بررسی قابلیت‌های گردشگری و اکوتوریسم در شهرستان اردکان با استفاده از مدل SWOT

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیست و یکم، شماره پنج ، مردادماه 98

بررسی قابلیت‌های گردشگری و اکوتوریسم در شهرستان اردکان با استفاده از مدل SWOT

سیدکاظم موسوی [1] ^*

Kazemmousavi260@yahoo.com

اخترالسادات موسوی[2]

چکیده

زمینه و هدف: امروزه صنعت گردشگری در دنیا یکی از منابع مهم درآمد و درعین حال از عوامل مؤثر در تبادلات فرهنگی بین کشورهاست و به منزله گسترده‌ترین صنعت خدماتی جهان حایز جایگاه ویژه ای است. شهرستان اردکان یکی از مناطق زیبا و دیدنی استان یزد اسـت کـه علی‌رغم وجـود جاذبه‌های گردشگری فراوان فاقد امکانات و تسهیلات مناسب برای جذب گردشگران است. در این پژوهش سعی شده که قابلیت‌ها و محدودیت‌های توسعه گردشگری در این شهرستان شناسـایی شده و راهبردها و استراتژی‌های مناسب جهت توسـعه گردشگری و اکوتوریسـم در این شهرستان مشـخص شود .

روش بررسی: روش مـورد اسـتفاده در ایـن پژوهش، روش توصیفی– تحلیلی است. به منظور جمـع آوری اطلاعـات و داده‌هـای مـورد نیـاز، از مطالعـات کتاب‌خانه ای، بررسی اسناد و هم‌چنین مطالعات میدانی شامل مصاحبه و پرسش‌نامه استفاده شـده و بـا توجـه بـه اطلاعات به دست آمده به بررسی جاذبه‌ها ، امکانات، خـدمات و وضـعیت کلـی گردشگری و اکوتوریسـم در منطقه اقدام شده است. در مرحله بعد، جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات و ارایه راهبردها و استراتژی های توسـعه گردشگری و اکوتوریسـم از روش SWOT استفاده شده است.

یافته ها: نتایج یافته ها نشان می دهد که مجموع امتیـاز وزن‌دار جـدول مـاتریس عوامـل داخلـی 63/2 و در جدول ماتریس عوامل خارجی 36/2 است. عدد حاصـله پـایین‌تـر از میـانگین می‌‌باشد. در واقـع از قـوت‌هـا و فرصت‌های به دست آمده به درستی در جهت غلبه بر ضعف‌ها و تهدیدها اسـتفاده نشـده اسـت و ضـعف‌هـا بـر قوت‌ها و تهدیدها بر فرصت‌ها غالب هستند و نوع استراتژی حاصل شده، استراتژیی تنوعی(اقتضـایی) اسـت.

بحث و نتیجه گیری: نتایج این پژوهش نشان می دهد که شهرستان اردکان از پتانسیل بالایی در زمینه گردشگری و اکوتوریسـم برخوردار می‌باشد که با سرمایه‌گذاری، برنامه‌ریزی و مدیریت مناسب می‌توان از این توانایی‌ها  در راستای توسعه پایدار گردشگری در این شهرستان استفاده نمود.

واژه های کلیدی : گردشگری، اکوتوریسم، مدل SWOT، محیط زیست

Investigating the Potential of Tourism and Ecotourism in Ardakan City Using SWOT Model

Seyed Kazem Mousavi [3] ^*

Kazemmousavi260@yahoo.com

Akhtar-alsadat Mousavi [4]

Abstract

Background and Objective: Today, tourism industry is an important source of income, at the same time it is one of the vital factors in cultural exchanges among countries and it has a special postion in terms of being the most extensive service industry in the world. Despite abundant tourist attractions, Ardakan city, as one of the most beautiful regions in Yazd province, lacks the appropriate facilities to attract tourists. In this study, it has been attempted to identify the capabilities and limitations of tourism development in the city and to determine the suitable strategies for the development of tourism and ecotourism in this city.

Method: The method used in this study is of a descriptive-analytic type. To collect the required information, library studies, document reviews and field studies, including interviews and questionnaires, were used. Study of attractions, amenities and services as well as overall situation of tourism and ecotourism in the region was rendered according to the information obtained. In the next step, SWOT method was used to analyze the information and provide guidelines and strategies for the development of tourism and ecotourism.

Findings: Results demonstrated that the total weighted scores of the matrices for table of internal and external factors are 2.63 and 2.36 respectively. The obtained value was lower than average, showing the strengths and opportunities are not used properly to overcome the weaknesses and threats. The weaknesses outweigh the strengths and the threats are dominant to opportunities. In addition, the type of strategy obtained was a variety (contingency) strategy.

Discussion and Conclusion: The results show that Ardakan city has great potential for tourism and ecotourism and by investing, planning and proper management these capabilities can be used for sustainable development of tourism in the city.

