سنجش وضعیت زیست محیطی- اقتصادی و اجتماعی استان مازندران با رویکرد مدل مفهومی DPSIR

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره51، زمستان 98

سنجش وضعیت زیست محیطی- اقتصادی و اجتماعی استان مازندران با

 رویکرد مدل مفهومی DPSIR

مریم رباطی^[1]

الهام قازانچایی^2*

el_gh2008@yahoo.com

تاریخ دریافت:13/03/97                                                                                                                        تاریخ پذیرش:18/07/97

چکیده

برنامه ریزی و سیاستگذاری در زمینه رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی، محیط زیست استان لازمه اش داشتن اطلاع دقیق از شرایط منطقه می باشد. پوشش سرزمین در استان مازندران به علت تراکم جمعیت بالا، نرخ بالای مهاجران، شرایط مساعد طبیعی، تعدد واحدهای صنعتی، دارا بودن مرز ساحلی و سیر عظیم ساخت و ساز در سالین اخیر با سرعت در حال تغییر است. آشکار است که توسعه متعادل و متوازن فضاهای جغرافیایی، مستلزم بررسی دقیق و همه جانبه مسایل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و شناخت بهتر نیازهای جامعه و بهبود آنها است. لذا هدف این مطالعه بررسی پیش رانها و عوامل اثرگذار و فشارآور بر منابع طبیعی و اکوسیستم استان مازندران می باشد.

این پژوهش یک مطالعه توصیفی تحلیلی بر پایه مطالعات کتابخانه ای و مرور جامع و جستجو در پایگاههای اطلاعات الکترونیکی به منظور شناسایی کامل از استان مازندران در زمینه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیط زیستی و سپس ارزیابی وضعیت موجود استان بر اساس چارچوب تحلیلی مدل DPSIR است. نتایج مطالعه حاکی از افزایش مساحت در پوشش های مسکونی، کشاورزی،مرتع، جاده، حمل و نقل و افت در جنگل های استان بوده است. همچنین افزایش تراکم جمعیت، توسعه کشاورزی، توسعه راهها، توسعه صنعتی، توسعه شهری از نیروهای محرکه (عوامل پیش ران) این مطالعه بودند. نتایج مطالعه نشان داد که مدل DPSIR می تواند اطلاعات متنوع درباره شرایط استان را طبقه بندی کند تا این اطلاعات برای پاسخ های احتمالی در اختیار سیاستگذاران قرار گیرند و به همین دلیل این روش در دهه های اخیر با سرعت فزاینده ای توسط محققان و سیاستگذاران در حال استفاده است.

کلمات کلیدی: استان مازندران، مدل DPSIR، تاثیرات اقتصادی، اجتماعی، چالش زیست محیطی، نیروهای محرکه

Human and Environment, No. 50, Winter 2019

Socioeconomic and Environmental Situation Analysis of Mazandaran Province with Conceptual Model Approach DPSIR

Maryam Robati^[2]

Elham Ghazanchaei^[3]*

el_gh2008@yahoo.com

Abstract

Planning and policymaking in the field of economic, social, and environmental development of the province requires having accurate information about the region. Land cover in Mazandaran province is changing rapidly due to high population densities, high rates of immigrants, favorable natural conditions, multiplicity of industrial units, coastal borders and huge construction trends in the recent saline. It is clear that the balanced and imbalanced development of geographic spaces requires careful and comprehensive examination of economic, social, and cultural issues, and a better understanding of the needs of the community and their improvement. Therefore, the aim of this study is to investigate the predisposing and effective factors on natural resources and ecosystems of Mazandaran province.

This research is a descriptive-analytic study based on library studies and comprehensive review and search of electronic databases in order to fully identify Mazandaran province in terms of economic, social, cultural and environmental aspects, and then assess the status of the province based on the analytical framework of the DPSIR model.

The results of the study indicate an increase in the area of residential, agricultural, rangeland, road, transportation and fall in the forests of the province. This study was also used to increase population density, agricultural development, roads development, industrial development, urban development and propellants forces.

The results of the study showed that the DPSIR model can classify diverse information about the province's conditions in order to provide this information to policymakers for possible responses, and this is why the method has been rapidly increasing in recent decades by researchers and policymakers in use.

