق گذشته موفق گذشته به منظور بهدست آوردن ایدههای طراحی و ارتقا کیفیت محیطی میدانهای آشفته امروزی شکل گرفتهاست چراکه در حال حاضر میدانهای شهری مفهوم گذشته خود را از دست داده و به فلکه هایی که عمدتا گرههای ترافیکی هستند تبدیل شدهاند. روش بررسی: در این نوشتار با استفاده از روشهای تحقیق توصیفی – تحلیلی و تطبیقی، به خوانش ویژگیهای مؤلفههای مکان در میدانهای تاریخی پرداخته شده و رهنمودهایی بر اساس این ویژگیها و بر محور مؤلفههای مکان برای طراحی میدانهای امروزی ارائه شدهاست. به این منظور مفاهیمی چون مکان، مؤلفههای مکان در طراحی محیط شهری، میدان به مثابه مکان عمومی موفق شهری، گونهشناسی میدانهای شهری، قانونمندیهای حاکم بر طراحی میدانها مورد مداقه قرار گرفته و ویژگیها و خصوصیات میدان – مکانهای موفقی چون میدان نقش جهان اصفهان، میدان گنجعلیخان کرمان، میدان دلکمپو سینا و میدان گراند ِپلیس بلژیک در قالب مؤلفههای مکان بررسی و تحلیل شدهاست. یافتهها: یافتههای پژوهش نشان میدهد که میدانها به واسطه برخورداری از گونهها و اشکال مختلف و بهرهمندی از طیف وسیعی از کیفیتهای کالبدی، عملکردی و معنایی، توان بیشتری برای تبدیل شدن به یک مکان عمومی موفق را دارند. نتیجهگیری: نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که ویژگیهایی که در پس آثار ماندگار گذشته وجود دارند که میتوان با بازخوانی، بازآفرینی و کاربست آنها در طراحی میدانهای جدید، به خلق مکانهای عمومی زنده، پویا و موفق همت ورزید. این ویژگی ها در قالب مؤلفه های مکان شامل فرم، معنا و تصورات، فعالیت و اکوسیستم خلاصه می گردند. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مکان؛ مؤلفههای مکان؛ میدان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره نوزدهم،ویژه نامه شماره 5 ، تابستان1396
خوانش مؤلفههای مکان در طراحی محیط شهری (نمونه موردی: میدانهای تاریخی نقشجهان، گنجعلی خان، دلکمپو و گراند ِپلیس)
علیرضا صادقی[1]* فریال احمدی[2]
چکیده زمینه و هدف: پژوهش حاضر با هدف بررسی الگو ها و ویژگیهای کالبدی، عملکردی، معنایی و زیستمحیطی میدان – مکانهای موفق گذشته موفق گذشته به منظور بهدست آوردن ایدههای طراحی و ارتقا کیفیت محیطی میدانهای آشفته امروزی شکل گرفتهاست چراکه در حال حاضر میدانهای شهری مفهوم گذشته خود را از دست داده و به فلکه هایی که عمدتا گرههای ترافیکی هستند تبدیل شدهاند. روش بررسی: در این نوشتار با استفاده از روشهای تحقیق توصیفی – تحلیلی و تطبیقی، به خوانش ویژگیهای مؤلفههای مکان در میدانهای تاریخی پرداخته شده و رهنمودهایی بر اساس این ویژگیها و بر محور مؤلفههای مکان برای طراحی میدانهای امروزی ارائه شدهاست. به این منظور مفاهیمی چون مکان، مؤلفههای مکان در طراحی محیط شهری، میدان به مثابه مکان عمومی موفق شهری، گونهشناسی میدانهای شهری، قانونمندیهای حاکم بر طراحی میدانها مورد مداقه قرار گرفته و ویژگیها و خصوصیات میدان – مکانهای موفقی چون میدان نقش جهان اصفهان، میدان گنجعلیخان کرمان، میدان دلکمپو سینا و میدان گراند ِپلیس بلژیک در قالب مؤلفههای مکان بررسی و تحلیل شدهاست. یافتهها: یافتههای پژوهش نشان میدهد که میدانها به واسطه برخورداری از گونهها و اشکال مختلف و بهرهمندی از طیف وسیعی از کیفیتهای کالبدی، عملکردی و معنایی، توان بیشتری برای تبدیل شدن به یک مکان عمومی موفق را دارند. نتیجهگیری: نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که ویژگیهایی که در پس آثار ماندگار گذشته وجود دارند که میتوان با بازخوانی، بازآفرینی و کاربست آنها در طراحی میدانهای جدید، به خلق مکانهای عمومی زنده، پویا و موفق همت ورزید. این ویژگی ها در قالب مؤلفه های مکان شامل فرم، معنا و تصورات، فعالیت و اکوسیستم خلاصه می گردند. واژههای کلیدی: مکان، مؤلفههای مکان، میدان.
Recognition of Place Components in Urban Environment Design (Case study: Naghshe-Jahan Square, Ganj-Alikhan Square, Piazza Del Campo and Grand Place)
Alireza Sadeghi[3]* Ferial Ahmadi[4]
Abstract Background and Objective: The current study is performed to investigate patterns, physical, functional, environmental, and semantic features of past successful places to present design strategies for contemporary places. Method: In this study, a descriptive-analytic and comparative method has been used to recognize the place components features in historical squares through analysis of prominent case studies (Ganj-Alikhan square, Naghshe-Jahan square, Piazza del Campo and Grand Place) and to present effective strategies for designing the contemporary squares based on these features. Findings: The results show that squares can be improved to successful places due to their functional, physical, and semantic quality. Conclusion: The results obtained in this study imply that the existing historical features beyond the old monuments can be applied for designing the modern squares to achieve alive, dynamic, and successful public places. These features are summarized in the form of place components including form, ecosystem, meaning, and activity. Keywords: Place, Place component, Square.
