فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 46، پاییز 97

اکوتوریسم از منظر قرآن­کریم

شیرین آقا نجفی زاده [1]^*

shirinaghanajafi@gmail.com

چکیده

تعاریف متعددی از دیدگاه های مختلف در ارتباط با مفهوم  اکوتوریسم یا توریسم طبیعت در سطح  جهانی وجود داردکه عمدتا بین کشورهای مختلف بحث برانگیز است. این تعاریف  محورهای مختلفی از اکوتوریسم را در بر می گیرد . گرچه بسیاری از این تعاریف به نوع خود  مفید و کاربردی هستند اما معرف جامعی از این مفهوم نمی باشند. امروزه این مفهوم با چالش های آموزشی ، فرهنگی و اجرایی مواجه شده است.  با توجه به آن که در قرآن کریم در آیات متعددی به این مفهوم اشاره شده است بی شک کامل ترین معنای اکوتوریسم را می توان از قرآن کریم استنباط کرد. تامل درآیات قرآنی نشان می دهد دیدگاه  قرآن مجید در این مورد یک دیدگاه همه جانبه نگر می باشد. در این مقاله سعی شده است  پارادایم اکوتوریسم در جهان امروز از طریق معرفی مفهوم اکوتوریسم قرآنی مرتفع گردد و نگرش جدیدی را در متخصصان این رشته ایجاد کرده، کمک شایانی به عملکرد آن ها در این حیطه باشد.

کلمات کلیدی: اکوتوریسم، قرآن کریم، طبیعت، انسان.

Ecotourismfrom the perspective of theHolyQuran

Shirin Aghanajafizadeh^[2]*(Corresponding Author)

shirinaghanajafi@gmail.com

Abstract

There exist multiple definitions from different viewpoints regarding the concept of ecotourism or nature tourism at global level which are largely controversial among different countries. These definitions encompass different axes of ecotourism, Although many of th. Now a day, this concept encounters educational, cultural, and administrative challenges. With regard to the fact that numerous verses in Koran refer to this concept, undoubtedly the most complete sense of ecotourism can be inferred from the Holy Koran. Reflection on Quranic verses shows that the view of Holy Quran on this issue is a holistic one. In this article has been tried to resolve the ecotourism paradigm in the world today through the introduction of the concept of Koranic ecotourism and provide a new attitude for the experts in this area so help to their performance in this area.

Key Words: Ecotourism, The Holy Quran, Nature, Human.

مقدمه

اکوتوریسم یکی از مفاهیم مورد توجه در مطالعات توریسم می باشد که هنوز  در تعریف آن بحث وجود دارد (1). این مفهوم در بین کشورهای مختلف از لحاظ دیدگاه و تجربیات متفاوت است . گرچه به عنوان یک ابزار حفاظتی، با محورهایی از قبیل  نظارت مناسب ، ارزیابی و مدیریت مناطق اکوتوریسمی برای تقویت حفاظت طولانی مدت تلقی می شود ولی به علت مشکلات ساختاری ، اجرایی و فرهنگی، اکوتوریسم در برخی مکان ها به یک معضل تبدیل شده است (2).اکوتوریسم به عنوان یک عملکرد حفاظتی بر مبنای حمایت گسترده مالی ، سیاسی  و پشتیبانی از جوامع محلی تلقی می شود (3).پارادایم دیگری در ارتباط با مفهوم اکوتوریسم با عنوان " فروش یا حفظ طبیعت " وجود دارد (4). برخی سازمان های مرتبط با گردشگری،آن را سفری مسئوولانه به مناطق طبیعی که در آن محیط زیست حفظ و بر رفاه مردم محلی تأکید می شود، تعریف کرده اند(5) و یا بوم گردشگری را مسافرتی  جهت مطالعه، تحسین، ستایش و کسب لذت از سیمای طبیعی،مشاهده گیاهان و جانوران و آشنایی با ویژگی‌های فرهنگی جوامع محلی در گذشته و حال صورت می‌گیرد در نظر می گیرند(6). در تعریف دیگر اکوتوریسم، یک شکل از گردشگری که شامل بازدید از مناطق طبیعی شکننده، بکر و نسبتا دست نخورده، با حداقل تاثیر است (7). امروزه انواع مختلفی از طبیعت‌گردی شامل گردش آبی،ساحلی، کوهنوردی، غارنوردی، بیابان‌گردی، دامنه‌نوردی،مردم‌شناسی و شیوه طبیعت درمانی وجود دارد.

