تأثیر کیفیت بصری فضاهای دانشگاهی بر تعاملات اجتماعی دانشجویان (نمونه موردی: گرگان)

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیستم، شماره چهار ، دیماه 97

تأثیر کیفیت بصری فضاهای دانشگاهی بر تعاملات اجتماعی دانشجویان

(نمونه موردی: گرگان)

سیده بهشاد زهرائی[1]

مهدیه پژوهان فر[2] ^*

m.pazhouhanfar@gmail.com

چکیده

زمینه و هدف: آموزش و یادگیری از فعالیت‌های اصلی دانشگاه­ها بوده و رکن مهم و سرنوشت‌ساز توسعه انسانی می‌باشند و عامل تغییر و پیشرفت اجتماعی محسوب می­شوند. تعامل و حضور اجتماعی دانشجویان در فرآیند یادگیری، ازجمله عواملی است که می­تواند در کارآمدی دانشگاه­ها مفید باشد. باوجوداین امروزه سطح تعاملات اجتماعی در فضاهای دانشگاهی کاهش‌یافته است. مطالعات انجام‌شده حاکی از آن است که فضا باید واجد کیفیت بصری مطلوبی باشد تا در آن تعاملات اجتماعی صورت پذیرد. ازاین‌رو هدف از پژوهش حاضر، شناسایی معیارهای کیفیت بصری فضاهای آموزشی و بررسی میزان تأثیرگذاری این معیارها بر تعاملات اجتماعی دانشجویان می‌باشد.

روش بررسی: روش تحقیق توصیفی-تحلیلی از نوع پیمایشی می‌باشد و ابزار مطالعه پرسشنامه محقق ساخته می‌باشد.

یافته ها: اطلاعات موردنیاز از 300 نفر از دانشجویان شاغل به تحصیل در دانشگاه گلستان و علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان به‌صورت تصادفی جمع­آوری شد؛ که 40 گویه کیفیت بصری و  6 گویه تعاملات اجتماعی را می­سنجند.

بحث و نتیجه گیری:  نتایج حاصل از رگرسیون آنالیز نشان می­دهند که بین بعضی از ابعاد کیفیت بصری شامل: تنوع، تضاد، وحدت، خوانایی، توالی، جذابیت، پاکیزگی و دسترسی با تعاملات اجتماعی رابطه­ی معنی­داری اثبات‌شده و میزان تأثیرگذاری آن‌ها متفاوت است. دسترسی بیشترین (بتای 82/0درصد) و تأکید (بتای 12/0 درصد) پایین‌ترین تأثیر را بر تعاملات اجتماعی دانشجویان داشته است. این امر بیانگر این نکته است که، میزان تعاملات دانشجویان در فضاهای دانشگاهی متأثر از سطح کیفیت بصری این فضاها می­باشد. نتایج این پژوهش می‌تواند به معماران، طراحان و برنامه ریزان شهری در جهت طراحی فضاهای جدید یا توسعه فضاهای دانشگاهی مفید واقع شود.

واژه های کلیدی : کیفیت بصری، تعاملات اجتماعی، منظر، دانشگاه، فضاهای دانشگاهی.

Effect of visual quality of university campuses on social interaction of students(Case study: Gorgan)

Seyedeh Behshad Zahraee[3]

Mahdieh Pazhouhanfar[4]^*

m.pazhouhanfar@gmail.com

Abstract

Background and Objective: Teaching and learning of the main activities of universities and important pillar of human development are crucial and are agents of change and social progress. Social interaction and participation of students in the learning process, including factors that could be useful in efficiently universities. However, today the level of social interaction at university campuses has decreased. Several studies showed that the space should be eligible for optimum visual. Quality of social interactions to occur. Therefore, the aim of the research is to identify the criteria for visual quality educational facilities and investigating the extent to which these criteria is the social interaction of students leave. 

Method: The research method is descriptive-analytic survey and questionnaire is self-made.

Findings: Required information from 300 students studying at the University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Gorgan, Golestan and were collected randomly; that visual quality with 40 items and six items assessed social interactions. 