مقدمه
شهر نماد آسمان بر زمین و عظیمترین دست ساخته انسانهایی است که به دنبال ثبت خاطرات حیات جمعی خود، آن را خلق میکنند (1). در این میان فضاها و عرصههای عمومی به واسطه نقشی که در منظر شهری دارند، میتوانند تصویری مطلوب و سیمایی هویتمند را در ذهن شهروندان به وجود آورند. در واقع این طراحان محیطهای شهری هستند که میتوانند با خلق فضاها و عرصههای عمومی با کیفیت و مطلوب در میان تراکم ساخت و سازها، پهنهای برای شکلگیری رویداد های جمعی مهیا سازند. فضاهای عمومی تعریف شده، واضح و روشن، سرزنده، منعطف، پر رونق، دوستدار محیط زیست و دارای بار معنایی ویژه که خلق آنها، جامعه را تعریف کنند و نه صرفاً تجمعی از انسان ها را. فضاهایی که این نوشتار از آنها با نام مکان یاد میکند. مکانهایی که نیاز به آنها در شهرهای آشفته امروزی، به واسطه برقراری تعاملی پویا با انسان، پاسخگویی نیازهای اجتماعی و شکلگیری بر اساس الگوهای رفتاری او، بیش از هر زمان دیگری احساس میشود. فرهنگ فارسی معین در تعریف «مکان»[5] آن را جای، محل و جایگاه معرفی کرده و مکان را به دو نوع طبیعی و هندسی تقسیم میکند (2). همچنین در فرهنگ لغت "جغرافیای آکسفورد"(3) واژه مکان نقطهای خاص در سطح زمین تعریف شده است که محلی قابل شناسایی برای موقعیتی است که "ارزشهای انسانی" در آن بستر شکل گرفته و رشد یافتهاست. در واقع مکان، جا یا قسمتی از فضا است که از طریق عواملی که در آن قرار دارند صاحب هویت خاصی شده است. نوربرگ شولتس در این مورد میگوید: از همین رو خاصیت وجودی ساختمان است که یک جا را تبدیل به مکان میکند و این یعنی به فعل درآوردن محتوای بالقوه محیط (4). مدنی پور در تعریف مکان میگوید: مکان وجهی از «فضا»[6]است، که به وسیله شخص یا چیزی اشغال شدهاست و دارای بار معنایی و ارزشی میباشد (5). همچنین افشار نادری (6) آن را نتیجه برهمکنش سه مؤلفه "رفتار انسانی" ، "مفاهیم" و "ویژگیهای فیزیکی" تصور میکند. "رلف" در کتاب "مکان و بی مکانی" مکانها را ترکیبی از نظم طبیعی و نظم انسانی میداند و "هویت" و "کاشانه" و "اجتماع" را مفاهیمی اساسی دراینباره میداند. «کرمونا» به نقل از «پیتر بوکانن» بیان میدارد که طراحی شهری در واقع خلق مکان است ولی مکانها تنها یک فضای خاص و صرفا فیزیکی نیستند بلکه همه فعالیتها و وقایع در مجموع و همراه با خصوصیات فیزیکی، خلق مکان را ممکن می کنند (7). در واقع رسالت معماری و طراحی شهری را میتوان در این امر دانست که فضا را تبدیل به مکان کنند که به معنای بالفعل سازی محتوای بالقوه محیط است (8). طراحی فضای شهری، به عنوان یک ماهیت زیبا و یک ساختار رفتاری، بر تنوع و فعالیت برای ایجاد مکان در شهر تاکید دارد؛ چگونگی پشتیبانی محیط فیزیکی از فعالیتهایی که در آن اتفاق می افتد، در شکلگیری مکان تاثیر شگرفی دارد (7). همچنین مکان، فضایی هویتمند[7] است: هرگاه میان عینیت و تصویر ذهنی آن انطباق حاصل شود، پدیده هویتمند تلقی میشود. فضا نیز همانند هر پدیدهی دیگری زمانی برای ما دارای هویت خواهد بود که از طرفی بتوانیم آن را موجودی مستقل و عینی تلقی کرده، از طرف دیگر خود نیز به عنوان موجودی عینی در آن فعالیت و رفتار نماییم و بالاخره بتوانیم ذهنیات ناشی از ادراک آن را با ذهنیات خود تطبیق دهیم (10). همچنین در زمینه مولفههای مکان در طراحی شهری، «کمیسیون معماری و محیط انسانساخت بریتانیا» بیان میدارد: طراحی شهری روشی را شامل می شود که طی آن، مکانها حیات مییابند و ماهیتهایی نظیر امنیت اجتماعی مطلوب، در سایه حیات مکانها تحقق مییابند. در واقع طراحی شهری به ارتباطات مردم و مکانها، سرزندگی و جابجایی شهروندان و فرم شهری و مناظر طبیعی و انسانساخت توجه کرده و سعی در ارتقا کیفیت این انگارهها