جدول1- مفاهیم قابل توجه در اکوتوریسم امروزی

نگرش اسلام در مورد طبیعت و طبیعت گردی

در تعالیم اسلامی طبیعت به عنوان" آیت الهی "مطرح می شود و انسان به  تفکر  در اسرار آفرینش و نشانه های خداوند در عالم هستی فرا خوانده می شود و  قادر متعال از چنین افرادی  به نام " کسانی که می شنوند"  )سوره یونس،آیه 67) ، " آنهایی که تفکر می کنند " ( سوره رعد،آیه 3) ، " آن هایی که تعقل می کنند" ( سوره رعد،آیه 4) ،" برای کسانی که ایمان دارند " ( سوره نحل ، آیه 79)، هم جنین " برای صاحبان اندیشه ")سوره طه، آیه 54) ، " برای دانشمندان " ( سوره روم، آیه 22) و برای " کسانی که چشم بصیرت دارند " (سوره ذاریات،آیه 21) یاد می کند(8).  این آیات نشان می دهد برای پی بردن به اسرار آفرینش چشمی بینا،گوشی شنوا،فکری بیدار ،دلی هوشیار و روحی آماده پذیرش و تشنه حقایق لازم است(9). خداوند در قرآن کریم به آثار خلقت برای درک عظمت خویش و استحکام ایمان مسلمانان و مومنان اشاره می فرماید ولی نحوه خطاب به گونه ای است  که گویا خداوند متعال، ژرف نگری در پاره ای از آثار خلقت را بر مومنان محتوم و مسلم می داند(10). خداونددر قرآن کریم روی طبیعت و جنبه های آن تاکید ورزیده است تا آنجا که نام بسیاری از پدیده های طبیعی و موجودات زنده در قرآن  به کار رفته است. نگرش قرآن به طبیعت می تواند الگوی کاملی برای دیدگاه انسان به طبیعت  خصوصا دانشمندان و دانشجویان علم محیط زیست باشد . دلایلی برای این توجه الهی به طبیعت در قرآن وجوددارند که عبارتند از :

1- طبیعت دارای مفهوم و نظمی در خور است و اگر انسان ساختار پدیده های طبیعی را کنکاش کند به وجود خالقی آگاه پی می برد. قرآن کریم تفکر نادرست اعراب جاهلیت را مبنی بر چند خدایی بودن از طریق اشاره به طبیعت به عنوان مجموعه ای منظم و پر معنا به چالش می کشد تا به حضور خداوند یکتا آگاه شوند(که در قالب برهان نظم مطرح می شود). در واقع با درک عظمت طبیعت به خداوند ایمان آورند و آگاهی رسالت اخلاقی خویش را  نسبت به مخلوقات و خالق دریابند، پنداشت خود را نسبت به طبیعت اصلاح کنند (11).

2- خداوند در قرآن کریم به بسیاری از پدیده های طبیعی سوگند یاد کرده است.  معمولا سوگند به چیزهای باارزش و مهم خورده می شود. حال وقتی خداوند به چیزی سوگند می خورد شکوه و اسرار نهفته در آن را متبلور می کند. تا قبل از نزول قرآن کریم در میان ادبیات  جاهلی  سوگند به مظاهر طبیعی دیده نمی شد. مقایسه سوگندهای قرآنی با آن چه پیش از نزول قرآن  یا هم زمان با آن در میان عرب جاهلی مرسوم بوده، می تواند از سویی شاهد این مدعا باشد همچنان که عظمت،زیبایی،شگفتی و تازه بودن آن ها را نیز نشان  می دهد. مهم ترین متون ادبی عرب جاهلی ، دیوان شاعران است . در واقع آن چه از سوگند در این اشعار به چشم می خورد سوگند به شمشیر ، شراب و زن و غیره است اما سوگندهای قرآن کریم دارای موضوعات و مضامین  تازه ای بود  نظیرسوگند به خورشید "وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا "،  یا سوگند به ماه"وَالْقَمَرِ إِذَا تَلاَهَا "، سوگند به روز "وَالنَّهَارِ إِذَا جَلاَّهَا" ،  سوگند به شب "وَالَّیْلِ إِذَا یَغْشَاهَا" ، سوگند به  آسمان  "وَالسَّمَآءِ وَمَا بَنَاهَا" ، سوگند به  زمین " وَ الْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا".(سوره شمس ،ایات 1تا6) و یا  سوگند به ستاره "وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى"، (سوره نجم،آیه 1) که مثال هایی  در این مورد هستند(8).