Keywords: Mazandaran Province, DPSIR model, Economic Effect, Social Effect, Environmental challenge, Driving Forces

مقدمه

نگاهی به وضعیت محیط زیست جهان در دو دهه گذشته نشان می دهد که اثرات مخرب انسانی بر محیط زیست در حال گسترش است و مسایل حاد و بغرنج مانند آلودگی شدید جو، کاهش تنوع زیستی، تخریب لایه اوزون، پدیده گلخانه ای و گرم شدن کره زمین، تغییرات شدید اقلیمی و اثرات مختلف و متعدد بروز نموده است و در ایران نیز همانند سایر ملل، توسعه شهرنشینی و تبدیل تدریجی مناطق روستایی و جوامع کشاورزی به مناطق شهری و صنعتی، موجب تغییر روابط مناسب انسانی با محیط زیست اطراف خود گردیده است.(1) شهرها بستر مهم ترین فعالیت های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی محسوب می شوند. مطالعه روند رشد شهرنشینی نشان دهنده این موضوع است که رشد جمعیت شهری به سرعت در حال افزایش بوده و شهرها با نرخ بالای رشد جمعیت مواجه و تا کنون نیز قادر به کنترل مشکلات ناشی از این رشد نبوده اند(2).

در کشور ما ایران از جمله استان مازندران با گسترش روند رو به رشد و توسعه شهرنشینی، صنعت، کشاورزی و.... مشکلات فراوانی در زمینه تحقق اهداف توسعه پایدار شهری در زمینه کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و ... متوجه شهروندان شده است. لذا شناخت دقیق منطقه از نظر اقلیم، آب و هوا، خاک ، پوشش گیاهی و جانوری، زلزله خیزی، حمل و نقل، بهداشت و... پایه و اساس غالب برنامه ریزی های محیطی و آمایش سرزمین را تشکیل می دهد.

تغییرات کاربری می تواند به سبب عوامل طبیعی و انسانی به وجود آیند، احداث جاده، قطع درختان، تخریب جنگل ها، افزایش حجم ساخت و ساز و توسعه صنعتی از جمله فعالیت های انسانی است که منجر به تغییر در ساختار سیمای سرزمین و اختلال در عملکرد آن می شود (3). ساخت و ساز در حواشی رودخانه ها و دامنه ها قادر است در فرم طبیعی و پوشش گیاهی منطقه تغییر ایجاد نماید. به دنبال توسعه سامانه های اطلاعات جغرافیایی و در دسترس قرار گرفتن تصاویر ماهواره ای، پیشرفت های زیادی در کمی سازی محیط زیست از نظر معیارهای سیمای سرزمین صورت گرفته است(4،5).

DPSIR ابزاری است برای یکپارچه سازی سیستم های طبیعی، اجتماعی و اقتصادی به روش سیستماتیک که در جهت فراهم آوردن مبنایی بر تحلیل با جزییات بیشتر است (6).

این مدل چارچوبی برای تحلیل کاربردی و ساختاری برای عکس العمل های علت و معلولی مسایل محیط زیستی است(7).

چارچوب DPSIR زنجیره ارتباطات علیت است که با نیروهای محرکه آغاز می شود و از طریق فشارها بر وضعیت و تاثیرات بر اکوسیستم ها، سلامت انسان و عملکردها، در نهایت منجر به پاسخ های سیاسی می شود. مدل DPSIR مجموعه ای از شاخص ها را تولید می کند و چارچوبی برای استفاده گسترده در زمینه حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار در جهان بین المللی فراهم می کند(8). این چارچوب ساختاری را ارائه می دهدکه از طریق آن شاخص های مورد نیاز بر آشکارسازی بازخورد به سیاستگذاران در مورد کیفیت محیط زیست و تاثیرات ناشی از سیاست هایی که قرار است در آینده ساخته شود، ارائه می دهد. (6،7)

در مقاله حاضر عوامل پیش ران و فشارگذار بر محیط زیست استان مازندران در چندین بخش بر اساس مدل DPSIR تشریح می شود.

روش کار

این پژوهش یک مطالعه توصیفی تحلیلی بر پایه مطالعات کتابخانه ای و مرور جامع و جستجو در پایگاههای اطلاعات الکترونیکی به منظور شناسایی کامل از استان مازندران در زمینه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیط زیستی و سپس ارزیابی وضعیت موجود استان بر اساس چارچوب تحلیلی مدل DPSIR است. مدل DPSIR ساختار سازمان یافته برای تحلیل دلایل، نتایج و پاسخ به تغییرات در اکوسیستم را فراهم می کند. مولفه های این مدل شامل:

1)نیروی محرکه: در زمینه محیط زیست نیروهای محرکه، هر نوع فاکتورهای طبیعی یا انسانی(اقتصادی- اجتماعی) که بطور مستقیم یا غیرمستقیم منجر به تغییر در اکوسیستم یا فرآیندهای اقتصادی- اجتماعی تاثیرگذار بر اکوسیستم شود، است.