دارد. هفت هدف عینی طراحی شهری را که به مفهوم مکان مربوط هستند اینگونه بیان میکند: 1- کاراکتر یا هویت محیطی: ایجاد مکانی که دارای خصوصیات و هویت مخصوص خود است؛ 2- تداوم و محصوریت: ایجاد مکانی با فضاهای عمومی و خصوصی که این فضاهای به طور واضح قابل تشخیص باشند؛ 3- کیفیت عرصه عمومی: ایجاد مکانی با پهنههای بیرونی موفق و جذاب؛ 4- سهولت جابجایی: ایجاد مکانی که بتوان به راحتی به آن داخل شد و در آن به حرکت و جابجایی پرداخت؛ 5- خوانایی: ایجاد مکانی که تصویری روشن و قابل ادراک داشتهباشد؛ 6- سازگاری و تطابق: ایجاد مکانی که به راحتی قابلیت تغییر و واجد کیفیت انعطافپذیری باشد؛ و 7- تنوع و گوناگونی: ایجاد مکانی با تنوع گزینههای قابل انتخاب برای شهروندان جهت انجام فعالیتهای گوناگون (9). همچنین «دیوید کانتر» از پیشگامان مطالعات ادراکی معماری و طراحی شهری، در چارچوب نظری خود، که به مدل مکان شهرت دارد، محیط شهری به مثابه یک مکان را متشکل از سه بعد در هم تنیده کالبد، فعالیتها و تصورات میداند. اگر چه کانتر مدل خود را در سال 1977 ارائه داده است، ولی قبل از وی مولفه های مکان در اندیشه های «رلف» در کتاب «مکان و بی مکانی» به صورت سه مولفه کالبد، فعالیت و معنی در 1976 ارائه شده همچنین این راهنما داشته باشد است. همچنین «پانتر» در 1991 و «مونتگمری» در 1998 اجزا تفکر طراحی شهری در آفرینش مکان را در قالب مدل حس مکان رلف – پانتر و مدل مکان کانتر - مونتگمری با محوریت کالبد، فعالیت و معنی یا تصورات ارائه کردهاند. «گلکار» نیز در سال 1380 و در قالب مدل مکان پایدار، از کالبد، فعالیت، تصورات و اکوسیستم به عنوان مولفههای مکان نام میبرد (7). شکل شماره 1، جمع بندی تمام مدل های نامبرده آورده شدهاست.
شکل 1-دیاگرام مؤلفههای مکان. مأخذ: نگارندگان با استفاده از مبانی نظری پژوهش Figure1-Place component. Source: Authors based on theoretical basis
از سوی دیگر این چگونگی حضور و فعالیت مردم در مکانهای شهری است که زمینه مطلوبیت و موفقیت این عرصهها را فراهم میسازد. در این زمینه سازمان غیر انتفاعی «پروژه برای فضای عمومی»[8] که به منظور کمک به شهروندان برای آفرینش و پایدار کردن فضاهای عمومی شهری جهت استحکام بیشتر اجتماعات محلی شکل گرفته، چهار ویژگی کلیدی را برای مکان عمومی شهری موفق و کارا ارائه کردهاست. این ویژگیهای کلیدی همراه با ویژگیهای نامحسوس و محسوس مرتبط با آنها در جدول شمارهی یک معرفی شدهاند. ذکر این نکته حایز اهمیت است که در یک مکان عمومی پایدار و موفق، پاسخی مناسب به تمامی نیاز های جسمی، اجتماعی و معنوی انسان داده می شود. انسان در این پهنهها حضور می یابد تا علاوه بر برقراری ارتباط و تعامل با هم نوعان، تأمین معاش، بازی و تفریح و مانند آن ها، لحظه ای به تعمق و تفکر در جهان هستی بپردازند، تا از این رهگذر به کمال مطلوب خود دست یابد. بنابراین مکان عمومی دلپذیر و دلخواه شهری که با احترام به شاخصه های فرهنگی و هویت بومی در جهت خلق فضاهایی متنوع برای مردمان شکل میگیرند، نه تنها باعث تداعی و تکرار خاطرهی حضور در این مکان ها در ذهن بازدیدکنندگان می گردند، بلکه به جلب مشارکت های مردمی در حفظ، زیبایی،
بهداشت و ماندگاری این پهنهها کمک می کنند. در این میان فضاهای عمومی شهری، میدانها و بلاخص میدانهای تاریخی از پتانسیل و ظرفیت بالقوه مطلوبی جهت عملکرد به عنوان مکانهای عمومی موفق برخوردار هستند. چرا که میادین از اثرگذارترین فضاهای شهری در ذهنیت شهروندان هستند تا حدی که معمولاً ساکنان یک شهر مناطق مختلف شهرشان را توسط میادین آن از هم بازشناسی میکنند و از این جهت است که در تصویر ذهنی شهروندان انواع میادین در شهر، حکم گرههای پررنگی را دارند.