Discussion and Conclusion: The results of the regression analysis indicate that between some aspects of visual quality including: diversity, conflict, unity, readability, sequence, charm, cleanliness and access has proven significant relationship with social interactions and the effect of them is different. This implies that, the interactions of students at university campuses these spaces is affected by the level of visual quality. The results of this study can help architects, designers and urban planners to design new spaces or development of academic spaces helpful.

Key words: quality visual, social interactions, perspective, university campuses.

مقدمه

دانشگاه، از فضاهای آموزشی است که باهدف ایجاد توسعه کمّی مؤسسات آموزش عالی ساخته‌شده است. طی سال­های گذشته، مؤسسات آموزشی زیادی در فضاهای نامطلوب به‌منظور پاسخگویی به نیاز ایجاد شد. این در حالی است که فضاهای دانشگاهی باید در جهت آموزش که همان هدف اصلی دانشگاه است، طراحی شوند (1). چراکه آموزش و یادگیری از فعالیت‌های اصلی دانشگاه­ها بوده و رکن مهم و سرنوشت‌ساز توسعه انسانی می‌باشند و عامل تغییر و پیشرفت اجتماعی محسوب می­شوند  (2). تعامل و حضور اجتماعی دانشجویان در فرآیند یادگیری، ازجمله عواملی است که می­تواند در کارآمدی دانشگاه­ها مفید باشد. در این میان یکی از مهم‌ترین مؤلفه­هایی که با فرایند یادگیری و تعامل ارتباط تنگاتنگی دارد، حضور اجتماعی است. که از عوامل مهم پیشرفت و تأثیرگذاری آموزش­ها محسوب می­شود؛  همچنین از عوامل معنی‌دار در توسعه­ی اثربخشی آموزش و ایجاد یک حس اجتماعی محسوب می‌شوند (3).

دانشگاه فضایی شهری است که در آن تعاملات اجتماعی منجر به رشد فکری افراد می­شود. منظور از این تعاملات، سلسله حرکاتی است که انسان برای دستیابی به هدف نسبت به انسان دیگر انجام می­دهد. مکان­ها از ارتباطات بین عناصر محیطی و مردم به دست می­آیند و پیروی‌کننده الگوی خاصی هستند که درنهایت به تعاملات اجتماعی منجر می­شوند (4). انسان­ در دانشگاه­ به دنبال فضاهای با هویت است که در آن‌هم آسایش افراد تأمین شود و هم به تعامل با سایرین بپردازد. دانشگاه­ها، باید برای افراد به‌گونه‌ای باشند که آن‌ها در بستر پویایی اجتماعی به کمال برسند (5).

فعالیت‌های انجام‌شده در این فضا، ازجمله تعاملات اجتماعی محسوب می‌شوند که شامل: گفتگو، کسب اطلاعات و ... است. فضای دانشگاهی، مؤلفه­ای مهم، در تعامل انسان با دیگران است. انسان به‌عنوان نظامی سازمان‌دهی شده، پویا و مستعد یادگیری، می­تواند رفتار خود را در مقابل تغییرات محیط اصلاح کند. هر تعامل اجتماعی موقعیتی داشته و درجایی خاص و در دوره زمانی ویژه­ای اتفاق می­افتد؛ بنابراین تعامل اجتماعی به  تقسیمات مکانی و زمانی محدود می­شود. بعضی از این نقش­ها، با ارتباط چهره به چهره و در گروه‌های بزرگ‌تر با گفتگو، سیمای ظاهری و وضعیت بدن صورت می­گیرد. درهرصورت مکان و ویژگی­های آن، از موضوعات مهم در فرآیند تعاملات اجتماعی محسوب می­شوند. به‌طورکلی، هم‌جواری، تجانس، تراکم، موقعیت و هدف  عوامل اولیه واصلی ایجاد تعامل میان افراد هستند که می­توانند باعث همکاری و رقابت شوند (6). بر اساس آنچه گفته شد، فضاهای دانشگاهی باید مکانی برای تعاملات اجتماعی فراهم آورند. بااین‌وجود امروزه، شاهد کاهش تعاملات اجتماعی در این‌گونه فضاها هستیم (7). مطالعات انجام‌شده حاکی از آن است که اثر کیفیت بصری فضاها بر تعاملات اجتماعی به‌گونه‌ای است که فضا باید واجد کیفیت بصری مطلوبی باشد تا در آن تعاملات اجتماعی صورت پذیرد (8).  درواقع توجه به کیفیت و خصوصیات بصری و عناصر سازنده آن همچون تنوع، مقیاس³و ...  (9)؛ که مهم‌ترین جز طراحی فضاها محسوب می­شوند، اهمیت بسیاری دارند و نتایج این‌گونه تحقیقات می­تواند در طراحی مناظری باکیفیت بصری بهتر مورداستفاده قرار گیرد (10).