Keywords: Tourism, Ecotourism, SWOT model, Environment

مقدمه

افزایش روز افزون و گسترش گردشگری در مناطق مختلف دنیا سبب شده گردشگری به منزله بزرگ ترین صنعت جهان معرفی شود و توجه برنامه‌ریزان را به خود جلب کند(1). این صنعت به یکی از فعالیت‌های اقتصادی که پتانسیل بالایی دارد تبدیل شده است که با نیروی قدرت‌مند خود سبب تغییرات در اقتصاد کشورهای توسعه یافته و کم‌تر توسعه یافته می شود(2). با رونق جهانی صنعت گردشگری، تعداد فزاینده‌ای از مناطق در کشورهای در حال توسعه اهمیت گردشگری را به منزله عامل مهم در توسعه اقتصاد منطقه‌ای درک کرده اند(3). سازمان جهانی گردشگری از کشورهای آسیا و اقیانوس آرام به منزله پتانسیلی بزرگ برای ورود به بازار صنعت گردشگری جهانی نام برده و با توسعه مدیریت یکپارچه گردشگری تا سال 2020 سالانه 16میلیارد دلار درآمد عاید این مناطق خواهد شد (4). بدین ترتیب، این صنعت یکی از ارکان مهم اقتصاد جهان کنونی را دربر می‌گیرد و سرمایه گذاری در این صنعت، پربازده ترین سرمایه گذاری ها محسوب می شود(5). این صنعت نوپا در سال­های اخیر تأثیرات زیادی بر وضعیت اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی جهان داشته است. ایجاد اشتغال، ارزآوری، تعادل منطقه ای، کمک به صلح جهانی، کمک به سرمایه گذاری در میراث فرهنگی، به‌سازی محیط، کمک به به‌سازی زیست‌گاه­های حیات وحش، توسعه نواحی دارای جاذبه‌های گردشگری و جلوگیری از برون کوچی جمعیت و مانند آن، از جمله مزایای این صنعت بوده است(6). در شرایطی دهه اولیه قرن بیست و یکم به پایان رسیده است که هنوز توسعه منطقه‌ای در کشورهای در حال توسعه با چالش های متعددی مواجه است، زیرا راهبردهای گذشته در زمینه توسعه منطقه‌ای موفقیت آمیز نبوده و نتوانسته اند مسایلی هم‌چون فقر، اشتغال، بهداشت و پایداری محیط زیست را تأمین کنند. این راهبردها در توزیع منافع حاصل از رشد و توسعه نیز موفق نبوده و سبب ایجاد مشکلات متعددی در این کشورها شده است. این مساله باعث شده است در سال های اخیر توسعه گردشگری به منزله یکی از راهبردهای توسعه منطقه‌ای مورد توجه قرار گیرد (7). جاذبه‌های منحصربه فرد گردشگری نقش تعیین کننده‌ای در موقعیت بالقوۀ گردشگری در هر منطقه بازی می‌کنند. جاذبه­های طبیعی، جاذبه های فرهنگی، تاریخی و زیرساخت های مناسب حمل ونقل از عواملی‌اند که گردشگران به منزله مقصد توریستی انتخاب می کنند و برنامه‌ریزی برای شناسایی ویژگی­های مقصد گردشگری باعث تنوع منطقه و رشد گردشگری و عامل محرکه‌ای حیاتی اقتصادی در هر منطقه می شود.کشور ما نیز با برخورداری از منابع سرشار محیطی و بهره گیری از پشتوانه تاریخی تمدنی و فرهنگی چندهزارساله از قابلیت ویژه ای برای توسعه صنعت گردشگری برخوردار است، اما به لحاظ شکوفایی این کارکرد نتوانسته جایگاه درخور توجهی کسب کند. مقایسه کشورهایی که مهم‌ترین منابع اقتصادی خود را از گردشگری کسب می‌کنند، با ایران که بیش‌تر به درآمدهای ارزی حاصل از نفت متکی است، اهمیت اقتصادی توسعه گردشگری را در ایران نشان می‌دهد. با توجه به بند ششم از سند چشم انداز توسعه کشور(ایران 1404) که هدف آن کسب جایگاه برتر اقتصادی در سطح منطقه با تکیه بر رشد مستمر اقتصادی، ارتقای نسبی درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل است، می توان از ضریب اشتغال زایی و درآمد حاصل از صنعت گردشگری برای رسیدن به این موقعیت بهره گرفت. در این زمینه، شهرستان اردکان نیز به منزله یکی از مناطق مهم مستعد گردشگری در استان یزد، به دلیل برخورداری از ویژگی­های منحصربه فرد تاریخی، فرهنگی، مذهبی، و طبیعی طی دوره های مختلف تاریخی در سطح ملی و بین المللی از توان‌مندی های بالایی برای جلب گردشگران برخوردار است. بنابراین، هدف این پژوهش ارزیابی قابلیت‌های گردشگری و اکوتوریسم بر اساس توان‌ها و زیرساخت های توسعه گردشگری در این شهرستان می باشد.

روش تحقیق

منطقه مورد مطالعه

شهر اردکان در طول جغرافیایی 53 درجه و 1 دقیقه تا 56 درجه و 18 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 32 درجه و 2 دقیقه تا 33 درجه و 21 دقیقه شمالی واقع شده است. این شهر در روزگار آبادانی آن در محلی به نام زردک قرار داشته و بخش قابل ملاحظه ای از آثار تاریخی آن هنوز پا برجا ست. شهرستان اردکان دارای سه بخش مرکزی، بخش خرانق و بخش عقدا می­باشد و با 23478 کیلومتر مربع مساحت در شمال استان یزد واقع گردیده است. طبــق آمــار سرشماری ســال 1385، جمعیت ساکن در سطح شهرستان، حــدود 758806 نفــر اســت(8). از نظر توپوگرافی، بخش عمده شهرستان با خط تراز تقریبی 1500 متر محدود می شود. تنها حدود ۵% مساحت شهرستان کوهستانی بوده و ارتفاع متوسط شهرستان از سطح دریا 1234 متر است. در محدوده شهرستان، بلندترین نقطه ارتفاعی مربوط به کوه خوانزا با ارتفاع 3158 متر است. این شهرستان دارای آب و هوایی خشک بوده و بیش‌تر سطح آن پوشیده از بیابان است. شهرستان اردکان یکـی از منـاطق مستعد گردشگری در استان یزد است که قابلیت های بـالایی در زمینـه اکوتوریسم و گردشگری دارد که کم‌تر شـناخته شـده است و هنوز نتوانسته از این توانایی ها به خوبی بهـره برداری نماید. از جمله این پدیده ها می توان به پارک ملی سیاه‌کوه و پناه‌گاه حیات وحش دره انجیر، زیارت‌گاه‌های زرتشتیان، بناهای تاریخی از جمله کاروان‌سراها، بادگیرها و غیره اشـاره نمود. شکل (1) موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه را نشان می دهد (9).