جدول 1- مشخصههای کلیدی مکان عمومی موفق. مأخذ: (Carmona,2003) Table1-Key features of public places. Source: (Carmona, 2003)
ذکر این نکته لازم است که میادین در شکلها و اندازههای متفاوتی ساخته میشوند. میادین غالباً فضاهای ایستای شهری هستند که میتوانند به صورت رسمی و غیررسمی فعالیت کنند. میدانها رسمی حس بالایی از محصوریت دارند و با بناهایی احاطه شدهاند که رسمی بودن آن را تشدید می کند. در مقابل میادین غیررسمی آرام تر هستند و طیف وسیعی از بناها با سبکهای معماری متنوع آنها را احاطه کرده است. بسیاری از میادین ممکن است برای به نمایش گذاردن یک بنا یا برای عملکردی شهری ساخته شوند (10). اما برای گونهشناسی میدانها از رویکردهای متنوعی استفاده شدهاست. «پاول زوکر» در سال 1959 با رویکردی زیباشناسانه در کتاب « شهر و میدان» خود در مورد میدان های مختلف بحث می کند و رابطه میان فضای باز میدان، بناهای اطراف و آسمان میدان را بیان مینماید. وی شکل میدانها را به پنج دسته تقسیم میکند: 1- میدانهای محصور و بسته[9]، 2- میدان هایی با شاخص های بصری در یک ضلع[10]، 3- میدان هایی با هسته های مرکزی[11]، 4- تکثری از میدان ها[12] و 5- میدانهایی بدون شکل معین[13] (11). «راب کریر» نیز در سال 1990 در کتاب فضای شهری خود با رویکردی مورفولوژیک و ریختشناسانه و با تاکید بر الگوهای
هندسی، میدانها را در سه دسته مربع، مثلث و دایره تقسیم کردهاست. این اشکال می تواند تغییر کنند یا تطبیق پیدا کنند همین طور می توانند با هم ترکیب شوند. میتوانند دارای شکل منظم و غیر منظم باشند (12). همچنین «مارکوس» در یک گونه شناسی عملکرد محور از میدان های شهری و بر اساس مقیاس تاثیرگذاری، آنها را در شش دسته تقسیمبندی میکند: 1- پلازا خیابانی[14] ، 2- فضای عمومی مجتمع های ساختمانی [15]، 3- واحه شهری، 4- فضاهای عمومی گذرگاهی[16]، 5- پلازاهای خطی تجاری پیادهمحور و پر درخت[17] و 6- مکانهای عمومی بزرگ[18] (13). همچنین در رویکرد عملکرد محور، میدانها بر اساس نوع کاربری و عملکرد غالب در پنج دستهی عمده تجاری، حکومتی- نظامی، فرهنگی-مذهبی، ورزشی و ارتباطی تقسیم بندی میشوند.اما آنچه فضاهای شهری امروز را از تصویر، خاطره و مفاهیم اصیل انسانی تهی کرده است، همانا جایگزینی کمیت، اعداد و ارقام به جای کیفیت در طراحی اینگونه فضاهاست. در شهرهای امروز بسیاری فضاهای بدون طرح و رها شده وجود دارند. از میان فضاهایی هم که طراحان شهری ایجاد کرده اند، تعداد بسیار کمی از آن ها با مخاطبان خود ارتباط عمیقی را ایجاد می کنند و منجر به شکلگیری حس تعلق شهروندان به فضای عمومی و غنی شدن خاطره ی ذهنی آن ها از شهر می گردند. از سویی دیگر نیاز انسان به حضور در جمع و دوست داشتن همنوعان تنها با فراهم آوردن بستری اجتماعی در عرصه های عمومی میسر است. عرصه هایی همچون میدانها، مراکز اجتماع و گردهمایی، واحه های شهری[19]، ایستگاههای حمل و نقل و مانند آنها، هریک در ساختن بستری اجتماعی و فرهنگی حایز اهمیتاند. در واقع از حیاطهای مرکزی خانههای قدیمی گرفته تا میدانها و خیابانهای شهرهای تاریخی، تعاملی پویا و ارتباطی معنادار بین فضای پر و خالی یا توده و فضای عمومی به چشم میخورد. در این میان، قریب به یقین، میدانها اولین و اصیلترین فضاهای عمومی شهری هستند. در واقع میدانها پهنههایی با تجمع بیشترین ارزشهای کالبدی، عملکردی و معنایی موجود در محله یا شهر بودهاند. به واسطه همین امر میدانها به عنوان فضاهایی عمومی توان بالقوه مطلوبی برای تبدیل شدن به مکانهای عمومی موفق داشتهاند. توان و قابلیتی که به نظر میرسد امروزه به سبب تبدیل شدن میدانها به گرههایی صرفا ترافیکی و تغییر فرم و عملکرد میدانها به واسطه تغیرات سریع ناشی از ورود اتومبیل به زندگی انسان دچار تهدید جدی شدهاست. این در حالی است که میدانهای تاریخی واجد کیفیتهای والای فضایی، عملکردی، معنایی و زیستمحیطی بودهاند و به عنوان عناصری به یاد ماندنی، از اجزا اصلی تصویر ذهنی شهروندان از شهرها به حساب میآمدهاند. از اینرو این هدف این پژوهش بر آن است تا با بازخوانی مفهوم مکان و مؤلفههای دخیل در شکلگیری مکانهای موفق، به تحلیل و ارزیابی میدان – مکانهای موفق تاریخی بپردازد تا از این رهگذر زمینه ارتقا کیفیت محیطی و عملکرد مطلوب میدانهای امروزی به عنوان مکانهایی خاطرهانگیز، سرزنده، منعطف و دوستدار محیط زیست فراهم آید. مواد و روش در پژوهش حال حاضر از روش تحقیق توصیفی – تحلیلی در بستری از مطالعات کتابخانهای بهره گرفته شده است. در گام نخست جهت دستیابی به مبانی نظری تحقیق و با بررسی و تحلیل اطلاعات، اسناد و منابع چاپی و تصویری کتابخانهای و اینترنتی، مفاهیمی چون مکان، مولفههای مکان در طراحی محیط شهری، میدان به مثابه مکان عمومی موفق