بیان مسئله

امروزه شاهد کاهش سطح تعاملات اجتماعی در فضاهای دانشگاهی هستیم. یکی از عوامل تأثیرگذار در این زمینه، کیفیت بصری این فضاها می­باشد. درواقع فضاها به‌گونه‌ای هستند که اثرات نامطلوب در افراد می­گذارند و باعث فراری شدن افراد از فضا شده و کم شدن تعامل اجتماعی که از مهم‌ترین نیازهای انسان است، را به دنبال دارند. نتیجه چنین اتفاقی، پیامدهایی چون : ناراحتی، استرس و عدم وجود آرامش است (7). از سویی دیگر، با توجه به اینکه عملکرد هر فضا تابعی از انسان می­باشد و انسان تنها موجودی است که روح فضا را درک می­کند، پس انسان در فضا حائز اهمیت است و باید به نیازهای وی توجه شود. در این زمینه یکی از نیازهای وی،  بنا بر هرم مازلو⁴ نیازهای اجتماعی است، یعنی انسان باید با اطرافیان خود در تعامل باشد. یکی از فضاهایی که تعاملات اجتماعی انسان در آن شکل می­گیرد، دانشگاه است. هدف از ایجاد این فضاها، توسعه آموزش عالی است، پس باید ظاهر مناسبی داشته باشد که افراد جذب آن شوند. بنابراین کیفیت بصری این محیط، به این دلیل که افراد جذب آن شوند و به تعامل اجتماعی با یکدیگر بپردازند ، از اهمیت بسیاری برخوردار است. ازاین‌جهت، پژوهش حاضر به تجزیه‌وتحلیل کیفیت بصری فضاهای دانشگاهی از یک‌سو و تعاملات اجتماعی، از سوی دیگر می­پردازد و تأثیر متغیرهای کیفیت بصری در تعاملات اجتماعی دانشجویان را بررسی می­کند؛ و درنهایت با توجه به نظر دانشجویان در این راستا، نقش متغیر­های کیفیت بصری فضاهای دانشگاهی در افزایش تعاملات اجتماعی دانشجویان به‌صورت پیشنهاد ارائه می­شود.

مبانی نظری

لذت دیدن فضاهای شهری،  از عوامل تأثیرگذار بر ادراک و فهم آن فضا می­باشد. این تأثیر گاهی لحظه­ای و گاهی درازمدت می­باشد و این بستگی به ویژگی خاصی دارد که از آن برداشت می­شود. بعد بصری فضا شامل کیفیت­هایی است که با دیده شدن فضا توسط حاضرین و ناظرین، بر آن‌ها تأثیر می­گذارد (11). معیارهای کیفیت بصری عبارت‌اند از:

1-1: تنوع به معنای گوناگونی عناصر و اشیا یک پدیده در حد متعادل و متناسب می­باشد. تنوع با استفاده از افزایش عناصر در مقیاس­ها و لایه­های متعدد و متضاد باهم ، قابل‌تعریف است( 12).

2-1: تضاد، می­تواند منجر به تشخیص تفاوت عناصر از هم شود. همچنین باعث، تشخیص تمایز یک شی از اشیا دیگر و از زمینه می­شود (13) .

3-1: هماهنگی وقتی ایجاد می­شود  که اجزای منظر(فرم، رنگ، بافت) رابطه  مناسبی باهم و با زمینه داشته باشند، یعنی همخوانی قسمت­های مختلف با همدیگر و با کل وجود داشته ­باشد که از اصل‌های طراحی به‌حساب می­آید که باعث ایجاد وحدتنیز می­شود (14).