3- قرآن کریم از طریق آفرینش مخلوقات که آن ها را نشانه  یا "آیت" خود معرفی کرده، به آن ها ارزش ذاتی می دهد. واژه "آیت " 288 بار در قرآن  تکرار شده است. این یعنی تاکید روی مخلوقات که مستحق توجه و پاداش هستند و از طرفی این احساس  را در درون افراد ایجاد می کند که خدا در میان مااست لذا درک این که " به هر طرف که روکنی ، روی  او بینی" آسان تر می شود. به عنوان مثال آیه "خَلَقَ اللَّهُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِ‏ّ إِنَّ فِى ذَلِکَ لَآیَةً لِّلْمُؤْمِنِینَ" به معنای " خداوند آسمان‏ها و زمین را به حقّ آفرید، همانا در این آفرینش، براى اهل ایمان نشانه‏ى قطعى است" (سوره عنکبوت، آیه 44) این موضوع را اشاره کرده است(8).

4- بر اساس نگرش قرآنی، همه موجودات تسبیح گوی پروردگار هستند. لذا طبیعت دارای ارزش است. آیه  "سَبَّحَ لِلَّهِ مَافِىالسَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ‏" یعنی " آن چه در آسمان ها و زمین است خدا را تسبیح گویند و اوست عزیز حکیم"( سوره حدید ، آیه 1)و یا در آیه دیگری داریم:

"تُسَبِّحُ‏لَهُ السَّمَوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَن فِیهِنَّ وَإِن مِّن شَىْ‏ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَکِن لَّا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کَانَ حَلِیماً غَفُوراً" به معنای " آسمان‏هاى هفت گانه وزمین و هر  چیزی که در آن هاست، تسبیح خداوند را مى‏گویند، و هیچ چیز نیست مگر آن که با ستایش، از او به پاکى یاد مى‏کند، ولى شما تسبیح آن ها را نمى‏فهمید. همانا او بردبار و آمرزنده است"( سوره الاسراء ، آیه 44) به این مفهوم اشاره دارد(8).

برخی آیات در مورد طبیعت این نکته را به انسان تاکید می­کند که  او صاحب طبیعت نمی باشد. تسخیر طبیعت به معنای کشف قوانین طبیعی و استفاده از آن توسط انسان است لذا رفتار خودسرانه و تخریب طبیعت امری مطرود می باشد. اهداف بسیاری برای حضور و خلق هر موجود وجود داردو منافع بسیاری به تبع حضور مخلوقات حاصل می شود. آیه" وَسَخَّرَ لَکُم مَّا فِى السَّمَوَاتِ وَمَا فِى الْأَرْضِ جَمِیعاً مِّنْهُ إِنَّ فِى ذَ لِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ‏" به معنای "و آن چه در آسمان‏ها و آن چه در زمین است، همه از اوست که براى شما رام نمود، همانا در این تسخیر براى کسانى که فکر کنند، قطعاً نشانه‏هایى است" (سوره جاثیه ، آیه 13) ، در راستای این مفهوم می باشد(8).

6- خداوند متعال از طریق آیات نازل شده در مورد طبیعت، قانون هستی را نیز به ما یاد داده است تا مطابق آن عمل کنیم.  کلید واژه این قانون " میزان " (ترازوی عدالت و تعادل) با سه بار تکرار در قرآن است. یعنی همه چیز در طبیعت بر اساس تعادل  ساخته شده و انسان باید این" قانون اساسی هستی" را در جهان مد نظر قرار داده و در عمل به کار گیرد. آیه"إِنَّا کُلَّ شَىْ‏ءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ" یعنی " همانا ما هر چیزی را به اندازه معین آفریدیم " به این مفهوم اشاره دارد(سوره قمر،آیه 49). بنابراین ما انسان ها دو راه بیش تر نداریم یا رفتار متعادل با طبیعت داشته باشیم و در راستای  قانون هستی حرکت کنیم و یا رفتاری  متضاد،که خداوند از آن در قرآن کریم با واژه " فساد " یاد کرده است. در آیه"وَ لَا تُفْسِدُواْ فِى الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِهَاوَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِینَ" یعنی" پس از اصلاح زمین، در آن دست به فساد نزنید و خداوند را با بیم و امید بخوانید، قطعاً رحمت خداوند به نیکوکاران نزدیک است" ‏( سوره اعراف ، آیه 56) به این موضوع اشاره دارد(8).

