اثر خروج دام و جنگل نشین از جنگل بر تجدید حیات طبیعی در جنگل عباس آباد استان مازندران

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 47، زمستان 97

اثر خروج دام و جنگل نشین از جنگل بر تجدید حیات طبیعی در جنگل عباس آباد

استان مازندران

مجید توحیدی ^[1]

جواد جلالی 1

فرشاد یزدیان[2]

محمد نقی عادل[3] ^*

mn.adel87@gmail.com

رقیه جیرود­نژاد[4]

محمد رضا آذرنوش2

جواد صادق کوهستانی1

چکیده

یکی از عوامل اصلی تخریب جنگل‌های شمال که باعث از بین رفتن گونه‌های گیاهی می­­شود چرای دام است. از این رو اقدام به ارزیابی طرح سامان­دهی خروج دام در سری 2 مکارود از حوزه 36 کاظم رود در استان مازندران گردیده است. در این پ‍ژوهش اقدام به برداشت تراکم زاد‌آوری در دام­سراهای تخریب شده و سراهای دامی موجود در سه طبقه ارتفاعی 5/0 متر، 5/0 تا 3/1 متر و بیش از 3/1 متر،      به فاصله از مرکز نمونه 10 متر، 20 متر و30 متر در چهار جهت اصلی به منظور مقایسه درونی با یکدیگر گردید. نتایج حاصل از این بررسی نشان داد که هرچه از مرکز نوار به سمت فاصله­های بیش­تر برویم میزان زادآوری افزایش می­یابد. همچنین میزان این فراوانی در طبقات ارتفاعی بیش از 3/1 متر بیش­تر و مقدار آن عموما در جهت غربی از تراکم بالاتری برخوردار است و مقدار این تراکم در جهت جنوبی از همه کم­تر می­شود. مقایسه زادآوری بین دو منطقه در این سه طبقه ارتفاعی مشخص نمود که بین آن­ها تفاوت معنی‌دار وجود دارد، این بدان معنی است که با انجام طرح خروج دام از جنگل بر تراکم تجدید حیات طبیعی منطقه افزوده شده است. لازم است نهادها و سازمان­ها از طریق قانونی متعهد به انجام وظایف و تعهدات محوله باشند و از طریق ستاد هماهنگ­کننده­ای هدایت و کنترل شوند.

کلمات کلیدی: خروج دام از جنگل، زادآوری، آزمون کولموگروف اسمیرنوف، جنگل عباس آباد، استان مازندران.

Effects of livestock and forest dweller exclusion on natural regeneration in Abbas-Abad forest, Mazandaran province

Majid Tohidy ^[5]

Javad Jalali1

Farshad Yazdian [6]

Mohammad Naghi Adel [7]* (Corresponding Author)

mn.adel87@gmail.com

Roghayeh Jiroudnezhad [8]

Mohammad Reza Azarnoosh 2

Javad Sadegh Kuhestani 1

Abstract

One of the main destruction factors in north forests is grazedby animals that destroys plant species. Hence, evaluation of livestock exit planning has been done at series 2 from Kazemrood area in Mazandaran province. In this paper, density of the regeneration was measured in degraded and protected areas in three height class less than 0.5 m, 0.5 m to 1.3 m and more than 1.3 m and three distance of sampling center 10 m, 20m and 30 m and in four main direction for inner comparison. Results of this study showed that in more distances, the regeneration is increased; also, density in class of more than 1.3 m and western direction had higher density and southern direction had minimum density. The comparison of the regeneration within two areas in three height classes revealed that there are significant differences between them. This means that the livestock emersion planning has been increased density of regeneration. Institutions and organizations are required legally carry out their duties and be directed and controlled through a coordinating headquarters.

Key Words: Livestock Emersion of Forest, Regeneration, Kolmogorov Smirnov Test, Abbas-Abad Forest, Mazandaran Province

مقدمه

دام و گیاه در اکوسیستم­های طبیعی، همواره در کنش متقابل با یکدیگر می­باشند. چرا توسط حیوانات اهلی و وحشی عنوان به یکی از عوامل موثر در تغییرات پوشش گیاهی در اکوسیستم­ها شناخته شده است (1).

تخریب پوشش گیاهی، از بین رفتن اکوسیستم­ها و تبدیل آ­نها  به سیستم­های وابسته به بهره­برداری دام که سطح  وسیعی را در بر گرفته باعث از بین رفتن تنوع گیاهی شده است (2).

 از آنجایی که پوشش گیاهی بخش مهمی از ساختار اکوسیستم­های طبیعی را تشکیل می دهد بررسی و مطالعه آن به منزله نخستین گام در جهت کسب معرفت علمی، شناخت دقیق از پدیده­ها و وقایع در حال وقوع در اکوسیستم­ها می باشد (3). تا زما نی که جمعیت دام درهر اکوسیستم متناسب با ظرفیت آن باشد، به منابع با ارزش آن هم­چون آب، خاک و پوشش گیاهی خسارتی وارد نمی­شود (4) .تراکم بیش از حد دام و افزایش رو به رشد جمعیت و توسعه بی قید و بند اراضی زراعی و تبدیل کاربری­ها  باعث کاهش سطوح طبیعی و از بین رفتن پوشش گیاهی و گونه­های با ارزش و نهایتا کاهش تنوع زیستی می­شود. لذا در جهت جلوگیری از کاهش تنوع زیستی که نتیجه استفاده نادرست از منابع طبیعی می­باشد می­بایست به روش­هایی متوسل شد که باعث حفظ تنوع زیستی می­شود (2). علف­خواری یکی از نیروهای اصلی اثرگذار بر ساختار و پویایی جوامع گیاهی است (5). چرا یکی از انواع مهم اختلالات است که فرآیندهای طبیعی را تغییر می­دهد و مقاومت گونه­ها و همچنین ساختار و ترکیب جوامع را تغییر می­دهد (6). چرا استقرار، رشد و نرخ زنده­مانی گونه­های مختلف را تحت تأثیر قرار می­دهد (7). چرای دام­های اهلی در فرایندهای کشاورزی می­تواند یک اکوسیستم را به روش­های مختلفی که شامل عوض کردن ترکیب و تنوع جوامع گیاهی است تحت تأثیر قرار دهد (8).

کاهش قابل ملاحظه وسعت جنگل در ایران  از مساحت  18 میلیون هکتار به 6/12میلیون هکتار در چند دهه مدیریت زیست محیطی کشور را به اقدامات کنترلی، در جهت جلوگیری از ادامه روند تخریب جنگل وا داشته است. بیش­تر این عامل تخریبی، یعنی حدود 87 درصد از عوامل انسانی می­باشد.  مهم­ترین نماد عینی آن­ را حضور انسان­ها در جنگل به منظور چرای دام تشکیل می­دهد. از این جهت بود که در مدیریت جنگل نیاز به خروج دام به وجود آمد. به طور کلی عمده­ترین مشکل جنگل­های شمال مسایل اقتصادی اجتماعی آن در قالب آبادی­ها و روستاهای جنگل­نشین است (9).