شکل1- موقعیت جغرافیایی شهرستان اردکان

Figure 1. Geographical location of Ardakan city

روش تحقیق در این مطالعه توصیفی- تحلیلی است. جمع آوری داده ها از طریق بررسی های اسنادی و کتاب‌خانه ای و مطالعات میدانی و مصاحبه و پرسش‌گری انجام گرفته است. در مرحله اول، برای کسب دیدی جامع و مبتنی بر واقعیت، مصاحبه هایی با افراد ذیربط در امر گردشگری و اکوتوریسم و مسوولان مرتبط با این امر صورت گرفت. درمرحله بعد با طراحی پرسش‌نامه، پرسش‌گری از کارشناسان و متخصصان مرتبط با گردشگری و نیز گردشگرانی که از شهر بازدید کرده اند، در قالب 50 پرسش‌نامه صورت گرفت. با توجه به اطلاعات به دست آمده، با استفاده از روش SWOT به بررسی نقاط ضعف و قوت و فرصت ها و تهدیدهای گردشگری و اکوتوریسم در شهر اردکان پرداخته شد. در ادامه، وزن دهی عامل ها و رتبه بندی موارد اقدام شده و با توجه به نتایج حاصله تدوین و ارایه راهبردهای اجرایی و استراتژی های مناسب جهت بهبود وضعیت گردشگری و اکوتوریسم در شهرستان اردکان انجام شد.

مدل راهبردی  SWOT

مدل سوات برای نخستین بار در سال 1950 توسط دو فارغ­التحصیل مدرسه بازرگانی هاروارد به نام های جورج آلبرت اسمیت و رونالد کریستنس ارایه شد. اما شاید بزرگترین موفقیت هنگامی به دست آمد که تجزیه و تحلیل با استفاده از مدل SWOT توسط جک ولش در جنرال الکتریک در سال 1980 برای بررسی راهبردهای GE و افزایش بهره وری سازمان انجام شد(10). مدل سوات شیوه ای نظام یافته برای تصمیم گیری و اجرای فعالیت ها درخصوص شکل دهی رهنمود یک سیستم، کارکرد و علل آن است (11). این مدل یکی از ابزارهای مهم در مدیریت راهبردی است و هدف نهایی فرآیند برنامه ریزی راهبردی توسط SWOT، توسعه و اتخاذ یک راهبرد مناسب با در نظر گرفتن عوامل داخلی و خارجی است (12). مدل SWOT تجزیه و تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدهاست. از طریق تجزیه و تحلیل SWOT سازمان ها می توانند عوامل داخلی (قوت و ضعف) و خارجی (فرصت و تهدید) خود را شناسایی کرده و پس از آن یک راهبرد مناسب برای توسعه سازمان انتخاب نمایند(13). در اصل مدل سوات به طورکلی به منزله روشی برای تجزیه و تحلیل محیط های داخلی و خارجی سازمان به منظور دست‌یابی به یک رویکرد سیستماتیک و پشتیبانی تصمیم گیری استفاده می­شود(14). هم‌چنین، عوامل درونی و بیرونی نه تنها باید به شناسایی ویژگی ها یا شایستگی های بارز مجموعه، توانایی ویژه، منابع تحت اختیار، و روش اصلی استفاده از آن ها کمک کند، بلکه باید در بهره برداری از آن ها نیز راه‌گشا باشد (15).

به منظور ارایه راهبرد در جهت توسعه گردشگری از مدل استراتژیک SWOT استفاده شده است. مراحل این مدل به شرح زیر است:

-        ماتریس ارزیابی عوامل داخلی :(IFE)در این گام، نقاط قوت و ضعف شناسایی شده در مرحله ارزیابی محیط درونی در ستون های ماتریس نقاط ضعف و نقاط قوت قرار می گیرند.

-        ماتریس ارزیابی عوامل خارجی :(EFE) در این مرحله، فرصت ها و تهدیدهای شناسایی شده در مرحله ارزیابی محیط بیرونی در سطرهای ماتریس فرصت ها و تهدیدها قرار می گیرند. در این مرحله، تحلیل های انجام شده در مرحله تحلیل، در تهیه ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی استفاده می شود. ماتریس ارزیابی عوامل داخلی از لیست کردن نقاط قوت و ضعف محیط داخلی سیستم تهیه می شود و امتیاز نهایی هر عامل از ضرب هر عامل در رتبه آن عامل به دست می آید. ضریب عامل عددی است که برحسب درجه اثرگذاری بر سیستم بین صفر تا 1، به طوری‌که درنهایت مجموع ضرایب عوامل داخلی برابر 1 باشد، داده می شود. رتبه عددی است بین 1 تا 4 که برحسب مثبت بودن آن عامل در سیستم به آن عامل اختصاص داده می شود، به طوری‌که نقاط ضعف رتبه ای بین 1 تا 2 و نقاط قوت رتبه ای بین 2 تا 4 می گیرند. امتیاز نهایی از ضرب ضریب در رتبه به دست می آید. جمع نمرۀ نهایی از 1 تا 99/1 نشان دهندۀ ضعف داخلی سیستم است. نمره ها از 2 تا 99/2 نشان دهندۀ وضعیت متوسط سیستم و نمره های 3 تا 4 بیان‌گر این است که سیستم در وضعیت عالی قرار دارد (16).

-        تدوین راهبردها و تشکیل ماتریس تهدیدات، فرصت ها، نقاط ضعف و قوت

-         ترسیم ماتریس داخلی خارجی(IE)

 از دیدگاه این مدل، یک استراتژی مناسب، قوت ها و فرصت ها را به حداکثر و ضعف ها و تهدیدها را به حداقل ممکن می رساند. برای این منظور، نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدها در چارچوب کلی (WT, ST, WO, SO )پیوند داده می شود (جدول1) (17).