شهری، گونهشناسی میدانهای موفق شهری و قانونمندیهای حاکم بر طراحی میدانها تدقیق شدهاند. در ادامه با استفاده از روش تحقیق تطبیقی به بررسی و تحلیل میدان – مکانهای موفق شهری، چون میدان نقشجهان اصفهان، میدان گنجعلیخان کرمان، میدان دلکمپو سینا و میدان گراند ِپلیس بلژیک، پرداخته شده و ویژگیهای مشترک آنها بر اساس مولفههای مکان استخراج شدهاست. در انتها نیز رهنمودهایی جهانشمول، بر اساس این ویژگیهای مشترک و بر محور مولفههای مکان، جهت طراحی میدانها ارائه شدهاست. یافتهها میدان نقش جهان، اصفهان، ایران میدان نقش جهان، گونهای ارسن شهری است که از کلیات شکلگیری تا جزییات تزیینات به کار رفته در بدنه ها از نوعی جهان بینی و فلسفهی خاص پیروی می کند. این میدان به عنوان هستهی مرکزی شهر اصفهان در دوره صفویه با الهام گرفتن از سه میدان دورهی گذشته خود ( میدان حسن پادشاه در تبریز، میدان عالی قاپو در قزوین و میدان عتیق در اصفهان ) و با توجه به مسایل اقلیمی و جغرافیایی منطقه در جهت شمال غربی- جنوب شرقی شکل گرفته است. تأمل در نوع ارتباطات و دسترسیها، گویای نفوذ و تعامل میان شهر و میدان است، گویی که میدان با بافت اطراف خود گره خوردهاست. ذکر این نکته لازم است که سرزندگی میدان نتیجهی حضور عملکردهای متنوع در این فضاست. بازار به عنوان شریان زندهی شهری، همچنین مسجد امام در روبروی سردر بازار قیصریه در محور شمال- جنوب و مسجد شیخ لطف ا... و عمارت عالی قاپو در محور عرضی میدان، هر کدام شور و نشاطی خاص به میدان عرضه کردهاند. میدان گنجعلی خان،کرمان، ایران ارسن گنجعلی خان در دوران صفویه بین سال های 1005 تا 1034 هجری قمری در کرمان شکل گرفته است. آنچه در یک نگاه این میدان را به عنوان یک فضای سرزنده معرفی می کند، تنوع و حضور کاربریهای متعدد در این میدان - مکان موفق شهری است. این ارسن دربرگیرنده ی مدرسه، کاروان سرا، حمام، آب انبار، ضرابخانه و مسجد است که همه گرداگرد فضایی روباز شکل گرفته اند و میدان را به فضایی سرشار از اتفاق و تحرک بدل کرده اند. شایان ذکر است که در سه سوی این میدان راسته های بازار قرار گرفته اند به گونه ای که دو چهار سوق زیبای بازار را می توان در شمال غرب و جنوب غرب میدان مشاهده کرد. حمام در پشت راستهی بازار قرار دارد. میدان دل کمپو، سینا، ایتالیا[20] پلازای دل کمپو یک فضای عمومی عمده در شهر سینا و یکی از مهم ترین میدان های قرون وسطی در اروپا می باشد که تاریخ احداث آن به قرن سیزده میلادی می رسد. ساختمان های اطراف پلازا دارای طرحی ساده می باشد که بر اساس نیاز های اقتصادی شکل گرفته است. آنچه این میدان را به عنوان یک مکان سرزنده در خاطره ی بازدید کنندگانش ثبت کرده است، خلاقیت طراحان آن در شکل دادن به فضا می باشد. آنها برای خلق فضایی زنده از موقعیت طبیعی زمین استفاده کردهاند و با بهرهگیری از بدنه قوی میدان، به تبلور مفهوم فضایی وسیع کمک کرده اند. از یک سو وجود لبه های فعال میدان (پیادهروها، کافهها، خردهفروشی ها و مانند آنها ) و از دیگر سو افزایش فعالیتهای عمومی و غیر رسمی موجب تعاملات اجتماعی و حضور مکرر مردم در فضا شده است. اما شکست تدوام بدنهها توسط خیابانها و شکافهای باریک در میدان از محصوریت آن کاسته است. نکتهی حائز اهمیت این است که هر خیابانی که بدنهی این میدان متصل می شود، به گونه ای طراحی گشته که به نظر می رسد جزیی از فضای کلی آن را تشکیل می دهد. گراند پلیس در بروکسل، بلژیک[21] گراند پلیس نمونهی برجسته و موفقی از آمیزش سبک های مختلف هنر و معماری است. این مکان تاریخی پیادهمحور که با انبوهی از خانه ها با تزیینات فاخر مشخص شده است، تجلیگاه فرهنگ و خصایص اجتماعی آن منطقه میباشد. مورخین گراند پلیس را به عنوان یکی از بهترین مکانها برای درک اروپای قدیم معرفی می کنند. این مکان که ورود اتومبیل شخصی به آن ممنوع میباشد، قرنها به عنوان نقطهی اجتماع مرکزی شهر بروکسل شناخته شدهاست. کاربریهای متفاوتی چون گلفروشیها رستورانها، مشهورترین مغازه های شکلات فروشی بلژیک، کافهها و مانند آنها این مکان را احاطه کرده است. همچنین برنامهریزی نمایشگاههایی چون کففرش گل، کنسرتها، فستیوالها و مراسم تشریفاتی در این مکان بر جذابیت آن افزوده است. در طول هر سال، هزاران نفر از این مکان شاد، پاک و امن دیدن می کنند تا علاوه بر بازدید از ساختمان های حیرت آور اطراف، در کافهها و صفه ها دمی بیاسایند و با دیگران دیدار کنند. باارزیابی، تحلیل و مقایسه تطبیقی میدان – مکانهای موفق معرفی شده، حضور و تعامل پویا و همزمان بین مؤلفههای شناخته شده و اصلی مکان، یعنی فرم، فعالیت، معنا و اکوسیستم، در این میدان – مکانها به خوبی مشهود است. همچنین به نظر میرسد این میدان – مکانها، علیرغم تفاوتهای عمده کالبدی، فعالیتی، فرهنگی و