دامداران به صورت سنتی از جنگل بهره­برداری می­نمایند و دام­ها از نهال­های نو رسته تعلیف نموده و آن­ها را نابود می­کنند که باعث باتلاقی شدن خاک­های عمیق، فشرده شدن خاک­های کم عمق، کاهش نفوذ پذیری خاک، و ذخیره شدن آب­های زیر زمینی گردیده است و امکان تجدید حیات طبیعی را غیر ممکن می­سازد. دامداران جنگل نشین به منظور تامین علوفه خود بیش­تر درختان با ارزش را کت زده، و سرشاخه درختان مادری را قطع می­نماید و جهت سوخت سالیانه  خود، و اصطبل خود چوب غیر مجاز از جنگل برداشت می­نمایند. علاوه بر این حاشیه­نشیان جنگل نیز از طریق دامداری امرار معاش می­نمایند و جنگل را جولانگاه احشام خود نموده­اند که با زندگی ساده و سنتی خود که بطور کلی در جهان متمدن امروز منسوخ شده است. به منظور استقرار تجدید حیات و حفظ جنگل جدا کردن فعالیت کشاورزی و دامداری از جنگل در سال­های اخیر طرحی تحت عنوان طرح سامان­دهی خروج دام از جنگل و تجمیع   تک خانوارهای پراکنده در دستور کار سازمان جنگل­ها و مراتع کشور قرار گرفت (10).

سامان­دهی خروج دام مجموعه عملیات اجرایی است که طی آن دامداران در جنگل شناسایی و بر اساس توافق فی­مابین دامدار داخل جنگل با پذیرش یکی از روش­های فروش حقوق ارتفاقی انتخاب شغل جایگزین واگذاری زمین کشاورزی و ادامه دامداری صنعتی در خارج از جنگل باید دام­های خود را خارج نماید (11). حیدری آقاخانی و همکاران (1389 ) اثر شدت چرای دام بر پوشش گیاهی را در بجنورد بررسی و به این نتیجه رسیدند که گیاهان مهاجم بیش­ترین درصد پوشش را در منطقه تخریب شده به خود اختصاص داده­اند و چرای شدید دام باعث کاهش پوشش گیاهی و تغییر ترکیب گونه ای شده است (12). علیجانپور و همکاران (1388‌) به بررسی و مقایسه تجدیدحیات توده های جنگلی دو منطقه حفاظت شده و غیر حفاظتی ارس­باران پرداخته و به این نتیجه رسیدند که مدیریت مبتنی بر حفاظت، موجب افزایش معنی دار تنوع گونه­ای زادآوری در منطقه حفاظت شده ارس­باران شده است (13). Friinioglu و همکاران (2007) در بررسی اثر قرق و چرای دام بر پوشش گیاهی منطقه آنتالیای ترکیه   به این نتیجه دست یافتند که قرق باعث افزایش غنای گونه­ای، درصد کل پوشش، درصد پوشش پهن برگان علفی و گیاهان یک­ساله شده است (14).

 Zhao و همکاران (2007) به بررسی تغییرات در تنوع و ساختار رویش­ها در پاسخ به چرای سنگین در بخش­های شمالی تیانشن چین پرداختند و به این نتیجه رسیدند که چرای سنگین علاوه بر کاهش فراوانی گونه­های خوش طعم، ساختار و الگو­های توزیع گونه­های غالب منطقه را تغییر داده است و بر اثر چرای سنگین ترکیب گونه­ها، غنا و میزان تولید در طی زمان کاهش یافته است (15).

Cesa و همکاران (2011) در مطالعه خود با عنوان تغییرات در ساختار پوشش گیاهی در اثر چرای دام در جنوب آرژانتین، به این نتیجه رسیدند که غنا و تنوع گونه­ای در مناطق تحت چرا کم­تر از مناطق قرق شده است و تغییرات فیزیونومیک در سطح گونه­ای از اهمیت کم­تری برخوردار است (16). بر طبق مطالعات انجام شده، 87 درصد از عوامل تخریب در منابع طبیعی کشور را عوامل انسانی و تنها 13 درصد را عوامل طبیعی تشکیل می‌دهند که مهم­ترین عوامل انسانی، چرای بی‌رویه و اثرات ناشی از تخریب دامداران و جنگل‌نشینان در جنگل­های شمال کشور می‌باشد. از این رو به منظور استمرار بخشیدن به تولید جنگل و کمک به تجدید حیات، حذف دام از جنگل از اهمیت ویژه­ای برخوردار است (12). هدف از این تحقیق ارزیابی اثرات اجرای طرح سامان­دهی خروج دام از جنگل بر تجدید حیات طبیعی در جنگل­های عباس آباد استان مازندران است.

مواد و روش­ها

منطقه مورد مطالعه

منطقه­ مورد­ مطالعه در سری2 مکارود از سری­های­ هشت­گانه­ حوزه ­­­­36 کاظم­ رود در جنگل های عباس آباد (تنکابن) در غرب استان مازندران واقع ­می­باشد ­و ­نه­ تنها دارای دو روستای جنگل­نشین­­ می­باشد بلکه ­دارای چند روستای هم­جوار جنگل است که از­ جنگل ارتزاق می­کنند و در عرض جغرافیایی شمالی^‛‛40^‛36^◦36  و ^‛‛32 ^‛ 38 ^◦36 و طول جغرافیایی شرقی‛‛15‛10◦51  و ‛60◦51  قرار دارد (شکل 1).

 حداقل و حداکثر ارتفاع آن نسبت به سطح دریا آن50 متر و 1000 متر می­باشد و از شمال به روستای ماشل­آباد وگرداب و ازجنوب به جنگل­های سری 1 مکارود و از شرق به یال مرز حوزه  36 و  38  و از غرب به رودخانه کاظم رود محدود می­باشد سری فوق از طریق جاده آسفالته عباس آباد- کلاردشت قابل دسترسی می باشد. (18). این منطقه دارای بارش سالیانه 1101 میلی‌متر، حداکثر بارش 8/283، حداقل بارش 43 میلی‌متر، حداقل دما 6 سانتی‌گراد و حداکثر دما 7/21 سانتی‌متر و دارای آب و هوای سرد و مرطوب می‌باشد. عرصه­های­جنگلی سری 2 مکارود به طور نسبی پرشیب می­باشدوبخش اعظم سطح سری درکلاسه شیب 31%- 61%­­ قراردارد. درآبادی­های محدوده­ سری2 و در دو آبادی واقع شده در محدود سری2 درحدود 86 خانوارسکونت دارند که درحدود 365 نفرجمیعت دارند. این تعداد خانوارها وجمیعت ساکن دایمی هستند. درآبادی دراسرا دردهه­ اخیر تعدادی خانوار ساکن موقت نیز حضور پیدا کرده­اند که بیش­تر از مناطق خارج از منطقه معروف به ویلانشینان تهرانی با احداث اماکن مسکونی ویلایی مدتی از ایام سال در منطقه حضور پیدا می­کنند. تعداد 38 دامدار در محدوده سری حضور دارند که در مجموع تعداد 6021 واحد دامی دارند. 36 واحد دامداری (74/94%) بصورت متحرک و 2 واحد (26/5%) بصورت نیمه متحرک هستند. 97/93%  دام­های حاضردرسری به دام­داری های متحرک و 73/6% به دامداری­های نیمه متحرک تعلق دارند. 93/91% از دام­ها را دام بزرگ جثه (گاو) و حدود 8% را نیز دام­های کوچک جثه (گوسفند و بز) تشکیل می­دهد (18).