جدول1-  ماتریس SWOT و نحوه تعیین استراتژی

Table 1. SWOT matrix and the determination strategy method

یافته‌های پژوهش

 عوامل داخلی مؤثر بر گردشگری و اکوتوریسم در شهرستان اردکان

 در این مرحله، عوامل داخلی بررسی و نقاط ضعف و نقاط قوتی که در ارتباط با گردشگری وجود دارد استخراج شده است (جدول2). در این تحقیق، به هریک از نقاط قوت و ضعف عوامل داخلی وزنی از صفر تا 1 داده شده است، به طوری‌که درنهایت مجموع ضرایب عوامل داخلی برابر 1 شده. و به هریک از نقاط قوت و ضعف با توجه به اهمیت هریک از آن ها از منظر گردشگران و کارشناسان رتبه بین 1 تا 4 داده شده است.

از جمله عوامل داخلی‌که گویای نقاط قوت شهر اردکان شده است می توان به مواردی چون وجود استعدادهای طبیعی و اکوتوریستی(کویری-کوهستانی) مانند پارک ملی سیاه‌کوه و پناه‌گاه حیات وحش دره انجیر، وجود زیارت‌گاه ها و آثار و ابنیه تاریخی و فرهنگی باارزش، قرارگیری در ایران مرکزی و موقعیت مناسب جغرافیایی، قرارگیری در مسیر ارتباطی قطب های مهم گردشگری هم‌چون کاشان، اصفهان، شیراز و...  اشاره کرد که این عوامل بیان‌گر نقاط قوت داخلی شهرستان است که باعث مطرح شدن آن در سطح محلی، منطقه ای، ملی و حتی بین المللی، به منزله جاذبه ای برای جذب گردشگر از اقصی نقاط جهان، شده است. در مقابل، نقاط ضعفی نیز مطابق نظریات کارشناسان و مسوءلین در محیط داخلی سیستم وجود دارند که باعث ضعف عمل‌کرد این سیستم در رابطه با گردشگری و جذب گردشگر به محیط داخلی آن می‌‌شود. از جمله این موارد می­توان به ضعف و کمبود سرمایه گذاری لازم در بخش گردشگری، نبود متولی و نهادی یکپارچه جهت سازمان‌دهی و اداره گردشگری در شهر، کمبود زیرساخت ها و امکانات اقامتی، پذیرایی و تفریحی مناسب در شهر، عدم آشنایی و توجه مردم و مسوءلان به مقوله گردشگری، اکوتوریسم  و... اشاره کرد.

یافته‌های پژوهش

 عوامل داخلی مؤثر بر گردشگری و اکوتوریسم در شهرستان اردکان

 در این مرحله، عوامل داخلی بررسی و نقاط ضعف و نقاط قوتی که در ارتباط با گردشگری وجود دارد استخراج شده است (جدول2). در این تحقیق، به هریک از نقاط قوت و ضعف عوامل داخلی وزنی از صفر تا 1 داده شده است، به طوری‌که درنهایت مجموع ضرایب عوامل داخلی برابر 1 شده. و به هریک از نقاط قوت و ضعف با توجه به اهمیت هریک از آن ها از منظر گردشگران و کارشناسان رتبه بین 1 تا 4 داده شده است.

ازجمله عوامل داخلی‌که گویای نقاط قوت شهر اردکان شده است می توان به مواردی چون وجود استعدادهای طبیعی و اکوتوریستی(کویری-کوهستانی) مانند پارک ملی سیاه‌کوه و پناه‌گاه حیات وحش دره انجیر، وجود زیارت‌گاه ها و آثار و ابنیه تاریخی و فرهنگی باارزش، قرارگیری در ایران مرکزی و موقعیت مناسب جغرافیایی، قرارگیری در مسیر ارتباطی قطب های مهم گردشگری هم‌چون کاشان، اصفهان، شیراز و...  اشاره کرد که این عوامل بیان‌گر نقاط قوت داخلی شهرستان است که باعث مطرح شدن آن در سطح محلی، منطقه ای، ملی و حتی بین المللی، به منزله جاذبه ای برای جذب گردشگر از اقصی نقاط جهان، شده است. در مقابل، نقاط ضعفی نیز مطابق نظریات کارشناسان و مسوءلین در محیط داخلی سیستم وجود دارند که باعث ضعف عمل‌کرد این سیستم در رابطه با گردشگری و جذب گردشگر به محیط داخلی آن می‌‌شود. از جمله این موارد می­توان به ضعف و کمبود سرمایه گذاری لازم در بخش گردشگری، نبود متولی و نهادی یکپارچه جهت سازمان‌دهی و اداره گردشگری در شهر، کمبود زیرساخت ها و امکانات اقامتی، پذیرایی و تفریحی مناسب در شهر، عدم آشنایی و توجه مردم و مسوولان به مقوله گردشگری، اکوتوریسم  و... اشاره کرد.

یافته‌های پژوهش

 عوامل داخلی مؤثر بر گردشگری و اکوتوریسم در شهرستان اردکان

 در این مرحله، عوامل داخلی بررسی و نقاط ضعف و نقاط قوتی که در ارتباط با گردشگری وجود دارد استخراج شده است(جدول2). در این تحقیق، به هریک از نقاط قوت و ضعف عوامل داخلی وزنی از صفر تا 1 داده شده است، به طوری‌که درنهایت مجموع ضرایب عوامل داخلی برابر 1 شده. و به هریک از نقاط قوت و ضعف با توجه به اهمیت هریک از آن ها از منظر گردشگران و کارشناسان رتبه بین 1 تا 4 داده شده است.