2)فشار: فشارها نتایج بعدی نیروهای محرکه بر محیط زیست یا هر نوع توسعه های اقتصادی اجتماعی مربوط به آن است. فشارها چگونگی آشکارسازی نیروهای موثر بر محیط زیست و اختلال در وضعیت اکولوژیک آنها است.

3)وضعیت: وضعیت در نتیجه فشارها ایجاد می شود. این
وضعیت ها شامل کیفیت آب، کیفیت هوا، اکوسیستم و خاک هستند.

4)اثرات: به عنوان مولفه دیگر این مدل است. تغییرات در وضعیت فیزیکی، شیمیایی یا بیولوژیکی محیط زیست، کیفیت اکوسیستم ها و رفاه انسانی را تحت تاثیر قرار می دهد.

5) پاسخ: یک پاسخ توسط جامعه یا سیاستگذاران نتیجه تاثیرات ناخواسته است و می تواند بر هر یک از بخش های زنجیره میان نیروی محرکه و تاثیر اثر گذارد.

در شکل(1) روابط میان عناصر مدل DPSIR ارائه گردید.

شکل1-روابط عناصر مدل DPSIR(8)

-معرفی محدوده مورد مطالعه

استان مازندران بین 35 درجه و 47 دقیقه تا 36 درجه و 35 دقیقه عرض شمالی و 50 درجه تا 54 درجه و 10 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است. استان مازندران از نظر طبیعی به در قسمت جلگه ای و ساحلی و کوهستانی تقسیم می شود. رشته کوه های البرز مانند دیواری مرتفع نوار ساحلی و جلگه ای کناره ای دریای خزر را محصور کرده است.(9) وسعت استان معادل 4/23756 کیلومتر مربع و حدود 46/1 درصد از مساحت کشور را شامل میشود. کشور ترکمنستان در شرق دریای مازندران نزدیکترین همسایه خارجی استان بوده و کشورهای آذربایجان در غرب، قزاقستان در شرق و شمال و روسیه در شمال و غرب دریای مازندران از همسایگان این استان می باشند. از

 لحاظ داخلی با 5 استان گلستان، سمنان، قزوین، گیلان و تهران

هم مرز است.

شکل2-محدوده استان مازندران(نگارنده)

-بررسی وضعیت موجود شاخص های محیط   فیزیکی،

شیمیایی و محیط زیست استان مازندران

-آب و هوا و اقلیم

شهرهای استان مازندران دارای اقلیم بسیار متنوع و گسترده ای می باشند که دامنه این تغییرات از اقلیم بسیار مرطوب تا نیمه خشک نوسان دارد. اقلیم استان مازندران به روش های مختلفی محاسبه شده است.

• بر اساس طبقه بندی هانسن این استان در مدار معتدله گرم قرار دارد.
• بر اساس روش ضریب اعتدال: این استان معتدل و فوق معتدل است. (منظور از ضریب اعتدال به دست آوردن دوری یا نزدیکی 1 منطقه به منطقه معتدلی است)
• بر اساس طبقه بندی دومارتن: نواحی غربی مازندران مدیترانه ای و نواحی کوهستانی مازندران نیمه مرطوب می باشد.
• بر اساس طبقه بندی دکتر کریمی: نواحی غربی و مرکزی دارای اقلیمی مرطوب با تابستان گرم و زمستان کمی سرد، نواحی شرقی نیمه مرطوب با تابستان گرم و زمستان نسبتا سرد و نواحی کوهستانی مازندران دارای اقلیم مرطوب با تابستان معتدل و زمستان بسیار سرد است.(10)

در شکل (3) اقلیم استان مازندران ارائه گردید. همانطور که در نقشه نشان می دهد بیشترین اقلیم استان مرطوب و نیمه مرطوب است.

آب و هوای مازندران در کانون های مختلف جغرافیایی متفاوت است.

انواع آب و هوا عبارتند از:

• آب و هوای معتدل خزری: تابستانهای گرم و مرطوب و زمستانهای معتدل و مرطوب دارد.
• آب و هوای معتدل کوهستانی: زمستانهای سرد با یخبندان و تابستانهای معتدل و کوتاه
• آب و هوای سرد کوهستانی که یخبندان های طولانی و زمستان های سرد و تابستانهای کوتاه و خنک دارد.(11)

-توپوگرافیک استان مازندران

در زمینه پهنه بندی توپوگرافیک در شکل (4) ، استان مازندران
شامل اراضی جلگه ای، نیمه جلگه ای، کوهپایه ای و کوهستانی طبقه بندی می شود.