شکل 1- موقعیت پارسل­ها در سری 2 مکارود، حوزه36 کاظم رود

روش­ها

ابتدا با استفاده از منابع اولیه اطلاعات جامع مقدماتی مربوط به دام­ها و دامداران منطقه و همچنین تعداد دامداران اسکان داده شده، تحقیق به عمل آورده، سپس متن دستورالعمل اجرایی کلی و اصلاحی طرح سامان­دهی خروج دام، سازمان جنگل­ها و طرح جنگل­داری و طرح تجدید نظر سری2 مکارود (سال 2008) مورد مطالعه گرفته و با کمک راهنمای محلی و  با استفاده نقشه­های توپوگرافی منطقه جنگلی مورد نظر و محدوده خروج دام مشخص گردید.

برای آماربرداری از هر سرای تخریب شده ابتدا چهار جهت اصلی (شمال، جنوب، شرق، غرب) از مرکز  سرا مشخص گردیده سپس در هر چهار جهت نواری به عرض 2 متر پیاده کرده و نهایتا اقدام به برداشت زادآوری­های صورت گرفته      در طول 30 متر ( 10اول + 10دوم + 10سوم =30) از نوار مذکور شد. سه طبقه کم­تر از 5/0 ­متر،  بین 5/0تا30/1 متر و بیش از 30/1 ­متر اقدام گردید، داده­های خام حاصل از برداشت فراوانی زادآوری در کلاسه­های ارتفاعی مختلف در نوارهای با فاصله از مرکز متفاوت و جهات اصلی وارد نرم افزار آماری SPSS ver.18 و ver, 2010  Excel شده و نمودارهای لازم تهیه گردیدند و مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفته­اند. لازم به توضیح است­، داده­های اخذ شده حاصل از شمارش زادآوری در سه طبقه و سه نوار متفاوت و جهات اصلی توسط آزمون کولموگروف اسمیرونوف مورد مقایسه قرارگرفته­اند. از 15 سرای تخریب شده به صورت 100درصد و همچنین 15 سرای موجود  از 20 سرا به صورت تصادفی آمار برداری صورت پذیرفت.

نتایج

مطالعه زاد آوری در سراهای دامی موجود (تخریب سرا نشده)

مطالعه زاد آوری در نوارها با فاصله 10، 20 و 30 متر از مرکز قطعه نمونه

در این تحقیق اقدام به بررسی زاد آوری با فاصله 10 متر،     20 متر و 30 متر درسرا های دامی موجود بدون در نظر گرفتن جهت گردید همان­طور که در شکل 2 مشاهده می­شود، با افزایش فاصله از مرکز، نوارهای با فاصله 30 متر در هر سه طبقه ارتفاعی تا 5/0 متر، 5/0 تا 3/1 متر و بیش از 3/1 متر دارای فراوانی بیش­تری هستند، به طوری که به ترتیب 31/15، 33/16 و 55/27 درصد فراوانی ها به ترتیب در این سه طبقه ارتفاعی در فاصله 30 متر از مرکز نوار قرار دارد که مجموعا 19/59 درصد از فراوانی ها در دامسراهای موجود را شامل می گردد.

شکل2- مقایسه درصد فراوانی زادآوری در دامسراهای موجود در نوار های با عرض 10 20 و 30 متر

مطالعه زاد آوری درجهت های مختلف در قطعات      نمونه برداشتی به تفکیک عرض نوار

در این پژوهش اقدام به بررسی روی زادآوری نهال­ها به تفکیک طبقات ارتفاعی در جهت­های اصلی گردید (­درصد فراوانی مطابق تعداد در عرض نوار 10 متر بدست آمد) همان­طور که مشاهده می­شود، بیش­ترین میزان فراوانی زاد آوری در طبقه ارتفاعی5/0 متر در جهات شرقی و غربی هرکدام به میزان 76/11 درصد و در طبقات ارتفاعی 5/0-3/1 متر و جهت غربی به مقدار 5/17 درصد و در طبقه ارتفاعی بیش از 3/1 متر در جهت شمالی و غربی هرکدام به مقدار 76/11 درصد داشته و کم­ترین زادآوری به مقدار صفر در جهت شمالی برای نهال­های در طبقه ارتفاعی 5/0 متر است (شکل 3). در مجموع       بدون در نظر گرفتن طبقه ارتفاعی بیش­ترین میزان فراوانی مربوط به زادآوری در جهت غربی به میزان 18/41 درصد و کم­ترین آن مربوط به جهت جنوب به میزان 76/11 درصد است.

شکل 3- مقایسه درصد فراوانی زادآوری در دامسراهای موجود در نوار با فاصله 10 متر به تفکیک در چهار جهت اصلی

بیش­ترین میزان فراوانی زادآوری در فاصله نوار 20 متر در طبقه ارتفاعی 5/0 متر در جهت غربی به مقدار 71/10 درصد  و 5/0 تا 3/1 متر و بیش از 3/1 متر در به ترتیب در جهت غربی و شرقی هر کدام به میزان 89/17 درصد می توان در شکل 4 مشاهده کرد، بدون در نظر گرفتن طبقه ارتفاعی بیش­ترین درصد فراوانی زادآوری مربوط به جهت غربی به مقدار 29/39 درصد و کم­ترین آن مربوط به جهت شرقی به مقدار 71/10 درصد است.

شکل4- مقایسه درصد فراوانی زادآوری در دامسراهای موجود در نوار با فاصله 20 متر به تفکیک در چهار جهت اصلی

آن­گونه که در شکل 5 مشاهده می­گردد، بیش­ترین میزان فراوانی در طبقه ارتفاعی 5/0 متر در جهات شمالی و شرقی   هر کدام به مقدار 62/8 متر و بیش­ترین مقدار زادآوری در طبقه ارتفاعی 5/0 تا 3/1 متر و بیش از 3/1 متر هر کدام به مقدار 52/15 درصد در جهات شمالی و غربی و کم­ترین میزان آن به مقدار 45/3 درصد در طبقه ارتفاعی کمتر از 5/0 متر در جهت غربی استقرار دارد. همچنین بدون در نظر گرفتن طبقه ارتفاعی بیش­ترین مقدار فراوانی در جهت شمالی برابر با 76/32 متر و کم­ترین آن در جهت جنوبی به میزان 24/17 درصد است.

شکل5- مقایسه درصد فراوانی زادآوری در دامسراهای موجود در نوار با فاصله 30 متر به تفکیک در چهار جهت اصلی