4-1: خوانایی هر مکان  بدین مفهوم است که مردم با وارد شدن در آن مکان تا چه حد می‌توانند آن فضا را درک کنند (15). وضوح فضاهای شهری و امکان نقش‌پذیری آن بر ذهن ناظرین و حاضرین، از ویژگی‌هایی به‌حساب می­آید که بر حس مکان و حس تعلق افراد به فضا تأثیرگذار است (11).

5-1: تأکید،  به معنای اهمیت دادن به قسمتی از منظره نسبت به سایر قسمت­ها است و از جذابیت و ارزش بصری بیشتری برخوردار است؛ به‌گونه‌ای که این قسمت بر سایر قسمت­های طرح ارجحیت داشته  و آن‌ها را تابع خویش می­کند(16).

6-1: نظم ، معمولاً معنای اجبار دارد. هر چه این نظم سخت‌تر باشد، فضای باز کمتری به‌منظور تنوع اجزا، ایجاد می­شود و هر قسمتی که بیشتر نظم داشته باشد، یک نظم پیچیده آزادی بیشتری را ایجاد می­کند و این آزادی، فضای باز کافی برای شکل دادن به اجزا و حتی ایهام را به وجود می‌آورد (17).

7-1: مقیاس، به ابعاد و اندازه فضا و رابطه میان ابعاد فضا مرتبط است. همچنین تناسب آن فضا و رعایت مقیاس ، می­تواند باعث ادراک انسان از آن فضا و حس مثبت یا منفی افراد از فضا شود (11).

8-1: ریتم  ^، به معنای تکرار عناصر افقی و عمودی می­باشد که در زاویه دید و پرسپکتیوتشدید می­شود؛ یعنی ریتم، تکرار منظم یا هماهنگی خطوط، اشکال، برگه‌ها یا رنگ‌ها به‌حساب می­آید (9).

9-1: در لغت‌نامه شهرسازی رابرت کوان، سرزندگی و زیست پذیری در کنار هم آورده شده است و این‌گونه معنی شده است” Vitality and Viability “که، سرزندگی درواقع، ­بازتاب سطح شلوغی آن در اوقات مختلف روز و در بخش­های مختلف است؛ درصورتی‌که زیست پذیری، میزانی برای سنجش ظرفیت آن برای جذب سرمایه به‌منظور بقا، بهبود و تطابق نیازهای متغیراست (18).

10-1: دسترسی،  ارتباط تنگاتنگی با کاربری­ها دارد، زیرا نحوه توزیع فضایی کاربری­ها است که مسئله دسترسی را برای آن‌ها مطرح می­کند (19). دسترسی مناسب، باعث افزایش رضایت مردم می­شود (20).

11-1: پاکیزگی محیط در هر محیطی، یک هنجار محسوب می­شود. وجود آلودگی بصری در محیط شهری به‌طور ناخودآگاه این تفکر را القا می­کند که در این مکان به هنجار­های رفتاری توجه نشده است(21). مفهوم آلودگی دیداری به وجود اغتشاش و کیفیت بصری نامطلوب در شکل شهر اعم از نماها، برگه‌ها، احجام، تابلوها، عناصر و المان‌ها اشاره می­کند. عدم وجود طراحی منظر و نبود نظم و زیبایی در عناصر المان‌ها و آرایش منطقی و قابل‌فهم عناصر، منجر به بروز آلودگی دیداری می­شود(19).

12-1: جذابیت منظر در عناصر و ترکیبات آن خلاصه می­شود و باعث مشغول شدن ذهن  و شگفت‌زده شدن خاطر می­شود. با توجه به تماشای لغزش و ریزش برگ­های رنگارنگ درختان پاییزی، شنیدن و دیدن صدا و حرکت پرنده­ها روی شاخه­ها، بازی­های آب و نور به همراه تغییر رنگ آن‌ها در روزها و فصل­های چهار گونه و ... همه از جذابیت­های ذهن نواز منظر می­باشد که به‌ راحتی در پیرامون و درون فضاهای بسته معماری قابل‌گسترش است (1).