شکل 3-اقلیم استان مازندران(نگارنده)

شکل 4-پهنه بندی توپوگرافیک استان مازندران(نگارنده)

-کاربری اراضی استان مازندران

پوشش جنگلی، مرتع، تل ماسه، تالاب و دریاچه به عنوان پوشش طبیعی اراضی استان مازندران بوده و کشاورزی، جنگل کاری و توسعه شهری به عنوان کاربری های اصلی موجود در این استان هستند. کاربری اراضی استان در شکل(5) ارائه گردید و تیپ اراضی استان در شکل (6) نشان داده شده است.

شکل 5- نقشه جامع کاربری اراضی استان مازندران(نگارنده)

شکل 6- تیپ اراضی استان مازندران(نگارنده)

-منابع آب استان مازندران

پتانسیل بالقوه آب استان مازندران 6/6 میلیارد مترمکعب است که سهم هریک از منابع آب های سطحی (9/4) و سفره های زیرزمینی (7/1) میلیارد مترمکعب است.(12) مازندران دارای 63 رودخانه می باشد که رودخانه هراز به عنوان بزرگترین رودخانه منطقه می باشد. 82 درصد آب مصرفی استان مازندران در بخش کشاورزی، 11 درصد شرب، 5 درصد صنعتی و 2 درصد خدمات و بهداشت است.(12) بیش از 95 درصد از آب شرب استان مازندران از طریق آب زیرزمینی تامین می شود.(13) 560 روستای مازندران با خطر جدی آسیب خشکسالی آب کشاورزی مواجه هستند. (11)  میانگین بارش سالانه استان مازندران  در دو دهه اخیر 680 تا 850 میلی متر بوده است و متوسط دمای آن در قسمت جلگه ای 59/17 درجه و در قسمت کوهستانی 14/12 درجه سانتی گراد بوده است.(9) حجم کل بارش در استان حدود 16 میلیارد مترمکعب است که از این مقدار بالغ بر 8 میلیارد مترمکعب تبخیر میشود و مابقی بصورت منابع تجدیدشونده بر روی زمین جاری یا بصورت آب زیرزمینی ذخیره میشود.(12) نقشه خطوط هم باران و تبخیر استان در شکل (7) و (8) و نقشه پهنه بندی سیلاب استان در شکل (9) نشان داده شد. همانطور
که نشان میدهد اکثر قسمت های استان تبخیر 500 تا 1000 دارد. طبق جدول (1) کاهش بارندگی و کاهش روان آبهای استان ارائه گردیده است.

جدول1-درصد کاهش بارندگی و روان آب استان مازندران (14)

شکل 7-میزان تبخیر استان مازندران(نگارنده)

17 سد و 423 تالاب در استان مازندران وجود دارد (15). که در شکل (10) نشان داده شده است.  در حال حاضر ذخیره آب پشت سدهای مازندران 22 درصد و تالاب های استان 55 درصد نسبت به سال زراعی 95 کاهش داشته است که یکی از دلایل مهم خالی شدن سدها و تالاب ها کاهش میزان بارندگی و کم شدن حجم روان آب ها می باشد.(14)

شکل 8- نقشه خطوط هم باران استان مازندران(نگارنده)

شکل9- نقشه پهنه بندی سیلاب استان مازندران(نگارنده)

شکل10- نقشه سد و تالاب های استان مازندران(نگارنده)

-خاک شناسی استان مازندران

بیشترین نوع رده خاک شکل (11) در این استان شامل:آلفی سول
(Alfisol)، اینسپتی سول (Inceptisols)، مالی سول ها (Mollisols.)، انتی سول ها (Entisols).

شکل11- نقشه خاک شناسی استان مازندران(نگارنده)

-پوشش گیاهی و جانوری استان مازندران

پوشش گیاهی در این استان بیشتر به دو دسته جنگل و مرتع تقسیم میشود. از غرب تا شرق استان و از جلگه ساحلی تا ارتفاعات 2500 متری، جنگل های انبوه خزری، بصورت نواری دامنه شمالی البرز را فرا گرفته است بعد از آن تا ارتفاع 2500 متری درختان سوزنی برگ ظاهر میشوند. بالاتر از آن شرایط روبش محدود شده و پوشش گیاهی به چمنزار تبدیل میشود که در بهار و تابستان سبز است. از مجموع 17 میلیون هکتار جنگل موجود در کشور، استان مازندران 4/53 درصد سطح جنگل های شمال را به خود اختصاص داده است که 9/56 درصد این جنگل ها بصورت انبوه می باشند و 58 درصد جنگل های استان از نوع تجاری و صنعتی هستند.(9) مهم ترین درختان عبارتند از: مازو، بلند، ممرز، انجیری، توسکا، زبان گنجشک، بلوط، افرا، شمشاد، نارون و راش است. نقشه پوشش گیاهی استان در شکل(12) ارائه گردید. چمنزارهای کوهستانی، گیاهان زیر جنگل و گیاهان استپی، مراتع استان را تشکیل می دهند. مراتع ییلاقی بصورت چمنزار در ارتفاعات البرز در بالای حد جنگل های سوزنی برگ گسترش دارند و در تابستان مورد استفاده دامداران می باشند .