همان گونه که در شکل 6 مشاهده می­شود در مقایسه درصد زادآوری نهال­ها (تعداد کل نهال شمارش شده 98 اصله می باشد) با در نظر گرفتن جهات اصلی و طبقات ارتفاعی و فاصله نوار از مرکز در نوارهای با عرض 10 متر در  طبقه ارتفاعی 5/0 متر بیش­ترین درصد فراوانی مربوط به جهت شرقی و غربی هرکدام به مقدار 04/2 درصد می­باشد و کم­ترین میزان زادآوری در جهت شمالی به مقدار صفر درصد است، همچنین در طبقه ارتفاعی 5/0 تا 3/1 متر بیش­ترین مقدار زادآوری در جهت غربی به مقدار 06/3 درصد و در طبقه ارتفاعی بیش از 3/1 متر بیش­ترین فراوانی در جهات غربی و شمالی هرکدام به مقدار 04/2 درصد استقرار دارند. در نوار با عرض 20 متر در طبقه ارتفاعی 5/0 متر بیش­ترین مقدار زادآوری در جهت غربی به مقدار 06/3 درصد قرار دارد و کم­ترین آن به مقدار 02/1 درصد مربوط به جهت شرقی می­باشد. در طبقه ارتفاعی 5/0 تا 3/1 متر بیش­ترین مقدار فراوانی به میزان 10/5 درصد در جهت غربی استقرار داشته، کم­ترین مقدار زادآوری در این طبقه ارتفاعی مربوط به جهت شرقی به مقدار 02/1 درصد می باشد و در نهایت در طبقه ارتفاعی بیش از 3/1 متر بیش­ترین مقدار فراوانی مربوط به جهت شمالی به مقدار 10/5 درصد است      و کم­ترین مقدار فراوانی در این طبقه مربوط به جهت جنوبی   و شرقی به میزان 02/1 درصد است. در نوار با فاصله از مرکز   30 متر در طبقه ارتفاعی 5/0 متر بیش­ترین مقدار فراوانی     در جهات شمالی و شرقی به مقدار 10/5 درصد و کم­ترین آن در جهت غربی به میزان 04/2 درصد استقرار دارند. در طبقه ارتفاعی 5/0 تا 3/1 متر بیش­ترین مقدار فراوانی در جهت شمالی و غربی به مقدار 2/5 درصد و کم­ترین آن در جهت جنوبی و غربی  هر کدام به مقدار 06/3 درصد قرار دارند. بیش­ترین فراوانی در طبقه ارتفاعی بیش از 3/1متر در دو جهت شمالی و غربی هر کدام به میزان 18/9 درصد قرار دارد و کم­ترین آن به مقدار 08/4 درصد در جهت جنوبی استقرار دارند.  بدون در نظر گرفتن طبقات ارتفاعی و فاصله از مرکز، صرفا چهار جهت اصلی بیش­ترین مقدار فراوانی مربوط به جهت غربی و سپس شمالی به ترتیب به میزان 65/32 و 61/30 درصد      و کم­ترین آن مربوط به جهت جهت جنوبی و شرقی به ترتیب به مقدار 37/18 و 47/23 درصد است.

شکل6- مقایسه درصد فراوانی زادآوری در دامسراهای موجود در نوار های با عرض 10، 20 و30 متر به تفکیک

درچهار جهت اصلی

مطالعه زادآوری در دامداری­های تخریب سرا شده (خروج دام یافته)

مطالعه زادآوری در نوارها با فاصله 10، 20 و 30 متر از مرکز قطعات نمونه

همان­طور که در شکل 7 مشاهده می­شود، نوارهای با فاصله 30 متر در دو طبقه ارتفاعی تا 5/0متر و بیش از 3/1 متر دارای فراوانی بیش­تری هستند، به طوری که بترتیب 66/10 و 71/21 درصد فراوانی را دارا می­باشند و در طبقه ارتفاعی 5/0تا 3/1
متر در نوار با فاصله از مرکز 20 متر به مقدار 29/14 درصد فراوانی را در دام­سراهای تخریب سرا شده دارا هستند و سپس در همین طبقه ارتفاعی با فاصله 30 متر نوار از مرکز به میزان 57/12 درصد از زاد­آوری قرار دارد. بدون در نظر گرفتن طبقه ارتفاعی در فاصله 30 متر از مرکز نوار بیش­ترین مقدار فراوانی به میزان 14/45 درصد را شامل  می­گردد. و بیش­ترین مقدار فراوانی زاد آوری در طبقه ارتفاعی بیش از 3/1 متر به مقدار  40 درصد قرار دارد.

شکل7- مقایسه درصد فراوانی زاد آوری در دامسراهای تخریب شده در نوار های با فاصله از مرکز 10 20 و 30متر

مطالعه زادآوری درجهت های مختلف در قطعات       نمونه برداشتی به تفکیک عرض نوار

بیش­ترین میزان فراوانی در زادآوری­هایی که با فاصله 10 متر از مرکز نوار قرار دارند در چهار جهت شمالی­، جنوب­، شرق و غرب (­درصد فراوانی مطابق تعداد در عرض نوار 10 متر بدست آمد) مربوط به جهت غربی و طبقه ارتفاعی بیش از 3/1 متر به میزان 29/14 درصد است و سپس جهت جنوبی در طبقه ارتفاعی 5/0 متر به مقدار 90/11 درصد می باشد و کم­ترین مقدار درصد فراوانی مربوط به جهت شمال و طبقه ارتفاعی 5/0 متر به مقدار 76/4 درصد است. و بیش­ترین مقدار فراوانی بدون در نظر گرفتن طبقه ارتفاعی مربوط به جهت غربی به میزان 33/33 و کم­ترین آن مربوط به جهت شمالی به مقدار 05/19 درصد است.

شکل8- مقایسه درصد فراوانی زادآوری در دامسراهای تخریب شده در نوار با با فاصله از مرکز نوار به میزان 10 متر   به تفکیک در چهار جهت اصلی

بیش­ترین مقدار فراوانی در طبقه ارتفاعی 5/0 متر  مربوط به جهت شمالی به مقدار  10 درصد  است و در طبقه ارتفاعی 5/0 تا 3/1 متر مربوط به جهت غربی به میزان 33/13 درصد، بیش­ترین مقدار فراوانی در طبقه ارتفاعی بیش از 3/1 متر مربوط   به جهت شمال و غرب هرکدام به میزان 10 درصد تعلق دارد و کم­ترین مقدار فراوانی در این چهار جهت اصلی مربوط به طبقه ارتفاعی بیش از 3/1 و جهت جنوبی به میزان 67/1 درصد است(شکل 9). در مجموع بدون در نظر گرفتن کلاسه ارتفاعی بیش­ترین مقدار فراوانی را در جهت غربی به میزان 30 درصد   و کم­ترین آن را در جهت جنوبی به مقدار 33/18 درصد به خود می باشد.

شکل 9- مقایسه درصد فراوانی زادآوری در دامسراهای تخریب شده در نوار با فاصله از مرکز نوار 20 متر به تفکیک   در چهار جهت اصلی

آن گونه که در شکل 10 ملاحظه می­گردد، بیش­ترین مقدار فراوانی در نوار با فاصله از مرکز 30 متر در طبقه ارتفاعی کم­تر از 5/0 متر مربوط به جهت شمالی به مقدار 59/9 درصد، در طبقه ارتفاعی 5/0 تا 3/1 متر در جهت غربی به مقدار33/12 درصد و در طبقه ارتفاعی بیش از 3/1 متر در جهت جنوب، شرق و غرب هرکدام به مقدار 33/12 درصد است و کم­ترین
میزان فراوانی در این چهار جهت اصلی و سه طبقه ارتفاعی مربوط به طبقه 5/0 متر و جهت جنوبی به مقدار صفر درصد است.

در مجموع بیش­ترین میزان فراوانی در این چهار جهت اصلی مربوط به جهت غربی به مقدار 88/32 درصد و جهت جنوبی  به میزان 44/16 درصد می باشد.