اقلیمی، گاها از شیوهها و روشهای مشترک و جهانشمولی برای تثبیت هر کدام از مؤلفههای مکان و برقراری رابطه متعامل و پیوسته میان آنها جهت دستیابی به یک میدان – مکان موفق بهره بردهاند. در جدول شماره دو، نمونه روشهای هر کدام از میدان – مکانهای معرفی شده جهت تثبیت مؤلفههای مکان و ویژگیهای مشترک این روشها معرفی شده است (جدول2). ویژگیهایی چون روشنی و خوانایی فضای میدان، دسترسی آسان از بدنهها به درون میدان و نفوذپذیری کالبدی و بصری قوی عناصر بدنه از درون میدان در زمینه مؤلفه فرم و کالبد؛ تنوع و گوناگونی کاربریها و فعالیتهای بدنه، رویدادپذیری اجتماعی فضای میدان و وجود فعالیتهای اقتصادی و جاذب جمعیت در بدنه میدان در زمینه مؤلفه فعالیت؛ توجه به زمینه و هویت بومی، تاریخی و جمعی و استفاده از عناصر خاطرهانگیز شاخص در زمینه مؤلفه معنا؛ و توجه به شرایط اقلیمی و بهرهگیری از آن در طراحی فضای میدان و مبلمانهای آن و استفاده از عناصر طبیعی چون آب، گیاهان و درختان جهت القا آرامش معنوی در زمینه مؤلفه اکوسیستم از جمله این ویژگیهای مشترک است. بحث و نتیجه گیری به نظر میرسد، شهرها برای نجات از آشفتگی معنایی، سراسیمگی کالبدی و عصیان و غلبه توده نسبت به فضا، نیازمند فضاهایی هستند که توان ارائه تجارب حسی متنوع و متفاوت را به شهروندان داشته باشند؛ فضاهایی عمومی که در این نوشتار از آنها با عنوان مکان یاد شدهاست. اما به اعتقاد نگارندگان از میان فضاهای عمومی شهری، میدانها به واسطه برخورداری از گونهها و اشکال مختلف و بهرهمندی از طیف وسیعی از کیفیتهای کالبدی، عملکردی و معنایی، توان بیشتری برای تبدیل شدن به یک مکان عمومی موفق را دارند. توان و قابلیتی که به اعتقاد نگارندگان اگر با همنشینی آگاهانه، مطلوب، پویا و متعامل میان مؤلفههای شناخته شده مکان همراه باشد، بی شک شکلگیری میدان – مکانهای موفق را به دنبال خواهد داشت (شکل 2). امری که به نظر میرسد در گذشته نه چندان دور در بسیاری از میدانهای تاریخی کشورهای مختلف جهان اتفاق افتاده و این فضاهای عمومی را به مکانهای عمومی سرزنده تبدیل کرده است. نگارندگان این نوشتار بر اساس جدول شماره 2 و مؤلفههای شناخته شده مکان، یعنی کالبد، فعالیت، معنا و تصورات و اکوسیستم، تلاش کردهاند به بازخوانی ویژگیهای حاکم بر این میدان - مکانها بپردازند. ویژگیهایی که در پس این آثار ماندگار وجود دارند و میتوان با بازخوانی، بازآفرینی و کاربست آنها در طراحی میدانهای جدید، به خلق مکانهای عمومی زنده، پویا و موفق همت ورزید. در ادامه به خوانش نمونه این ویژگیها در قالب مؤلفههای مکان پرداخته شدهاست.
جدول 2- مقایسه تطبیقی و خصوصیات مشترک نمونههای معرفی شده بر اساس مؤلفههای مکان. مأخذ: نگارندگان Table2-Comparative comparison between case studies. Source: Authors
فرم
یک میدان - مکان موفق باید از بافت شهری احاطه کننده خود قابل تشخیص باشد. نحوهی دسترسی به آن از طریق مشخص کردن ورودی ها، علایم، نشانه ها و حتی تغییر در کف سازی باید تعریف شود تا فضای آن دارای خوانایی کافی باشد. طراح باید هوشمندانه راهکارهایی ارایه دهد تا هم میدان به عنوان یک فضای مجزا قابل تشخیص، شناخته شود و هم ارتباط مؤثر آن با لبه های بافت شهری احاطه کننده خود قطع و کمرنگ نشود. در واقع در درون یک میدان - مکان موفق، مسیر های دسترسی و همچنین مسیرهای حرکت پیاده در میدان از درجه های پیچیدگی و سختی متفاوتی برخوردارند. این تفاوت بین نوع دسترسیها با هدف تأمین طیف وسیعی از فرصت و زمینهی کسب تجارب حسی و بصری متفاوت برای مردم طراحی می شود. طراح با به چالش کشیدن قابلیت های سایت و تواناییهای شهروندان، به طراحی سطوح صاف، شیب دار و پله ها می پردازد و بدینوسیله انعطاف پذیری حرکتی مکان عمومی را بالاتر می برد. (شکل 3) علاوه بر این تثبیت میدان - مکان به عنوان یک فضای گردهمایی عمومی با مقیاس حاکم بر میدان رابطهای تنگاتنگ دارد. در نمونههای موفق مقیاس خرد و کلان به گونه ای با یکدیگر ترکیب می گردد تا فضای میدان را شایسته و درخور حضور انسان نماید. مبرهن است که محیط راحت با مقیاس انسانی، محیطی است که با مقیاس و گام های افراد پیاده طراحی شود. بنابرین طراح باید تمامی تلاش خود را به خلق فضایی انسانی معطوف نماید تا مردم بارها و بارها به آن مکان رجوع نمایند. وجود ساختمانها در بدنهی میدان - مکان علاوه بر ایجاد تعامل بین توده و فضای میدان، ساختار فیزیکی میدان را تعریف می کند. از آنجایی که میدان یک کل است که از عناصر و رابطه میان عناصر به وجود آورنده خود شکل میگیرد، علاوه بر بدنه های میدان باید رابطهی میان این بدنهها نیز برای مخاطب قابل درک باشد. تنها در این صورت است که میدان - مکان هدفمند بوده و بستری برای رویداد های جمعی فراهم میآورد.