ازجمله عوامل داخلی‌که گویای نقاط قوت شهر اردکان شده است می توان به مواردی چون وجود استعدادهای طبیعی و اکوتوریستی(کویری-کوهستانی) مانند پارک ملی سیاه‌کوه و پناه‌گاه حیات وحش دره انجیر، وجود زیارت‌گاه ها و آثار و ابنیه تاریخی و فرهنگی باارزش، قرارگیری در ایران مرکزی و موقعیت مناسب جغرافیایی، قرارگیری در مسیر ارتباطی قطب های مهم گردشگری هم‌چون کاشان، اصفهان، شیراز و...  اشاره کرد که این عوامل بیان‌گر نقاط قوت داخلی شهرستان است که باعث مطرح شدن آن در سطح محلی، منطقه ای، ملی و حتی بین المللی، به منزله جاذبه ای برای جذب گردشگر از اقصی نقاط جهان، شده است. در مقابل، نقاط ضعفی نیز مطابق نظریات کارشناسان و مسوءلین در محیط داخلی سیستم وجود دارند که باعث ضعف عمل‌کرد این سیستم در رابطه با گردشگری و جذب گردشگر به محیط داخلی آن می‌‌شود. از جمله این موارد می توان به ضعف و کمبود سرمایه گذاری لازم در بخش گردشگری، نبود متولی و نهادی یکپارچه جهت سازمان‌دهی و اداره گردشگری در شهر ، کمبود زیرساخت ها و امکانات اقامتی، پذیرایی و تفریحی مناسب در شهر، عدم آشنایی و توجه مردم و مسوءلان به مقوله گردشگری، اکوتوریسم  و... اشاره کرد.

جدول2- ماتریس ارزیابی نقاط قوت و ضعف داخلی(IFE)

Table 2. Evaluation matrix of internal strengths and weaknesses points (IFE)

عوامل خارجی مؤثر بر گردشگری و اکوتوریسم در شهرستان اردکان

هدف این مرحله شناسایی آثار محیط خارجی منطقه مطالعه شده برای فرصت ها و تهدیدهایی است که گردشگری شهرستان را تحت تأثیر قرار می دهد. این عوامل در جدول(3) نشان داده شده اند. در این قسمت هم، مانند عوامل داخلی، به هریک از فرصت ها و تهدیدهای خارجی وزنی از صفر تا 1 داده شده است و هم‌چنین براساس اهمیتشان از 1 تا 4 رتبه بندی شده اند. درنهایت امتیاز نهایی از حاصل ضرب وزن و رتبه آن ها به دست آمده است. در این مرحله نیز، مطابق نظرسنجی از کارشناسان و مسوءلین، ازجمله مهم‌ترین عوامل خارجی که باعث ایجاد فرصت هایی جهت موفقیت این شهر در زمینه گردشگری شده است، می توان مواردی ازجمله معرفی جاذبه های اکوتوریستی و ژئوتوریستی منطقه به گردشگران، وجود سرمایه داران علاقه مند به سرمایه گذاری در بخش گردشگری در منطقه، ایجاد فرصت اشتغال متنوع تر و پایدارتر در شهر  و غیره را بیان کرد. در مقابل این فرصت‌های خارجی، تهدیدهای خارجی نیز وجود دارند که بر ضعف عمل‌کرد این سیستم دامن می زنند. ازجمله مهم‌ترین این تهدیدها می توان به عدم استفاده از جاذبه ها و پتانسیل ها و قابلیت های گردشگری در منطقه، تخریب زیست‌گاه های طبیعی و جانوری و در معرض خطر بودن گونه های جانوری، رشد نامتوازن صنایع در شهر و افزایش آلودگی ها و برهم خوردن تعادل اکوسیستم منطقه، کاهش اختصاصات ریالی و ارزی به گردشگری و... اشاره کرد.

جدول3- ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (فرصت ها و تهدیدها) (EFE)

Tabe 3. Evaluation Matrix of external factors (opportunities and threats) (EFE)

تدوین راهبردها

راهبرد  SO

بهره گیری از روحیه تعاون و همکاری مردم محلی جهت حفظ و بهبود محیط زیست

 بهره گیری از کمک های سرمایه گذاران و فعالان صنعتی در راستای افزایش تبلیغات گردشگری

بهره برداری بهینه از تمایل مسافران استان های مجاور برای سفر به این شهر و در صورت امکان جذب سرمایه های خارجی جهت برنامه ریزی و ایجاد تاسیسات توریستی در منطقه

 ایجاد تسهیلات و امکانات رفاهی برای مسافران بین راهی و تشویق آن ها برای بازدید از شهر اردکان

توسعه تاسیسات و امکانات مناسب مثل هتل، رستوران در نزدیکی جاذبه های طبیعی و ایجاد مشاغل جدید

استفاده از قابلیت ها ی منطقه برای جـذب توریسـم ورزشی در زمینه کویر نوردی، سنگ نـوردی، کوه‌نـوردی و....

استفاده از آثار تاریخی و چشم انداز زیبا در جهـت هر چه بیش‌تر شناخته شدن در کشور و جهان

گسترش اقسام مختلف گردشگری در شهر از قبیل گردشگری تاریخی و فرهنگی، گردشگری مذهبی، و گردشگری سلامت و اکوتوریسم

تاکید بر توسعه گردشگری طبیعی (اکوتوریسم) و فرهنگی به دلیل وجود مزیت های نسبی برای توسعه این نوع گردشگری در شهر

راهبرد ST

برگزاری سلسله جلساتی در راستای توجیه مسوولان و مردم در زمینه گردشگری و فواید و اثرات مثبت آیندۀ آن برای جامعه جلوگیری از تخریب بافت تاریخی غنی شهر با تعریف مسیرهای پیادۀ گردشگری و جلوگیری از ورود وسایل نقلیه گردشگران افزایش دادن سرمایه در گردش و خروج از رکود سرمایه در شهر از طریق تصویب قوانین تضمین سود سرمایه و درنتیجه کاهش تورم