شکل10- مقایسه درصد فراوانی زادآوری در دامسراهای تخریب شده در نوار با فاصله از مرکز نوار 30 متر به تفکیک در چهار جهت اصلی

در شکل 11 مقایسه میان فراوانی زادآوری­ها با یکدیگر در هر طبقه ارتفاعی و با در نظر گرفتن چهار جهت اصلی در سراهای دامی تخریب سرا شده آورده شده است (در این قسمت مبنای تعیین درصد فراوانی تعداد کل زادآوری برداشت شده 175 اصله در سراهای دامی تخریب شده است)، همان­طور که ملاحظه می گردد بیش­ترین میزان فراوانی در طبقه ارتفاعی 5/0 متر ،5/0-3/1 متر و بیش از 3/1 متر با فاصله از مرکز نوار به مقدار 10 متر به ترتیب مربوط به جهت جنوبی به مقدار 86/2 درصد و در طبقه باقی­مانده مربوط به جهت غربی به ترتیب به مقدار 29/2و 43/3 درصد است. بیش­ترین میزان فراوانی در طبقه ارتفاعی 5/0 متر ،5/0-3/1 متر و بیش از 3/1 متر با فاصله از مرکز نوار به مقدار 20 متر به ترتیب مربوط به جهات شرق­، غرب و شمالی  به ترتیب به مقدار 43/3، 57/4 و
43/3 درصد است. بیش­ترین میزان فراوانی در طبقه ارتفاعی 5/0 متر در جهت شرقی و غربی هرکدام به مقدار 43/3 درصد، 5/0-3/1 متر در جهت غربی به مقدار 14/5 درصد  و بیش از 3/1 متر با فاصله از مرکز نوار به مقدار 30 متر در جهات جنوبی، شرقی و غربی هرکدام به مقدار 14/5 درصد است. در نهایت بیش­ترین مقدار فراوانی را بدون در نظر گرفتن طبقه ارتفاعی در جهت غربی به مقدار 32 درصد و کم­ترین آن در جهت جنوبی به میزان 86/18 درصد قراردارد. بدون در نظر گرفتن جهت بیش­ترین مقدار فراوانی در طبقه ارتفاعی بیش   از 3/1 متر و با فاصله از مرکز 30 متر به مقدار 29/18 درصد   و کم­ترین مقدار فراوانی در طبقه ارتفاعی 5/0 تا 3/1 متر        و  با فاصله از مرکز 10 متر به میزان 29/6 درصد فراوانی قرار دارد.

شکل 11- مقایسه درصد فراوانی زادآوری در دامسراهای تخریب شده در نوار های با عرض 10، 20 و30 متر به تفکیک

در چهار جهت اصلی

مقایسه میان زادآوری در دامداری های تخریب‌سرا شده و سراهای دامی موجود

مقایسه زادآوری در دامسراهای موجود و تخریب شده در چهار جهت اصلی در نوار با عرض 10 متر

همان­طور که در شکل 12 مشاهده می­گردد، میزان زادآوری   در دام­سراهای تخریب سرا شده نسبت به دام­سراهای موجود      در هر چهار جهت اصلی در طبقه ارتفاعی 5/0 متر دارای درصد فراوانی بیش­تری می­باشند. در مجموع دام­سراهای تخریب سرا شده دارای درصد فراوانی 13/5 درصد در مقابل 83/1 درصد فراوانی دام­سراهای موجود می باشند. این وضعیت را            در زادآوری­های طبقه ارتفاعی 5/0تا 3/1 متر می توان مشاهده نمود که در هر چهار جهت اصلی میزان فراوانی از دام­سراهای موجود بیشتر می­باشد که بیش­ترین مقدار فراوانی زادآوری برای جهت غربی دام­داری­های تخریب سرا شده به مقدار 47/1 درصد است و کم­ترین آن برای جهت شمالی دام­داری­های موجود    به مقدار 37/0 درصد است، در نهایت دام­سراهای تخریب سرا شده دارای درصد فراوانی 03/4 درصد در مقابل 2/2 درصد فراوانی دام­سراهای موجود می­باشند. همچنین این مورد در زادآوری­های کلاسه ارتفاعی بیش از 3/1 متر تایید گردیده است، که
بیش­ترین مقدار فراوانی زادآوری برای جهت غربی دامداری­های تخریب سرا شده به مقدار 83/1 درصد است و کم­ترین آن برای جهت جنوبی و شرقی دامداری­های موجود هرکدام به مقدار 37/0 درصد است، در نهایت دام­سراهای تخریب سرا شده دارای درصد فراوانی 86/5 درصد در مقابل 2/2 درصد فراوانی دام­سراهای موجود می­باشند.

شکل 12-مقایسه درصد فراوانی زادآوری در دامسراهای تخریب شده و موجود در نوار با عرض 10 متر به تفکیک

      در چهار جهت اصلی

مقایسه زادآوری در دام­سراهای موجود و تخریب شده  در چهار جهت اصلی در نوار با عرض 20 متر

آن گونه که در شکل 13 می­توان مشاهده نمود  زادآوری در دام­داری های تخریب­سرا شده به نسبت دام­داری­های موجود در زادآوری­های کلاس ارتفاعی 5/0 متر از مقدار بیش­تری برخوردار است که بیش­ترین این مقدار مربوط به جهت شرقی به میزان 20/2 درصد است و کم­ترین این مقدار مربوط به جهت شمالی، جنوبی و شرقی هرکدام به مقدار 37/0 درصد است. و در مجموع دام­داری­های تخریب­سرا شده دارای درصد فراوانی 23/6 درصد بوده و دامداری­های موجود 20/2 درصد مقدار زادآوری آن­ها بوده است. زادآوری در دام­داری­های تخریب سرا شده به نسبت دام­داری­های موجود در کلاس ارتفاعی 5/0 تا 3/1 متر از میزان بیش­تری برخوردار است که بیش­ترین این مقدار مربوط به جهت غربی به میزان 93/2 درصد است و کم­ترین این مقدار مربوط به جهت شمالی و شرقی هرکدام  به مقدار 37/0 درصد است. در مجموع دام­داری­های تخریب سرا شده دارای درصد فراوانی 52/9 درصد بوده و دام­داری­های موجود 40/4 درصد مقدار زاد آوری آن­ها بوده است. همچنین در زادآوری­های طبقه ارتفاعی بیش از 3/1 متر، که بیش­ترین مقدار فراوانی زاد آوری برای جهت شمالی دام­داری­های تخریب سرا شده به مقدار 20/2 درصد است و کم­ترین آن برای جهت جنوبی دام­سراهای تخریب شده و دام­داری های موجود و جهت شرقی دام­داری­های موجود هر کدام به مقدار 37/0 درصد است، در نهایت دام­سراهای تخریب سرا شده دارای درصد فراوانی 86/5 درصد در مقابل 66/3 درصد فراوانی دام­سراهای موجود می­باشند.