7-بر طبق آیات قرآن، زمین در روز محشر گواهی کردار بشر خواهد بودو به هنگام قضاوت شهادت می دهد. در قرآن کریم با آیه " یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا"  یعنی" روزی که زمین اخبار خود را بازگو خواهد کرد"( سوره زلزال ، آیه 4) به این موضوع اشاره شده است(8). در جدول (2) محورهای قابل توجه درباره  طبیعت گردی  بر اساس آیات  مرتبط با این مفهوم در قرآن کریم استخراج شده است.

جدول 2- محورهای قابل توجه در مورد طبیعت گردی در قرآن کریم

بحث و نتیجه گیری

امروزه نقاط ضعفی در  مورد  تعریف اکوتوریسم و رسیدن به اهداف آن وجود دارد . مطالعه در کشور غنا نشان داد که  مفهوم اکوتوریسم بحث بر انگیز می باشد و با وجود محورهای گسترده اکوتوریسم  نظیر حفاظت زیست محیطی، آموزش ،  حفظ فرهنگ ، تجربیات و منافع اقتصادی ، درک ارتباط بین  حفاظت و اکوتوریسم  از دیدگاه مردم آن منطقه  مشکل بوده  هم چنین   کارکنان   آژانس های حفاظتی نیز در این باره درک محدودی دارند)1(. مطالعه دیگری در سال  2015 در راستای بررسی مقالات مرتبط با بوم گردشگری از سال 2000 تا 2013  نشان داد که علی رغم  موفقیت های چشم گیر ،اکوتوریسم با شکست هایی در راستای مشکلات ساختاری ،اجرایی  و فرهنگی نیز  مواجه می باشد)2(. مطالعه ای نشان داد که اکوتوریسم در داخل مناطق حفاظت شده چین، بیش تر بر بازاریابی متکی شده تا   مشکلات زیست – اجتماعی و سعی در اختیار گذاشتن طبیعت در اختیار گردشگران تا حفظ و ذخیره آن دارد( 12 ). مفهوم  جدیدی  در توسعه اکوتوریسم  مطرح شده  مبنی بر این که توسعه اکوتوریسم باید روی  اکوسیستم های تخریب شده باشد  که برای حفاظت در اولویت  بالاتری نسبت به مناطق بکر و مساعد هستند(13). مطالعه دیگری بر گسترش  اکوتوریسم در مناطق بیابانی  برای حفظ تنوع زیستی،تاکید دارد (14).

این مطالعات  نشان می دهد نقاط ضعفی در زمینه تعریف و اهداف  اکوتوریسم  وجود داردکه راهکاری برای آن ها ارایه نشده است. اگر به  اکوتوریسم قرآنی توجه شود و محورهای مورد توجه طبیعت گردی در قرآن  مد نظر قرار گیرد، راهکار موثری در از بین  بردن مشکلات  امروزی اکوتوریسم به وجود می آید. برخی از این راهکارهای قرآنی عبارتند از :

1)   تاکید خداوند  در قر آن کریم  مبنی بر آیت و نشانه بودن اجزای طبیعت، مسبح بودن آن ها، سوگند خداوند به پاره ای از آن ها  و شاهد بودن زمین در قیامت، احترام به طبیعت را  از منظر  طبیعت گردها و   گردشگران دو چندان می کند و بالتبع آن حفاظت بیش تری را  به همراه خواهد داشت. در واقع در آن ها نوعی بینش معنوی ایجاد می کند که برای طبیعت ارزش قایل شوند.

2)   ژرف نگری و تفکر در  طبیعت که در قرآن کریم به آن اشاره شده است، توجه گردشگران از سوی خود محوری به خدا محوری هدایت می کند و بینش بالاتری از درک هستی، طبیعت، جایگاه و نقش آن ها در طبیعت فراهم می آورد.