در این استان جانورانی چون ببر،پلنگ، خرس، گرگ، گربه وحشی، روباه، خوک وحشی، بزکوهی، میش وجود دارد. پرندگانی شامل قرقاول، شاهین، اردک، قو، کبک، قمری، تیهو، کرکس هستند. از خزندگان مار و لاک پشت وجود دارد. در کناره های ساحلی انواع پرندگان مهاجر از جمله اردک، غاز، پلیکان در فصل سرد سال دیده میشود. در آبگیرها و رودهای استان انواع ماهی ها فراوان است.

شکل12- نقشه پوشش گیاهی استان مازندران(نگارنده)

-وضعیت گسل ها و لرزه خیزی استان مازندران

استان مازندران از مناطق زلزله خیز کشور می باشد. 2 گسل در مازندران داریم که یکی گسل البرز نامیده می‌شود و دیگری گسل مازندران نام دارد. گسل البرز با طول تقریبی 300 کیلومتر از علی‌آباد کتول آغاز می‌شود و تا نزدیکی‌های تنکابن امتداد دارد. گسل مازندران یا گسل جنوب خزر هم از آستارا در گیلان تا
حوالی گنبد در گلستان امتداد دارد. طول این گسل بین 400 تا 550 کیلومتر است. این 2 گسل تقریبا در موازات هم قرار دارند. اما با یک زاویه کم، تقریباً در 12 کیلومتری غرب چالوس به هم می‌رسند.(16) شکل (13) و (14) وضعیت گسل های فعال و غیرفعال و شکل (15) نقشه نقاط زمین لغزش استان را نشان می دهد.

شکل13- نقشه گسل های غیرفعال استان مازندران(نگارنده)

شکل14- نقشه گسل های فعال استان مازندران(نگارنده)

شکل15- نقشه نقاط زمین لغزش استان مازندران(نگارنده)

-بررسی محیط اقتصادی- اجتماعی استان مازندران

استان مازندران بر اساس آخرین تقسیمات کشوری سال 93، دارای 22 شهرستان، 56 بخش، 58 شهر، 131 دهستان، 3624 آبادی(2933 دارای سکنه و 691 آبادی خالی از سکنه) می باشد.(12) استان مازندران از نظر جمعیت رتبه 8 و از لحاظ وسعت رتبه 18 را در سطح کشور دارد.(12) بالاترین گروههای

جمعیت بترتیب گروه سنی 25 تا 29 سال، 20 تا 24 سال، 30 تا

34 ساله می باشند که حاکی از جوان بودن جمعیت و
 برخورداری این استان از پتانسیل نیروی کار جوان و متخصص می باشد.(12) از نظر اشتغال استان مازندران رتبه 7 را از لحاظ نرخ بیکاری در کشور دارد.

-حمل و نقل و راههای استان مازندران

با توجه به موقعیت جغرافیایی استان مازندران، در حوزه های حمل و نقل اعم از ریلی، جاده ای، دریایی و هوایی فعال است. نقشه راههای استان در شکل (16) نشان داده شده است.

شکل16- نقشه راه های اصلی استان مازندران

بیشترین میزان نقل و انتقال کالا و مسافر از طریق حمل و نقل  جاده ای است. (9)1/14 میلیون تن کالا از طریق ناوگان باری، 2/1 میلیون تن از طریق راه آهن،  5/4 میلیون تن از طریق کشتی رانی، 3120 تن بار ورودی و 1685 تن بار خروجی از طریق خطوط هوایی انجام گرفته است.(17)  استان مازندران دارای 25 شهرک صنعتی با مساحت 1680 هکتار و 12 عدد نواحی صنعتی با 185 هکتار مساحت دارد. این استان دارای 230 معدن می باشد که به لحاظ تولید فلورین جایگاه اول و به لحاظ تولید زغال سنگ جایگاه دوم را از نظر تولید در سطح کشور دارد(18).

-الگوی معیشتی و خدماتی استان مازندران

نوع الگوی معیشتی استان و سهم آن نسبت به کل کشور در جدول 2 ارائه شده است.