شکل13- مقایسه درصد فراوانی زادآوری در دامسراهای تخریب شده و موجود در نوار با عرض 20 متر به تفکیک در چهار جهت اصلی

مقایسه زادآوری در دامسراهای موجود و تخریب شده  در چهار جهت اصلی در نوار با عرض 30 متر

 در شکل 14 مقایسه درصد فراوانی زادآوری در دام­سراهای تخریب شده و موجود در نوار با عرض 30 متر به تفکیک       در چهار جهت اصلی مشاهده می­گردد. در این نمودار بیش­ترین میزان زادآوری در طبقه ارتفاعی 5/0 متر را در جهت شمالی    و سپس غربی و شرقی دام­داری­های تخریب سرا شده بترتیب  به مقدار 56/2 و 20/2 و 20/2 درصد می باشد و در مجموع دامداریهای تخریب سرا شده دارای درصد فراوانی 96/6 درصد بوده و دام­داری­های موجود 49/5 درصد مقدار زادآوری آن­ها بوده است. بیش­ترین میزان زادآوری در کلاسه ارتفاعی 5/0تا 3/1 متر در جهت غربی به مقدار 30/3 درصد و جهت شرقی به مقدار 56/2 درصد دام­داری­های تخریب سرا شده می باشد.    در نهایت دام­داری­های تخریب سرا شده دارای درصد فراوانی  به مقدار 06/8 درصد و دام­داری­های موجود دارای 86/5 درصد زادآوری در این طبقه ارتفاعی می­باشند. همچنین در زادآوری­های طبقه ارتفاعی بیش از 3/1 متر، که بیش­ترین مقدار فراوانی زادآوری برای جهات جنوبی، شرقی و غربی دام­داری­های تخریب سرا شده و جهت غربی دام­داری­های موجود هرکدام   به مقدار 30/3 درصد است، همچنین کم­ترین مقدار آن برای جهات جنوبی و شرقی دام­داری­های موجود هر کدام به مقدار 47/1 درصد می باشد در نهایت دام­سراهای تخریب سرا شده دارای مقدار زادآوری 72/11 درصد در مقابل 52/9 درصد فراوانی زادآوری در دام­سراهای موجود می­باشند.

شکل 14-مقایسه درصد فراوانی زادآوری در دامسراهای تخریب شده و موجود در نوار با فاصله از مرکز 30 متر به تفکیک در چهار جهت اصلی

مقایسه زادآوری در دام­سراهای موجود و تخریب‌شده

در جدول 1 خلاصه مقایسه میان دام­داری­های تخریب سرا شده و نشده - فراوانی زادآوری­ها در سه طبقه اراتفاعی تا50 سانتی متر،50-130 سانتی متر و بیش از 150 سانتی متر و همچنین چهار جهت اصلی- فراوانی زادآوری­ها در سه طبقه اراتفاعی تا 50 سانتی متر،50-130 سانتی متر و بیش از 130 سانتی­متر آورده شده است همان­طور که در نتایج این جدول ملاحظه می­گردد، با توجه به مقدار سطح معنی دار بین فراوانی زادآوری موارد مورد مقایسه به احتمال 95 درصد تفاوت معنی دار وجود دارد.

جدول 1-مقایسه فراوانی زادآوری در دام­داری­های تخریب سرا شده و نشده و چهار جهت اصلی با استفاده از آزمون کولموگروف اسمیرنوف با 95 درصد اطمینان

بحث

به منظور ارزیابی طرح سامان­دهی خروج دام از جنگل علاوه بر تهیه پرسش­نامه به بررسی زادآوری در سه طبقه ارتفاعی تا 5/0 متر، 5/0تا 3/1 متر و بیش از 3/1 متر در چهار جهت اصلی و  با فاصله 10 متر از مرکز،20 متر از مرکز و 30 متر از مرکز    در دامسراهای تخریب شده و سراهای دامی موجود پرداخته شد. در سراهای دامی موجود همان­طور که نتایج داده­های آماری و نمودارها نشان می­دهد با فاصله گرفتن از مرکز به سوی 30 متر میزان زادآوری افزایش داشته و این میزان افزایش در طبقه ارتفاعی بیش از 3/1 متر بیش­تر به چشم می خورد و بویژه با تاثیر جهت برروی فراوانی زادآوری در این طبقه ارتفاعی و فاصله از مرکز و در جهت غربی عموما بیش­ترین مقدار فراوانی را دارا بوده و کم­ترین مقدار فراوانی در جهت جنوبی و در طبقات ارتفاعی تا 5/0 متر به چشم می خورد. در سراهای دامی تخریب شده نیز این وضعیت وجود دارد و کاملا تایید شده است اما فراوانی زاد­آوری به مراتب بیش­تر بوده به ویژه در طبقه ارتفاعی بیش از 3/1 متر و با فاصله از مرکز 30 متر، که این مساله به خروج دام جنگل و فراهم نمودن شرایط مناسب­تر جهت رشد و تعالی زاد­آوری­های موجود­، همچنین استقرار هرچه بهتر زاد­آوری بر می­گردد.

 در مقایسه سراهای دامی تخریب شده و سرا­های دامی موجود مشخص گردید وضعیت زاد­آوری از جهت فراوانی در سراهای دامی تخریب شده نسبت به سراهای دامی موجود به مراتب بهتر بوده و همچنین وضعیت فراوانی زادآوری در طبقات ارتفاعی بالاتر به وی‍ژه طبقه ارتفاعی بیش از 3/1 متر و جهت غربی در سراهای دامی موجود از فراوانی بیش­تری برخوردار می­باشند و سراهای دامی موجود در جهت جنوبی و طبقه ارتفاعی تا 5/0 متر و فاصله 10 متر از مرکز از شرایط نامساعدتری برخوردار می­باشند که این مورد برمی­گردد به دسترسی هرچه بهتر دام به نهال­های با ارتفاع کم­تر که خوشخوراک­تر نیز هستند. این مسأله با استفاده از آزمون کولموگروف اسمیرنوف با مقایسه فراوانی زادآوری در سه طبقه ارتفاعی و فاصله از مرکز 30 و20 ، 10 متر در دامسراهای تخریب سراشده و موجود مشخص گردید، به احتمال 95 درصد میان فراوانی آن­ها تفاوت معنی­دار وجود دارد و همچنین اقدام به مقایسه فراوانی در چهار جهت اصلی در این سه طبقه ارتفاعی با یکدیگر شده است معین گردید که با یکدیگر به احتمال 95 درصد تفاوت معنی­دار دارند. به نظر می آید با توجه به نتایج حاصل از مقایسه فراوانی در این دوگروه طرح خروج دام از جنگل در سری 2 مکارود که یکی از اهداف آن جلوگیری از تخریب جنگل، تسریع در زادآوری و تجدید حیات جنگل (19 ) است تا حدودی موفق می باشد و به این بخش از هدف خود دست یافته است، در حقیقت خروج دام از جنگل میزان رویش سالانه جنگل­ها را می‌افزاید، به­عبارتی انجام این طرح منجر به افزایش کمی و کیفی رویش جنگل و استمرار تولید گردیده است همسو می­باشد (17). در تحقیقی در سراهای دامداری (طرح جنگلی صفارود)، مشخص شد که در رویشگاه پایین بند به دلیل وجود دام و دسترسی مسافران دارای محدویت رشد زادآوری است و همچنین در محدوده سراها علی رغم غنی بودن خاک به دلیل تردد دام و کوبیدکی خاک امکان استقرار نهال­های طبیعی کاهش یافته در نتیجه با جنگل­کاری می­توان شرایط را برای استقرار نهال­های طبیعی و خودرو فراهم آورد (20).  البته به مانند پژوهش بالا در بررسی­های تاثیر چرا و عوامل توپوگرافی (جهت) بر زادآوری گونه پسته در جنگل‌های خواجه کلات نشان داد که جهت دامنه تاثیر معنی­داری بر تعداد نهال داشته است که برخلاف تحقیق فوق که بیش­ترین فراوانی در جهت غربی و سپس شمالی است بیش­ترین فراوانی زادآوری را در جهت شرقی (به تعداد 15/129 اصله) و سپس شمالی (به تعداد 127عدد) دارا بوده و همچنین مانند پژوهش فوق بیش­ترین میزان زاد­آوری به ویژه زنده­مانی نهال­ها در رویشگاه­های طبیعی آن در عرصه­های  قرق شده (100 در صد) و عرصه­هایی که چرای دام آزاد می­باشند (70 درصد) را در عرصه­های قرق شده دارا می­باشند (21). عاشوری (2004) در تحقیقی درخصوص بررسی تاثیر طرح خروج دام بر تجدید حیات سیمای عمومی جنگل قبل از اجرای طرح خروج دام فضاهای خالی مناطق مسکونی باغ های متصرفه و جنگل مخروبه ناشی از چرای مفرط مشاهده شد ولی بعد از اجرای طرح ترمیم تاج پوشش و استقرار تجدید حیات و کاهش جمعیت دام مشاهده شد ( 9). چرا یکی از عوامل اصلی و مهم کاهش تنوع در در جوامع جنگلی بیان گردیده است (22). در بسیاری از مطالعات مشخص شد که چرای دام باعث کاهش پوشش گیاهی و تغییر ترکیب گونه ای می­گردد، همچنین باعث ایجاد تغییرات منفی در  پایداری اکوسیستم ها شده و سلامت آن­ها را به خطر می­اندازد که می­توان به مطالعات زیر اشاره کرد: (23، 24، 25، 26، 4، 27، 28، 29، 30، 31 و 32).