شکل 2- رویکردها در گونهبندی میدانها. ماخذ: نگارندگان با استفاده مبانی نظری پژوهش Figure 2- Square classification Approaches. Sources: Authors
فعالیت
در یک میدان - مکان سرزنده شهری، همواره تراکم جمعیت و تنوع انتخاب به چشم می خورد. به واقع همین پیچیدگیهای بصری و وجود لایه های متفاوت برای کشف، درک و شهود است که از خسته کننده بودن میدان - مکان میکاهد. یکی از عمدهترین وظیفهی طراحان نیز، احیا و به وجود آوردن مکانهای عمومی واجد کیفیت تنوع و گوناگونی است. دقت نظر طراح به دایرهی متفاوت توانایی و نیاز کاربران، نحوه ی تعامل و استفاده ی آن ها از یک میدان - مکان به انعطاف پذیری بیشتر فضا کمک خواهد کرد چرا که تبلور انگیزش برای حضور متعدد انسان ها در میدان – مکانها وابسته به یک طراحی جذاب و منعطف می باشد. (شکل 4) یک طراح باید به استفاده از فضای میدان - مکان در ساعات مختلف شبانه روز بیاندیشد تا اینکه فضای میدان در شب هنگام به فضایی خاموش و مرده بدل نشود. به نظر میرسد نمایش های خیابانی، کنسرت های محلی، گروه های سرود کودکان و برنامه هایی از این قبیل برای تنوع و گردهمایی در ساعات مختلف شبانه روز بتواند شور و نشاط اجتماعی را عرضه کند. همچنین با طراحی کافه ها و رستوران ها، دست فروش ها با تعداد کنترل شده می توان هیجان خرید
را به داخل میدان آورد. بهترین میدان – مکانها، آنهایی هستند که مردم بارها و بارها به آنجا باز می گردند و از آن خاطرهی لذتبخشی در ذهن دارند. تنها راه رسیدن به این مهم، برنامه ای مدیریتی است که راه های افزایش مراجعه به میدان و سرزنده بودن در آن را فراهم می کند .در دنیای امروز حمایت پشتیبانان مالی به منظور تأمین هزینه های اقتصادی امری مهم در حمایت از فعالیتهای همگانی در میدانها به عنوان یک مکان عمومی شهری موفق می باشد.
شکل 3- طرحوارههای مبین چگونگی فرم میدان – مکان بر مبنای جدول شماره دو. ماخذ: نگارندگان Figure 3- Schema illustrated how square-place form work. Source: Authors
شکل 4- طرحوارههای مبین چگونگی فعالیت میدان – مکان بر مبنای جدول شماره دو. ماخذ: نگارندگان Figure 4-Schema illustrated how square-place activity work. Source: Authors
معنا و تصورات
معنا یک میدان - مکان، ارزش، مفهوم و پیام عقلی و احساسی آن است. پر واضح است که قویتر شدن رابطهی انسان با میدان – مکان و ادراکی روشنتر از آن به عنوان یک کل منسجم و ایجاد خاطره و تصویری ماندگارتر از مکان در ذهن ناظر، تنها در گرو پیوند ادراکی انسان با اجزای تشکیل دهنده میدان - مکان میباشد. اینگونه میدان – مکانهای معنی دار و قابل درک بستر مناسبی برای شکلگیری خاطرات شخصی، احساسی و در نهایت هویت جمعی می باشند. هویت جمعی که با هویت مکانی پیوندی عمیق می سازد، تنها در جایی حفظ میشود که فرد احساس متفاوتی نسبت به فضایی که در آن مستقر است، داشته باشد. هرچند فرآیند ایجاد خاطره به صورت فردی است و هرکس کم و بیش خاطراتی از یک فضای جمعی دارد ولی آنچه دغدغهی طراح در ارزیابی کیفی فضای میدان - مکان می باشد، هویت و خاطره ی جمعی است. چرا که ایشان می دانند که انسان و حضور او در میدان مهم ترین عامل در شکل گیری میدان – مکانهای عمومی و هویتساز می باشد. اگر یک میدان عمومی هر آنچه از کمال و زیبایی است را در خود جمع کند ولی برای بازدیدکننده معنا و مفهومی قابل درک نداشته باشد، در طول زمان برای انسان بی معنا و دلگیر به نظر میرسد. بنابراین خلق میدان – مکانها برای اجتماع همگانی، وجود عناصر شاخص با کاربری های عمومی (کتابخانه ها، موزه ها فرهنگسراها و مانند آن ها)، به کارگیری مفاهیم برآمده از فرهنگ بومی جامعه در قالب منومانها، مجسمهها، نقاشیها و مانند آن ها میتوانند در ایجاد تصویر و خاطرهی ذهنی نقش مؤثری داشته و در نهایت تضمین کننده ی حضور مکرر افراد به یک میدان – مکان عمومی باشند. از سوی دیگر تامین آسایش و راحتی شهروندان در میدان- مکان نیز در ثبت خاطره و تصویر ذهنی روشن و دلپذیر ایشان از مکان حائز اهمیت است. اکوسیستم مؤلفه اکوسیستم، در توجه به طبیعت و درک ارتباط بین انسان، میدان – مکان و پدیده های محیط طبیعی چون باد، باران، برف، خورشید و آب تحقق می یابد. به واقع در تأمین آسودگی کاربران که بستر شکل گیری احساس، عاطفه و بروز خلاقیت در انسان می باشد، از یک سو جهت گیری اقلیمی و از دیگر سو، سازگاری و راحتی محیط مصنوع با وجود عناوینی چون فضای سبز چندمنظوره، مبلمان های مناسب شهری و نورپردازی مؤثر