جدول2-الگوی معیشتی استان مازندران(12)

هر ساله بالغ بر 170 هزار تن کود شیمیایی و بیش از 2 میلیون لیتر انواع حشره کش، علف کش، قارچ کش در مازندران مصرف میشود که بار آلودگی خاک و رودخانه ها را بیشتر می کند. افزایش شمار مبتلایان به سرطان گوارش در مازندران گواهی بر رشد بالای آلودگی آب و خاک است.(19) 68 درصد زباله ها تر و بقیه زباله های استان شامل 9 درصد کاغذ، 5 درصد شیشه، 7 درصد پلاستیک، 3 درصد فلز، 3 درصد چوب، 5 درصد منسوجات است(21). 90 درصد زباله ها بصورت غیراصولی و غیربهداشتی دفع میشود و 3 درصد بصورت بهداشتی دفن شده و 7 درصد کمپوست می شود.

نتایج

بررسی مولفه های موجود در تحقیق نشان داد، استان مازندران تحت تاثیر نیروهای محرکه از جمله توسعه شهری، توسعه صنعت، توسعه کشاورزی، توسعه حمل و نقل و راه ها در طی چند سال اخیر قرار گرفته است. تمام موارد منجر به تغییرات محسوس در محیط زیست استان می شود که در صورت عدم توجه در درازمدت اثرات نامطلوبی در استان وارد خواهد نمود.

بحث و نتیجه گیری:

با توجه به داده های ارائه شده در این مقاله مشاهده می شود که تراکم جمعیت طی سال های 90 تا 95 در حال افزایش است که می تواند اثرات شدیدی را بر روی اکوسیستم استان ایجاد کند،
همچنین توسعه شهری و راه ها، افزایش مصرف فراورده های نفتی طی سال های 1390 تا 1395 را در استان در پی داشته است به گونه ای که در طی این سال ها یک روند صعودی داشته است. همچنین نتایج نشان داد فاکتور تولید پسماند در استان نیز از شرایط مناسبی برخوردار نمی باشد و در طی 10 سال گذشته از سال 1385 تا 1395 میزان تولید پسماند روند افزایشی داشته است و منجر به تخریب اراضی جنگلی در این استان شده است. فاکتور تغییر کاربری اراضی در این استان بدنبال توسعه شهری و افزایش رشد جمعیت منجر به تخریب جنگل ها و تبدیل آن ها به اراضی کشاورزی و سپس تبدیل اراضی کشاورزی به مراتع شده است.

توسعه صنعت نیروی محرکه دیگری است که در استان منجر به افزایش ورود فلزات سنگین به محیط زیست شده است که اگر توجهی به سیاستگذاری ها در این خصوص نشود شاهد از بین رفتن تنوع زیستی و بیماریهای عفونی در استان خواهیم بود. همچنین نتایج نشان داد مصرف بی رویه سموم شیمیایی و آفت کش ها در این استان از اصول و قوانین خاصی پیروی نمی کند که می تواند خود منجر به از بین رفتن تنوع زیستی، خشکی تالاب ها، فرسایش خاک و تهدید امنیت غذایی شود. که با مطالعه عظیم زاده و خادمی در خصوص غلظت فلزات سنگین در خاک های شالیزار استان مازندران همخوانی داشت(27).

در مجموع بررسی استان مازندران بر اساس مدل DPSIR حاکی از فروسایی محیط زیست می باشد. وضعیت و شکل توسعه در طی سالهای گذشته و دیرکرد و وقفه در زمینه تهیه و اجرای طرح آمایش بر حجم مشکلات زیست محیطی افزوده است. توسعه استان مازندران در چند دهه اخیر از الگوی خاصی تبعیت نکرده است و این گسترش بی رویه اولا زمین های کشاورزی و باغی اطراف شهر را مورد حمله قرار داده که خود نتایج زیان بار طبیعی زیست محیطی زیادی را به دنبال دارد، ثانیا باعث افزایش مشکلات اجتماعی فرهنگی نظیر تراکم جمعیت، ناهنجاری های اجتماعی، کمبود امکانات و تجهیزات، تغییر گسترده کاربری اراضی شده است. که نتایج مطالعه حاضر با پژوهش تقوایی و بهاری در خصوص سنجش درجه توسعه یافتگی شهرستان های استان مازندران همخوانی داشت(36). همچنین با مطالعه میرزایی و همکاران در خصوص بررسی تغییرات پوشش اراضی استان مازندران همخوانی داشت (37). لذا به منظور نیل به توسعه پایدار شهری باید به گونه ای بین افزایش تقاضای زمین و ضرورت حفظ اراضی کشاورزی و باغی برای استفاده نسل حاضر و آینده تعادل برقرار کرد. برنامه ریزان و مسئولین نیز برای حفظ و کنترل اصولی زمین، ابزارهای خاص خود را داشته و به سهم خویش می توانند در کاهش آسیب های زیست محیطی و نیل به توسعه پایدار ایفای نقش نمایند. جهت مطالعات آتی پیشنهاد می گردد برای حل مسایل محیط زیستی در ایران، محققان سعی کنند تا با استفاده از مدل DPSIR اطلاعات لازم را در اختیار سیاستگذاران قرار دهند تا در آینده با سیاست ها و برنامه های کارآمدتری مواجه شویم.