با توجه به افزایش درآمد دامدار تمایل او به خروج دام از جنگل بیش­تر می­گردد. در واقع بهره­بردارانی که سطح درآمدی پایین­تری دارند از نظر مالی قادر به اداره دامداری به شیوه مدرن نبوده، و توانایی خرید مواد غذایی و کنستانتره در          مقیاس صنعتی را ندارند و همین امر منجر به استفاده از جنگل و پوشش گیاهی به عنوان غذا خواهد شد (33) از این روی پیشنهاد می­گردد، دولت از طریق بانک­های عامل خود نظیر کشاورزی با واگذاری زمین­هایی و ایجاد شهرک­های دام­داری با رعایت اصول نظام دام با توجه به توان اجرای این نوع حرفه توسط دام­دار و ارایه وام­های با کارمزد پایین و طویل المدت ترغیب به خروج دام­دار از جنگل بنمایند، با این کار هم شغل دامدار و توانایی تولید او را حفظ کرده اند، هم کمک به بازسازی جنگل می نمایند، در حقیقت اقدام به بسترسازی­های اجتماعی گردد. باید توجه داشت وقتی جمعیتی را که برای سالیان سال در یک محیط خاص مانند جنگل سکونت داشته اند و زندگی خود را بر اساس آن شرایط وفق داده­اند، جابجا می­کنیم حداقل نیازمندی­های اساسی آن را  بر طرف کنیم، نیازمندی­های اساسی صرفا در دسترسی به خدمات عمومی خلاصه نمی­شود، اشتغال و برخورداری از منابع درآمد پایدار و قابل اتکا برای خانواده ها از اولویت بسزایی برخوردار است، امری که به نظر می­رسد در طرح حاضر کم­تر بدان پرداخته شده است. نکته دیگر آنکه از ضروریات اجرای موفقیت آمیز چنین طرحی همکاری و هماهنگی کلیه دستگاه­های اجرای مرتیط در امر اسکان می­باشند، لازم است چنین نهادها، ادارات، سازمان­ها و ... از طریق قانونی متعهد به انجام وظایف و تعهدات محوله باشند و از طریق ستاد هماهنگ­کننده­ای هدایت و کنترل شوند. در سال­های گذشته راهبردهای مدیریت جنگل و محافظت از تنوع زیستی به طور اساسی از توجه و تمرکز به برنامه­ریزی متمرکز با مدیریت سازمان­های دولتی به راهبردهای بیش­تر مشارکتی با اهداف متوازن اجتماعی، زیست محیطی و اقتصادی منتقل شده است (34، 35، 36، 37 و 38).

رویکرد مشارکتی در حفظ جنگل از یک طرف سبب انگیزه همکاری مردم محلی شده در اعمال قوانین کنترل جنگل با دولت می­شود. از طرف دیگر قادر کردن مردم محلی با دولت برای مشارکت در منافع و مدیریت توسعه جنگل به رفع فقر و متنوع کردن منابع درآمدی آن­ها کمک می­کند. همچنین بکارگیری فنون و تجارب محلی در کنار شرایط اکولو‍ژیکی محلی می­تواند به تحقیقات علمی و کمک به منابع بالقوه جدید تولیدی کمک کند (36). بنابراین شایسته است چنین رویکردهای مدیریتی جنگل که اکنون در بسیاری از نقاط دنیا استفاده می­شود، مورد توجه بیش­تری قرارگیرد و در مورد به کارگیری راهکارهای تک بعدی و عواقب اقتصادی و اجتماعی آنها اندیشید.