استفاده از روحیه تعاون و همکاری مردم و ترغیب آن ها جهت ایجاد NGOهایی در راستای حفاظت محیط زیست مانند انجمن دوست‌داران محیط زیست اردکان

توسعه دفاتر خدمات مسافرتی و تورهای مسافرتی توسط بخش خصوصی با تاکید بر مشارکت افراد بومی جهت توسعه گردشگری

شناسایی و جلوگیری آن دسته از اقدامات نامطلوب که بر محیط زیست و اکوسیستم منطقه تأثیر منفی می تواند داشته باشد

تنوع بخشی و افزایش برنامه های تبلیغاتی برای معرفی جاذبه های طبیعی و فرهنگی، ویژگی های معماری و آداب و رسوم منطقه و شرکت فعالانه در سمینارها، جشنواره ها و نمایش‌گاه­های مختلف در سطح ملی و بین المللی

آموزش به مردم منطقه و گردشگران برای حفاظت از محیط طبیعی و آثار تاریخی با ارزش

 استفاده از توانایی های منطقه برای جـذب سـرمایه گذاری در منطقه و کاهش محرومیت منطقه

معرفی توانایی های اکوتوریسـم و ژئوتوریسمی منطقه و اهمیت آن به مسوءلان و سرمایه گذاران برای توجه بیشتر مسوولان و سرمایه گذاری بیش‌تر

ظرفیت پذیری و تعیین حد مطلوب تراکم جمعیت در مکان های مختلف توریستی منطقه در جهت کاهش فشار و تراکم بیش از حد با این مکان ها و جاذبه ها و جلوگیری از تخریب آن­ها

راهبرد WO

توسعه گردشگری و توجیه مسوءلان در راستای توسعه موجب برچیده شدن برخی از صنایع مضر و آلاینده خواهد شد و نیروی کار آزادشدۀ حاصل از آن را می توان در بخش گردشگری استفاده کرد

بازنگری به توان‌مندی های بخش خصوصی در ساخت و تجهیز اقامت‌گاه ها و مراکز پذیرایی در جهت ارتقاء سطح کیفی گردشگری در شهر

از آن‌جا که توسعه گردشگری و بودجه های حاصل از آن موجب افزایش سطح سواد و تسلط مردم محلی برای زبان های خارجی می شود و پیرو آن توسعه در سایر زمینه ها را نیز فراهم خواهد آورد، پس باید از این فرصت استفاده و مردم محلی را به فراگیری علم و زبان های خارجی ترغیب کرد.

استفاده از نیروی متخصص در جهت برنامه ریـزی و توسعه اکوتوریسم و راهنمایی گردشگران

گردشگری می تواند به منزله عاملی در راستای توسعه روابط خارجی باشد و به عنوان یک عامل برای خروج از تشنج کنونی در روابط خارجی استفاده شود

بازنگری در نوع مشارکت دهی به جوانان در فعالیت های گردشگری و افزایش نقش و سازماندهی این جمعیت منطقه به صورت هدف‌مند و سازمان‌دهی شده در احیای گردشگری شهر

آموزش و فرهنگ سازی مناسب در زمینه اکوتوریسم و ژئوتوریسم و هدف و مزایای آن بـرای مردم و مسوءلان

بازنگری در نوع نگرش به گروه و سازمان های محلی (NGO) با هدف آموزش همگانی به منظور ترویج آموزش های مربوط به فعالیت‌های گردشگری

جذب سـرمایه گـذاران جهـت سـرمایه گـذاری و ایجاد مکان­های اقامتی و خدماتی

راهبرد WT

تعریف مسیرهای گردشگری و جلوگیری از پراکندگی جاذبه­های گردشگری، زیرا پراکندگی جاذبه های گردشگری سبب هدر رفتن انرژی و افزایش هزینه های گردشگران خواهد شد.

تخصیص بودجه و جلب مشارکت مـردم جهـت کنترل و کاهش آلودگی‌های محیط زیستی و آسـیب رساندن بــه محیط طبیعــی بــه دلیل ورود زیاد گردشگران

از آن‌جا که استفاده از هر نوع فناوری نیازمند فرهنگ خاص خود است و عدم توجه به این مورد موجب اثرات منفی بلندمدتی در آینده خواهد شد، باید توجه کرد که تمرکز صرف بر روی گردشگری و عدم توجه به سایر بخش ها موجب آثار و عوارض کنونی خواهد شد و به نوعی مجددا وارد اقتصاد تک محصولی خواهد شد.

جلب مشارکت های مردمی درترویج، حفاظت و بهره مندی پایدار از منابع طبیعی و تاریخی و فرهنگی گردشگری و جلوگیری از تخریب به عرصه های طبیعی و محیط زیستی

استفاده از نیروهای متخصص جهت معرفی و تبلیغ قابلیت ها و توان‌مندی های اکوتوریسمی و ژئوتوریسـتی منطقه از طریق تلویزیون، اینترنت و...

برگزاری کنفرانس ها و سمینارهایی در جهت شناساندن زمینه­های سرمایه گذاری و نحوه و میزان بازگشت سرمایه و چگونگی حمایت‌های دولتی از بخش خصوصی در پروژه های گردشگری در شهر

حفاظت از جاذبه های طبیعی و بازسازی آثار و ابنیه تاریخی

آموزش اهمیت اکوتوریسم و ژئوتوریسم به مردم و مسوءلان جهت سرمایه گذاری و بهره برداری

ایجاد زمینه لازم جهت گسترش مشارکت قشر جوان و تحصیل کرده در ایجاد و توسعه فعالیت های مربوط به گردشگری

ماتریس داخلی- خارجی   (IE)