منابع

         1-         رحمتی، ع، بررسی روند ارزیابی اثرات محیط زیستی در ایران، چالش ها و راهکارها، مجله محیط زیست و توسعه، 1391، شماره 5، 23-15.

         2-         احد نژاد، م، قاسمی، الف، کاظمی، ل، استفاده از الگوی استراتژی های توسعه شهری در برنامه ریزی فضای سبز: مورد مطالعه: منطقه زنجان، مجله برنامه ریزی و جغرافیای شهری، 1393، شماره 6، 21-7.

         3-         McGarigal, K. and B. J. Marks. 1995. Spatial pattern analysis program for quantifying landscape structure. Gen.Tech. Rep. PNW-GTR-351. US Department of Agriculture, Forest Service, Pacific Northwest Research Station

         4-         Nagendra, H. 2000. Estimating landscape pattern from supervised and unsupervised classification: studies in the Western Ghats, India. International Archives of Photogrammetry and Remote Sensing 33(7): 955-961

         5-         Seto. K. C. and M. Fragkias. 2005. Quantifying spatiotemporal patterns of urban land-use change in four cities of China with time series landscape metrics. Landscape Ecology 20(7): 871-888.

         6-         Bidone, E.D. and Lacerda, L.D. 2004. The use of DPSIRframework to evaluate sustainability in coastal areas. Casestudy: Guanabara Bay basin, Riode Janeiro,Brazil. Regional Environmental Change, Vol.4:1,pp 5-16.DOI: 10.1007/s10113-003-0059-2.

         7-         Ness, B., Anderberg, S. and Olsson, L. 2010. Structuring problems in sustainability science: The multi-level DPSIR framework. Geoforum, Vol.41:3, pp479–488. DOI:10.1016/j.geoforum.2009.12.005.

         8-         آل محمد،س، یاوری، الف، صالحی، الف، زبردست، ل، به کارگیری ارزیابی راهبردی محیط زیست به منظور تدوین سیاستهای برنامه توسعه پایدار،1393، مجله محیط شناسی، شماره 3، 667-645.

         9-         تحلیلی بر وضعیت اقتصادی استان مازندران در سال 94-93، وزارت امور اقتصادی و دارایی اداره کل امور اقتصادی و دارایی مازندران، بهمن 94.

       10-       داودی، م، بای، ن و ابراهیمی، الف، طبقه بندی اقلیمی استان مازندران بر اساس روش لیتین اسکی، مجله علمی پژوهشی سپهر، شماره 88، صفحه 105-100،1394.

       11-       مروری بر عملکرد و دستاوردها در سال 1395، شرکت خدمات حمایتی کشاورزی استان مازندران در یک نگاه، 1395.

       12-       برنامه آمایش استان مازندران، دفتر برنامه ریزی و بودجه، شماره 6، .1394

       13-       محسنی، ح، آلاینده های سطحی و آلودگی آب های زیرزمینی استان مازندران، مجله محیط شناسی، شماره 1،صفحه 6-1، 1395.

       14-       کولاییان، ع، خوش روش، م، گل افشانی، ن و میرزایی، ج، تحلیل روند تغییرات زمانی جریان رودخانه های استان مازندران با استفاده از آزمون ناپارامتری مان- کندال، مجله علمی پژوهشی مهندسی و مدیریت آبخیز، شماره 3، صفحه 345-332، 1396.

       15-       صفاییان، ن و شکری، م، تالاب ها یا آب بندان های مازندران، مجله محیط شناسی، شماره 31، صفحه 70-48، 1381.

       16-       نقوی، م، حسینی، ک، عنبران، ه و ریاحی، م ، بررسی زلزله خیزی استان مازندران، موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، صفحه 8-1، 1396.

       17-       استقرار نظام بودجه ریزی بر مبنای عملکردی، بررسی تحولات در استان و کشور طی سال های 90 الی 95، نشریه داخلی سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان مازندران، 1396.

       18-       نجفی، م و دارابی، م، بررسی روند آلودگی نفتی با وجود کنوانسیون های بین المللی مبنی بر جلوگیری و رفع آنها، مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، شماره 21، صفحه 101-94، 1390.