منابع

1. بصیری، م. و ایروانی، م.، 1388. تغییرات پوشش گیاهی پس از 19 سال قرق های آزمایشی در منطقه زاگرس مرکزی.  مجله علمی پژوهشی مرتع 3(2): 170-155.
2. وحید چوپانی، ح.، محمودی، ج. و اکبرلو، م. 1390. بررسی آثار قرق و چرای دام بر تنوع گیاهی با استفاده از مد لهای پارامتری. مطالعه موردی: مراتع خشک و نیمه خشک بزداغی خراسان شمالی. مجلة علمی پژوهشی مرتع 5 (3):  321-314.
3. میرزا علی، ا.، مصداقی، م. و عرفان زاده، ر.، 1385. بررسی تأثیر قرق بر روی پوشش گیاهی و خاک سطحی مراتع شور گمیشان در استان گلستان. علوم کشاورزی و منابع طبیعی 13 (2): 201-194.
4. حیدریان آقاخانی، م.، نقی­پور، ع.ا. و توکلی، ح.، 1389. بررسی اثر شدت چرای دام بر پوشش گیاهی و خاک در مراتع سیساب بجنورد. فصلنامة علمی-پژوهشی تحقیقات مرتع و بیابان ایران 17 (2): 256-243.
5. Stahlheber, A.K. and D’Antonio, C.M., 2013. Using livestock to manage plant composition: A meta-analysis of grazing in California Mediterranean grasslands. Biological Conservation 157: 300–308.
6. Papanikolaou, A.D., Fyllas, N.M., Mazaris, A.D., Dimitrakopoulos, P.G. Kallimanis, A.S. and Pantis, J.D., 2011. Grazing effects on plant functional group diversity in Meditranian shrublands. Biodiversity Conservation 20: 2831 –2843.
7. Facelli, J.M. and Springbett, H., 2009. Why do some species in arid lands increase under grazing? Mechanisms that favour increased abundance of Maireana pyramidata in overgrazed chenopod shrublands of South Australia. Austral Ecol. 34:588–597.
8. Allreda, B.W., Fuhlendorfa, S.D., Smeinsb, F.E. and Taylor, C.A., 2012. Herbivore species and razing intensity regulate community composition and an encroaching woody plant in semi-arid rangeland. Basic and Applied Ecology 13: 149–158.
9. عاشوری ،ن.ا.، .1383. تاثیر ساماندهی خروج دام بر تجدید حیات در حوزه چفرود دانشگاه گیلان دانشکده منابع طبیعی پایان نامه کارشناسی ارشد 106 ص.
10. کاظمی، ع.ن.، 1381. ارزیابی عملکرد طرح ساماندهی خروج دام از جنگل و تجمیع خانوارهای جنگل نشین در حوزه 24 استان گیلان دانشگاه گیلان دانشکده منابع طبیعی، پایان­نامه کارشناسی ارشد، 50 ص..
11. ملک محمدی ، ا.، 1376، عوامل اجرایی و ترویجی موثر در پذیرش ساماندهی خروج دام از جنگل نشریه جنگل و مرتع شماره 56: 49-40.
12. حیدری آقاخانی، م.، نقی پور برج، ع.ا.، توکلی، ح.، 1389. بررسی اثر شدت چرای دام بر پوشش گیاهی و خاک در مراتع سیساب بجنورد. فصلنامه علمی- پژوهشی تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 17(2): 243-256.
13. علیجانپور، الف.، اسحاقی راد، ج.، بانج شفیعی.، ع، 1388. بررسی و مقایسه تنوع گونه­ای تجدید حیات توده­های جنگلی دومنطقه حفاظت شده و غیرحفاظتی ارسباران، مجله جنگل ایران، 1: 209-217.
14. Firinioglu, H.K., Seefeldt, S.S., Sahin, B., 2007. The effects of long-term grazing exclosures on range plants in the central Anatolian region of turkey. Journal of environment management l39: 326- 337.
15. Zhao, W.Y., Lia, J.L., Qi, J.G. 2007. Changes in vegetation diversity and structure in response to heavy grazing pressure in the northern Tianshan Mountains, China. Journal of Arid Environments 68: 465–479
16. Cesa, A., Paruelo, J.M., 2011. Changes in vegetation structure induced by domestic grazing in Patagonia (Southern Argentina). Journal of Arid Environments 75: 1129-1135
17. مرتضوی، س.ا.، نخعی، ن.، و نوازی، م.ع.، 1385. ارزیابی طرح خروج دام ازجنگل و تاثیر اجرای طرح در تولیدات دام. کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، 80 ص.
18. بی نام، سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور. 1388. کتابچه طرح جنگلداری سری 2 مکارود حوزه 36 کاظم رود، تجدید نظر دوم ، 85 صفحه.
19. عظیمی، ن.، و امیری لمر، م.، 1387. ارزیابی اثرات اجرایی طرح ساماندهی خروج دام از جنگل بر جنگل نشینان دراستان گیلان مطالعه موردی بخش مرکزی شهرستان رضوانشهر، مجله پژوهشهای جغرافیایی، شماره63، بهار1387، صفحه 157-171.
20. وهابی، س.ا.، 1388. بررسی کمی و کیفی تجدید حیات در مناطق آزاد شده در سراهای دامداری (طرح جنگلدری صفا رود)، دانشگاه آزاد چالوس، پایان نامه کارشنسی ارشد ،51 ص.
21. خسروجردی، ا.، درودی، ه. و نام دوست، ط.، 1387. بررسی تاثیر چرا و عوامل توپوگرافی بر زادآوری گونه پسته در جنگل های خواجه کلات، پژوهش و سازندگی، 90: 2138-44.
22. زارع، ح.، اجتهادی، ح. و امینی، ط.، 1383. بررسی تنوع گونه های گیاهی در جنگلهای سیاه بیشه چالوس، مازندران، فصلنامه پژوهشکده محیط زیست جهاد دانشگاهی: 41-35.
23. اجتهادی، ح.، زاهدی پور، ح. و سپهری، ع.، 1378. توصیف تنوع بوم شناختی بتا با استفاده از روشهای رسته بندی و طبقه بندی در سه ایستگاه با مدیریت چرای متفاوت ، خلاصه مقالات هشتمین کنفرانس سراسری ایران. 9 شهریور، 26 - 11، دانشگاه رازی.
24. اکبرزاده، م.، 1384. بررسی تغییرات پوشش گیاهی داخل و خارج قرق ر ودشور. فصلنامه علمی - پژوهشی تحقیقات مرتع و بیابان 12(2): 188-167.
25. جهانتاب، ا.، سپهری ع، حنفی، ب.، میردیلمی، س.ز.، 1387. مقایسه تنوع پوشش گیاهی مراتع در دو منطقه قرق و چرا در مراتع کوهستانی زاگرس مرکزی (مطالعه موردی: منطقه دیشموک در استان کهگیلویه و بویراحمد. تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 17 (3): 300-292.
26. معین پور، ن.، 1387. مطالعه تأثیر قرق بر پوشش گیاهی مراتع کالپوش، پایان نامه کارشناسی ارشد مرتعداری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، 80 ص.
27. Mcevoy, P.M., Flexen M. and Mc. Adam, J.H., 2006. The effect of livestock grazing on ground flora in broadleaf woodlands in Northern Ireland. Journal of Forest Ecology and Management, 225: 39-50.
28. Gao, Y.H., Luo, P. Wu, N., Chen, H. and Wang, G.X., 2007. Grazing intensity impacts on carbon sequestration in an alpine meadow on the Eastern Tibetan Plateau. Research Journal of Agriculture and Biological Sciences, 3(6): 642-647.
29. Firinioğlu, H.K., Seefeldt, S.S., and Sahin, B., 2007. The Effects of Long-Term Grazing Exclosures on Range Plants in the Central Anatolian Region of Turkey. Journal of Environment Management, 39: 326-337.
30. Hartnett‚ D.C., Hickman K.R. and Walter‚ L.E., 1996. Efects of bison grazing, Fire and topography on floristic diversity prairie. Journal range management. 49(5):413-420.
31. Smit, A. and Kooijman, A.M., 2001. Grazing as a measure to reduce nutrient availability and plant productivity in acid dune grassland and pine forests in the Netherlands. Journal Ecological Engineering, 17(1):63-77.

32. Karen, R., C. Hickman, D. Hartnett.‚ C. Robert, E. Cochran & E. Clenton, 2004. Grazing management effects on plant species diversity in tallgrass prairie.  journal range management 57(1): 58-65.
33. امیرنژاد، ح.، 1390. بررسی میزان تاثیر عوامل اقتصادی اجتماعی برای تمایل به خروج دام از جنگل های استان مازندران(مطالعه موردی جنگلهای شهرستان ساری)، مجله علمی پژوهشی مرتع، سال پنجم، شماره دوم، تابستان 1390،  239-229.
34. Ribot, C., 1995. From exclusion to Participation: Turning Senegal s forestry policy around? World Development, 23(9): 1587-1599.
35. Ostrom, E., 1999. Revisiting the Commons: Local Lessons Global Challenges Since 9 April 1999:284: 278-282.
36. World Bank, 2000. The World Bank Participation Sourcebook, http://WWW. World bank.org/wbi/ sourcebook/sb. home.
37. Salam M.A., Noguchi, T. and Koike, M., 2003. Factors influencing the sustained participation of farmers in participatory forestry: a case study in central Sal forests in Bangladesh Journal of environmental Management 74(1): 43-51.
38. Leskinen, A., 2004, Purposes and challenges of public Participation in regional and local forestry in Finland, Forest Policy and Economics 6(6):  605-618.