در این مرحله، برحسب نمره های نهایی حاصل از ماتریس، ارزیابی عوامل داخلی و خارجی وضعیت گردشگری و اکوتوریسم شهرستان اردکان، از میان موقعیت های چهارگانه (تهاجمی، بازنگری، تدافعی و تنوع) مشخص می شود. بدین منظور، امتیاز وزنی ماتریس عوامل داخلی و امتیاز وزنی ماتریس عوامل خارجی را استخراج و در جدول ماتریس داخلی- خارجی (IE)ترسیم می کنیم. بنابر نتایج به دست آمده از ارزیابی ماتریس عوامل داخلی (IFE)، نمرۀ کل به دست آمده برابر با63/2 است. سپس آن نمرۀ وزن کل ماتریس خارجی (EFE) برابر با 36/2 را در محور X, Y رسم می کنیم تا موقعیت گردشگری شهرستان، با توجه به همه عوامل، نشان داده شود (شکل2). با توجه به نتایج به دست آمده از تحقیق، وضعیت گردشگری شهرستان اردکان در موقعیت تنوع قرار دارد و باید از توان‌مندی ها و پتانسیل های موجود در منطقه و فرصت های پیش رو به نحو احسن استفاده کرد تا این شهرستان در امر گردشگری موفق باشد.

شکل 2- موقعیت گردشگری شهرستان اردکان در ماتریس داخلی-خارجی

Figure 2. Ardakan city tourism status/location in internal-external matrix

نتیجه گیری

توریسم یکی از نیازهای اساسی جوامع انسانی در عصر حاضر و یکی از محرکه های اصلی اقتصاد جهانی محسوب می شود. انعطاف پذیری و چشم انداز روشن و رشد سریع این صنعت توجهی جدی و برخورداری علمی برای بهره گیری از پتانسیل های آن را می طلبد. در این میان، شهرستان اردکان به دلیـل قابلیت ها‌ی اکوتوریسمی و گردشگری متنـوع و جذاب آن و نیز آثار تاریخی و فرهنگی موجود در منطقـه توانایی جذب طبیعت گـردان فراوانـی را بـه عنوان الگویی بـرای توسعه منطقه دارد. براساس مبانی تحقیق و مطالعات میدانی، به منظور ارایه راهبردهای توسعه فعالیت های اکوتوریسم و گردشگری با استفاده از مدل تحلیلی SWOT ظرفیـت ها و محـدودیت هـای جاذبـه های طبیعی در منطقه مورد بررسی قرار گرفته و راه‌کارهایی جهت توسعه گردش‌گری طبیعی ارایه شده است. نتایج تحقیق را می‌توان در دو جنبه کیفـی و کمی ارایه نمود: نتایج جنبه های کیفی عوامل داخلی و خارجی منطقه بیان‌گر این مطلب است کـه سطح آسیب پذیری منطقه از لحاظ توسعه اکوتوریسم و گردشگری بالا است، ثانیا قابلیت‌های منطقه از نظـر جاذبه های اکوتوریسمی و گردشگری بسیار زیـاد است ولی کمبودها و کاستی هایی در زمینه سرمایه گذاری، خـدمات و تسهیلات گردش‌گری، نیروهای متخصص، اطلاع رسـانی و تبلیغات مشاهده می شود. بررسی نتایج کمی مطالعه نشان می­دهد که وجود استعدادهای طبیعی و اکوتوریسمی و وجود زیارت‌گاه ها و آثار و ابنیه تاریخی و فرهنگی با ارزش به عنوان مهم‌تـرین نقاط قوت شناخته شده اند. از سویی، با توجه به نتایج به دست آمده مهم ترین نقـاط ضـعف منطقـه، ضعف و کمبود سرمایه گذاری لازم در بخش گردشگری، کمبود زیرساخت ها و امکانات اقامتی و تفریحی  است. از بین فرصـت هـای بیرونـی منطقـه مهم‌ترین فرصت ها معرفی جاذبه های اکوتوریستی و ژئوتوریستی منطقه به گردشگران و وجود سرمایه­داران علاقه مند به سرمایه گذاری در بخش گردشگری در منطقه است. از سویی مهم‌ترین تهدید خارجی منطقه عدم استفاده از جاذبه‌ها و پتانسیل‌ها و قابلیت‌های گردشگری در منطقه و کاهش اختصاصات ریالی و ارزی به گردشگری اسـت . توجـه بـه ارقـام حاصل ارزیابی منطقه به روشنی نشان می دهد که راهبرد تنـوع به عنوان راهبرد اصلی برای توسعه گردش‌گری طبیعی است. همان‌طور کـه مشـاهده مـی‌شـود ضـعف‌ها و تهدیدهای منطقه ناشی از عوامل انسانی است و نشان می‌دهد که سطح آسیب پذیری منطقه از نظر توسعه و گسترش اکوتوریسم بالا است که با مدیریت مناسـب می توان آن‌ها را برطـرف نمـود. ازاین‌رو، در جهت توسعة گردشگری در شهرستان اردکان و کاستن میزان و شدت موانع پیش رو پیشنهادهایی ارایه می شود:

1. در اولین گام، ضرورت دارد استراتژی توسعة گردشگری در شهرستان اردکان با مشارکت همه بازیگران و عوامل تأثیرگذار بر فرآیند توسعة گردشگری تعیین و مشخص شود.
2. با توجه به پتانسیل‌های بالای گردشگری منطقه لازم است به امر تربیت نیروهای متخصص در زمینه گردشگری در منطقه اهتمام بیش‌تر شود. به نظر می‌رسد وجود نیروهای متخصص می‌تواند بسیاری از ضعف های موجود را پوشش دهد. در این زمینه، پیشنهاد می شود در دانش‌گاه های آزاد و سراسری مستقر در سطح شهرستان گروه گردشگری تشکیل شود و به جذب دانش‌جو اقدام کند.
3. فرآیند گردشگری، به ویژه در مراحل آغازین، نیاز دارد به شدت از طرف مسوولان دولتی مورد حمایت قرار گیرد، بر این اساس، اعطای وام های کم بهره، معافیت های مالیاتی، برگزاری کارگاه های آموزشی برای کارآفرینان و...  می تواند برای سرمایه گذاران در عرصه گردشگری بسیار مفید و راه‌گشا باشد.
4. امروزه جهان با ظهور فضای مجازی و فراگیرشدن وسایل ارتباط جمعی ویژگی خاص و منحصربه فردی یافته است، به طوری‌که دسترسی به این بسترها پیش شرط هر اقدامی برای توسعه می‌‌باشد. از این‌رو، پیشنهاد می‌شود شبکه ارتباطات با محوریت اینترنت و فراگیرشدن پوشش تلفن های همراه مورد توجه اکید سازمان های ذیربط قرار گیرد.  
5. مشارکت شهروندان و جامعه محلی در فرآیند برنامه ریزی و توسعة گردشگری باید یک رکن اساسی تلقی شود و بی شک فرآیند توسعة گردشگری بدون حضور و مشارکت فعالانه گردشگران به درستی محقق نمی شود. در این زمینه، لازم است نحوۀ تعامل صحیح با گردشگران به شهروندان آموزش داده شود. پیشنهاد می شود این آموزش ها از سطوح پایه، مانند پیش دبستانی و دبستان صورت گیرد.
6. مسوولان محلی باید امکانات زیربنایی توسعه گردشگری را مطابق میل و رضایت گردشگران تقویت و فراهم کنند.
7. با توجه به آن‌که دسترسی به بانک ها و مؤسسات مالی به منزله یک ضرورت در جوامع امروزی مطرح است، لازم است تنوع بانک‌ها و خدمات آن ها در شهرستان اردکان افزایش یابد. هم‌چنین، در اماکن و سایت های گردشگری پرتردد نصب و راه اندازی دستگاه های خودپرداز یک اقدام مفید و ضروری در راستای خدمات دهی به گردشگران و خدمات دهندگان است.
8. تبلیغات و برندسازی در زمینه پتانسیل‌ها و جاذبه‌های گردشگری شهرستان باید به منزلة یک هدف اساسی مورد توجه همه مدیران و شهروندان باشد. در این زمینه، شهرداری اردکان می تواند با استفاده از فضاهای عمومی شهر، به ویژه ورودی های شهر، در این امر پیش‌رو باشد.

Reference

1. Liu, Chui-Hua & Tzeng, Gwo-Hshiung & Lee, Ming-Huei (2012). Improving tourism policy implementation. The use of hybrid MCDM models, Tourism Management 33, pp 413-426.
2. Alipour Eshliki, Sajad & Kaboudi, Mahdi (2011). Community Perception of Tourism Impacts and Their Participation in Tourism Planning: A Case Study of Ramsar, Iran, ASEAN Conference on Environment-Behaviour Studies, Savoy Homann Bidakara Bandung Hotel, Bandung, Indonesia, 15-17, pp 333-341.
3. Yang, Yang & Fik, Timothy (2014). Spatial effects in regional tourism growth, Annals of Tourism Research 46, pp 144–162.
4. Liu, Chui-Hua & Tzeng, Gwo-Hshiung & Lee, Ming-Huei & Lee, Po-Yen (2013). Improving metro–airport connection service for tourism development: Using hybrid MCDM models, Tourism Management Perspectives 6, pp 95–107.
5. Ramesht, M., Faeyzelahi, M. (2013). Preference and ranking of the tourism of Ebrahimabad in yazd, Vol. 3. pp 1-18(In persian).
6. Sadr mousavi, M.S., Dakhili kahnamouei, j. (2007). An evaluation of services in tourist sites of the province of east azarbaijan, Vol. 39 .pp 129-143(In persian).
7. 7.      Einali, J., Rumiani, A., Jamshidi, M.K. (2008). Prioritizing the Tourist Attractions in Zanjan Province Using Topsis Model, Vol. 2, pp.92-112 (In persian).
8. Statistical Center of Iran. (2006). Yazd Population and Housing Census (In persian).
9. Ministry of Interior. (2007). Country Division, Political Division of Yazd Province (In persian).
10. Panagiotou, George (2003). Bringing SWOT in to focus, Journal of Business Strategy Review Volume 14, Issue 2, pp 8-10.
11. Shahidi, M.Sh., Ardestani, Z., Goodarzisoroosh, M.M. (2009). An Investigation of the Role of Tourism in Rural Areas (Case study: Dehestan Lavasan), Vol. 42, pp.99-113 (In persian).
12. Kajanus, Miika, Kangas, Jyrki, Kurttila, Mikko (2004). The use of value focused thinking and the A’WOT hybrid method in tourism management, Journal of Tourism Management, Vol 25, pp 499–506.
13. Gao, Chang-Yuan and Peng, Ding-Hong (2011). Consolidating SWOT analysis with nonhomogeneous uncertain preference information, Journal of Knowledge-Based Systems, Vol 24, pp 796–808.
14. Gorener, Ali, Toker, Kerem, Ulucay, Korkmaz (2012). Application of Combined SWOT and AHP: A Case Study for a Manufacturing Firm, Journal of Procedia - Social and Behavioral Sciences, Vol 58, pp 1525 – 1534.
15. Chakravarthy, k., Rav-Kumar, C.H, and Deepthi, K. (2008). SWOT Analysis on Medical Tourism, Presented at the Conference on Tourism in India-Challenges Ahead, 15-17 May, IIMK.
16. 16.   Zarabi, A., Mohammadi, J., Firouzi, M.A., Goodarzi, M. (2011). Tourism planning with regards to SWOT MODEL (case study: Nur Abad Mamasani), Vol. 2, pp.1-24 (In persian).
17. Rezaei, M.R., Hosseini, S.M., Hakimi, H. (2012). Strategical planning for crisis management in Yazd's historical tissue by using SWOT, Vol. 1 ,pp.35-44 (In persian).