3)  در اکوتوریسم امروزی بازدید از مناطق  طبیعی بکر و شکننده با حداقل تاثیر مد نظر است ولی خداوند در قرآن کریم مقیاس وسیع تری از  طبیعت گردی را مد نظر قرار داده است نظیر توجه کردن انسان  به اجرام آسمانی ( ماه و خورشید )، زمین، آسمان ، روز و شب  در مقیاس کلان تا آفرینش شتر در مقیاس خرد ، هم چنان که که تمامی موجودات را مسبحان پروردگار و ارزشمند معرفی کرده است . 

4)  خداوند در قرآن کریم  سیر در طبیعت را باعث ایجاد  دل هایی بصیر و گوش هایی شنوا  می داند . یعنی اکوتوریست قرآنی از طریق دل و دیده دریافت دارد.

5)  توجه به محورهای ریخت شناسی نظیر اختلاف رنگ و زبان  در موجودات ، زوجیت موجودات  ،  توجه به محور های ریختی – فیزیکی  مثل دگرگونی طبیعت ، آفرینش موجودات ، توجه به محور فیزیولوژیکی یعنی نگاه ژرف تر ، گوش های شنواتر و   توجه به محور  فرهنگی نظیر توجه به سرنوشت اقوام گذشته  از محورهای مورد توجه در اکوتوریسم قرآنی است. 

 آن چه در مجموع می توان گفت اکوتوریسم قرآنی مفهومی چند بعدی و همه جانبه نگر است که  ابعاد مختلف ریختی ، فیزیکی  ، فیزیولوژیکی و  فرهنگی  را  در مقیاس  خرد و کلان  مورد توجه قرار داده است.  لذا به نظر می رسد مشکل اصلی در ناکار آمد بودن اکوتوریسم امروزی در امر  آموزش و اجرا فقدان  این بینش  کامل  و معنوی در طبیعت گردان امروزی است .  ترویج اکوتوریسم قرآنی  باعث تحکیم محورهای فوق و ارایه  مفهوم صحیحی از  طبیعت گردی خواهد شد.

منابع

1)      Cobbinah, Patrick., 2015. Contextualising the meaning of ecotourism. Tourism Management Perspectives journal,Vol. 16, PP. 179–189.

2)      Das, Madhumitaand BaniChatterjee., 2015. Ecotourism: A panacea or a predicament.Tourism Management Perspectives journal,Vol. 14, PP. 3-16.

3)      Mossaza, A.C., Buckley, R., Castley, G. R., 2015. Ecotourism Contributions to Conservation of African Big Cats.Journal for Nature Conservation.In Press.

4)      Mc Afee, Kathleen., 1999. Selling nature to save it? Biodiversity and green development. Environment and planning D: Society and Space, Vol. 17, PP. 133-154.

5)      International Ecotourism Society. http://www.International Ecotourism Society.org.

6)      IUCN Ecotourism Consulty Programme  http://www. IUCN Ecotourism Consulty Programme.org.

7)      Honey, Martha., 2008. Ecotourism and Sustainable Development. Island press. Second edition. 568 pp.

8)       اصغری لفمجانی، صادق. << اصول تربیت زیست‌محیطی در اسلام>>. چاپ اول ، تهران : نشر سپهر  1384، صفحات 54 الی 73.

9)       ولایتی، علی‌اکبر. << فرهنگ و تمدن اسلام و ایران<<.  چاپ اول ، تهران : مرکز استاد و خدمات پژوهشی.  1382،جلداول، صفحات 45 تا 52.

10)    خواجه الحسینی ،  محمد. << اسلام و محیط‌زیست >>. چاپ اول ، مشهد:  نشر جهاد دانشگاهی. 1394 . فصل دوم ، صفحه 31.

11)  Youdelis, Megan. 2013. The competitive disadvantages of ecotourism in Northern Thailand Geoforum, vol. 50, pp. 161-171.

12)  Lu, ke. 2012. The Weakness and Innovation of China Eco-tourism. Physics Procedia,Vol. 25, PP. 953–957.

13)  Paiva, Filipa. 2015. Conserving desert biodiversity through ecotourism. TourismManagement Perspectives,vol. 16, PP. 176–178.