می باشد. در یک طراحی بیوکلماتیک هوشیارانه با به کارگیری سایهبانها، استفاده از خاصیت گیاهان، به کارگیری باد شکن ها در صورت لزوم، طراحی فضاهایی گرم در زمستان تا حد زیادی می توان آسایش بدنی انسان در محیط را تأمین کرد. گیاهان نیز نقش بسیار مهمی در به وجود آوردن تنوع در رنگ، بافت و زیبایی میدان دارند و با یک طراحی صحیح می توانند به دلانگیزی فضا کمک شایانی کنند. در انتخاب گونههای مختلف گیاهی برای فضاهای عمومی باید مضرات آن ها را در نظر داشت. به طور اخص، گیاهان با عطر بسیار تند علیرغم زیبایی می توانند برای قشری از مردم ایجاد حساسیت نمایند یا استفاده از درختان با ریشه های سطحی در مسیر عبور عابران و معلولین میتواند آن ها را با خطر جدی مواجه نماید. اهمیت
شکل 5- طرحوارههای مبین چگونگی معنا میدان – مکان بر مبنای جدول شماره دو. ماخذ: نگارندگان Figure 5- Schema illustrated how square-place meaning work. Source: Authors
منابع
1- پوریوسف زاده، س، احمدی، ف، و تقوایی، ع.ا، 1388، احیای منظر جمعی میدان نقش جهان، ماهنامه دانش نما، شماره 178-176 2- معین،م، 1371، فرهنگ لغات معین، انتشارات سپهر تهران، چاپ هشتم 3- Oxford Advanced Learner’s Dictionary, 2007. Oxford University Press 4- گروتر، ی، 1375 زیباشناختی در معماری، ترجمه جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی 5- مدنی پور، ع، 1379، طراحی فضای شهری نگرشی بر فرایندی اجتماعی و مکانی، ترجمه فرهاد مرتضایی ،تهران، شرکت پردازش و برنامه ریزی 6- افشار نادری، کا، 1378، از کاربری تا مکان، مجله معمار، شماره 6 ، پاییز 1378 7- Carmona, M, 2003 Public Places, Urban Spaces. Architectural press 8- شولتز، ک، 1381، مفهوم سکونت به سوی معماری تمثیلی، ترجمه محمود امیر یار احمدی، تهران، نشر آگه ، چاپ اول 9- پاکزاد، ج، 1386، مبانی نظری و فرآیند طراحی شهری، انتشارات : دانشگاه بهشتی . چاپ دوم 10- هدمن، ر، و یازوسکی، 1370، مبانی طراحی شهری،ترجمه راضیه رضازاده و مصطفی عباس زادگان، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران 11- Macdonald, E and Larice, M, 2007, the Urban Design Reader. Routledge. New York. 12- Montgomery, j. 1998, Making a city: urbanity, vitality and urban design, journal of urban design, 3, 93-116 13- Macdonald, Elizabet and Larice, Michel 2007, the Urban Design Reader. Routledge, New York. 1*- (مسوول مکاتبات): استادیار بخش شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران. 2- استادیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران. 1- Assistant Professor, Faculty of Art and Architecture, Shiraz University, Shiraz, Iran. * (Corresponding Author) 2- Assistant Professor, Faculty of Art and Architecture, University of Mazandaran, Babolsar, Iran. [5]- Place [6]- Space [7]- Identifiable [8]- Project for public space (PPS)
[9]- Closed Square [10]- Dominated Square [11]-Nuclear Square [12]-Grouped Squares [13]-Amorphous Square [14]-The Street Plaza [15]-The Corporate Foyer [16]-The Transit Foyer [17]-The Street as Plaza- Pedestrian and Transit Malls [18]-The Grand Public place [19]-Urban Oasis [20]-Del Campo, Italy [21]-Grand Place. Brussels, Belgium | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1- پوریوسف زاده، س، احمدی، ف، و تقوایی، ع.ا، 1388، احیای منظر جمعی میدان نقش جهان، ماهنامه دانش نما، شماره 178-176 2- معین،م، 1371، فرهنگ لغات معین، انتشارات سپهر تهران، چاپ هشتم 3- Oxford Advanced Learner’s Dictionary, 2007. Oxford University Press 4- گروتر، ی، 1375 زیباشناختی در معماری، ترجمه جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی 5- مدنی پور، ع، 1379، طراحی فضای شهری نگرشی بر فرایندی اجتماعی و مکانی، ترجمه فرهاد مرتضایی ،تهران، شرکت پردازش و برنامه ریزی 6- افشار نادری، کا، 1378، از کاربری تا مکان، مجله معمار، شماره 6 ، پاییز 1378 7- Carmona, M, 2003 Public Places, Urban Spaces. Architectural press 8- شولتز، ک، 1381، مفهوم سکونت به سوی معماری تمثیلی، ترجمه محمود امیر یار احمدی، تهران، نشر آگه ، چاپ اول 9- پاکزاد، ج، 1386، مبانی نظری و فرآیند طراحی شهری، انتشارات : دانشگاه بهشتی . چاپ دوم 10- هدمن، ر، و یازوسکی، 1370، مبانی طراحی شهری،ترجمه راضیه رضازاده و مصطفی عباس زادگان، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران 11- Macdonald, E and Larice, M, 2007, the Urban Design Reader. Routledge. New York. 12- Montgomery, j. 1998, Making a city: urbanity, vitality and urban design, journal of urban design, 3, 93-116 13- Macdonald, Elizabet and Larice, Michel 2007, the Urban Design Reader. Routledge, New York. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 4,607 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 2,267 |