       19-       طاطیان،م ، قمرتاش، ر و سراجیان، الف، بررسی و شناسایی مهم ترین آلاینده های خاک در استان مازندران، مجله محیط شناسی، صفحه 10-1، 1394.

       20-       قنبری، ن، شجاعی،م و اشرفی پور، ر، آلودگی هوا استان مازندران، مجله مهندسی محیط زیست مازندران، صفحه 8-1، 1390.

       21-       جعفر صالحی، س، بررسی وضعیت تولید و مدیریت پسماندهای خانگی در مازندران، شبکه مطالعات سیاستگذاری عمومی، صفحه 7-1،  1394.

       22-       سالنامه آماری جمعیتی ثبت احوال استان مازندران، 1395.

       23-       کرباسی، ع و باغوند، الف، استفاده از انرژی بیوگاز زباله های شهری به عنوان سوخت جایگزین، سومین همایش ملی مدیریت پسماند، صفحه 240-229، 1394.

       24-       ضیایی، ه، یوسفی، ذ و محمد پور، ر، آلودگی های انگلی آب چاه های شرب استان مازندران، فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، شماره 4، صفحه 388-378،1385.

       25-       میرزایی، م، بختیاری، ع، ماهینی، ع و غلامعلی فرد، م، بررسی تغییرات پوشش اراضی استان مازندران با استفاده از سنجه های سیمای سرزمین بین سال های 1363 تا 1389، مجله اکولوژی کاربردی، شماره 4، صفحه 54-37، 1392.

       26-       جمالی پور، م، شاهپوری، الف و قربانی، م، عوامل موثر بر شکل گیری تغییر کاربری اراضی در استان مازندران، نشریه اقتصاد و توسعه کشاورزی، شماره 2، صفحه 115-107، 1394.

       27-       عظیم زاده، ب و خادمی، ح، ارزیابی غلظت برخی فلزات سنگین در خاک های شالیزاری استان مازندران، پانزدهمین همایش ملی برنج کشور، صفحه 10-1، 1391.

       28-       عاسی، ع و سعیدی، م، بررسی آلودگی نفتی، تخریب زیست و سطح هوازدگی هیدروکربن ها در رسوبات ساحلی دریای خزر در استان مازندران، مجله علوم محیطی، شماره 1، صفحه 174-151، 1389.

       29-       یعقوب زاده، ز و صفری، ر، بررسی باکتری های کلیفرمی و تخم نماتود روان آب های رودخانه هراز، مجله علمی شیلات ایران، شماره 1، 1395.

       30-       شکرزاده، م و رکنی، م، بررسی میزان فلزات سنگین در آب آبیاری و برنج طارم شهرهای مرکزی استان مازندران، مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، شماره 89، صفحه 242-234، 1391.

       31-       یزدانی، ج، ناصری، الف و موسوی، ج، تعیین عوامل موثر بر خطر فوت ناشی از تصادفات جاده ای استان مازندران، مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، شماره 108، صفحه 28-24، 1395.

       32-       کولاییان، ع، خوش روش، م، گل افشانی، ن و میرزایی، م ، تحلیل روند تغییرات زمانی جریان رودخانه های استان مازندران با استفاده از آزمون ناپارامتری مان- کندال، مجله علمی پژوهشی مهندسی و مدیریت آبخیز، شماره 3، صفحه 345-332، 1396.

       33-       کیانژاد ، ق، فیروزپور، الف، حبیب زاده، ح، حیدرپور، ح و شکارچی، ف، ارزیابی چالش های زیست محیطی در طرح آمایش استان مازندران، دومین همایش ملی حفاظت و برنامه ریزی محیط زیست، صفحه 10-1، 1393.

       34-       سند چشم انداز توسعه افق 1414 منطقه ساحلی شمال کشور، معاونت برنامه ریزی و اشتغال استانداری های گلستان، گیلان، مازندران، 1393.

       35-       طهماسبی، الف، الهی، س و حیدری، ت، بررسی کارایی نسبی حمل و نقل مسافری و باری استان های کشور در طول برنامه سوم و چهارم، مهندسی حمل و نقل، شماره 2، صفحه 141-127، 1390.

       36-       تقوایی، م، بهاری، ع، سطح بندی و سنجش درجه توسعه یافتگی شهرستانهای استان مازندران با استفاده از مدل تحلیل عاملی و خوشه ای، جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، شماره 4، صفحه 38-15، 1391.

       37-       میرزایی، م، بختیاری، ع، ماهینی، ع، غلامعلی فرد، م، بررسی تغییرات پوشش اراضی استان مازندران با استفاده از سنجه های سیمای سرزمین بین سال های 89-1363، شماره 4، صفحه 54-37، 1392.