2-تعاملات اجتماعی

بر اساس هرم نیازهای انسانی مازلو (1954) احتیاجات افراد شامل دودسته می­شوند، دسته نخست نیازهای مادی و جسمانی است که به بعد روحی و روانی زندگی انسان مرتبط است. بر این اساس یکی از نیازهای فطری انسان­ها نیاز به برقراری تعاملات و روابط اجتماعی می­باشد. بدین ترتیب از تعاملات و روابط اجتماعی هم به‌عنوان یک نیاز فطری و هم وسیله­ای برای ارضای نیازهای دیگر نام‌برده می­شود؛ به‌گونه‌ای که انسان بدون برقراری روابط اجتماعی قادر به زیستن نمی­باشد (22). به عبارتی تعامل اجتماعی به معنای ایجاد رابطه بین دو نفر یا بیشتر است که باعث واکنشی میان آن‌ها می­شود که این نوع واکنش برای هر دو طرف شناخته‌شده است. بنابراین روابط بدون معنا شامل این تعریف  نمی‌باشد (23).

پیشینه تحقیق

قنبران و جعفری (1393) در ارتباط با عوامل محیطی مؤثر بر تعاملات اجتماعی به تحقیق پرداختند و به این نتیجه رسیدند که جنبه­های اجتماعی و فعالیت­های جاری محله،  در کنار ابعاد شکلی زیبایی و بصری که باعث تجربه حرکت انسان در فضا می­شود،  از عوامل مؤثر در شکل­گیری تعاملات اجتماعی میان افراد است. اما عواملی که بر شکل­گیری تعاملات اجتماعی مؤثر هستند عبارت‌اند از: حس تعلق، امنیت اجتماعی–محیطی حس مکان، اجتماع‌پذیری فضا، اعتماد اجتماعی، مشارکتی بودن فضا، مراسم مذهبی، طبقه اجتماعی و پایگاه اقتصادی، وجود انواع فضاهای عمومی و پاتوق در محله، فاصله دسترسی و نوع و میزان مراجعه ساکنین (24).

میرکریمی و دیگران (1392) به ارزیابی کیفیت بصری سیمای سرزمین پرداختند و دریافتند  که معیارهای ارزیابی کیفیت بصری سیمای سرزمین به دودسته عینی و ذهنی تقسیم می‌شود؛ که معیارهای عینی شامل زیر معیار: تیپ، تراکم و تنوع پوشش گیاهی و معیارهای ذهنی شامل تنوع رنگ، بافت، پاکیزگی و تمیزی محیط، سرزندگی و پویایی، توالی و منظره­ی پیش روی بازدیدکننده می­باشد. برای تجزیه‌وتحلیل داده­ها از روش تحلیل مؤلفه­های اساسی استفاده شد و این نتیجه به دست آمد که از بین معیارهای ذهنی 5 معیار پیچیدگی، تنوع رنگ، بافت، منظره و پاکیزگی محیط به‌عنوان مهم­ترین معیارهای ذهنی مؤثر انتخاب شدند و از بین معیار­های ذهنی استخراج‌شده تنها سه معیار تنوع تراکم پوشش گیاهی، قابلیت دید آبشار، قابلیت دید نقاط پرتنوع به‌منزله معیارهای اصلی انتخاب شدند(25).

گلچین و دیگران (1391) تحقیقی در ارتباط باکیفیت بصری فضاهای آموزشی انجام دادند و در آن دریافتند، فضاهایی که پوشش گیاهی متراکم‌تر و متنوع  و سایه‌دار هستند، دارای مناظر طبیعی و ترکیب رنگ مناسبی می‌باشند. یعنی ترکیب‌بندی رنگی فضاها، هماهنگی کاربری‌ها در جهت عدم ایجاد آلودگی بصری، وجود آب در منظر و استفاده از مجسمه، افزایش خوانایی مکان با کاشت تک‌درخت‌هایی که نمادی از زندگی و یا ایستادگی هستند(26).

مهدوی نژاد و همکاران(2014) در تحقیق خود در ارتباط با پایداری اجتماعی ساختمان­های بلندمرتبه به تحقیق پرداختند .این مقاله با استفاده از پرسشنامه به ارزیابی سه عنصر سرمایه اجتماعی پرداخته و رابطه بین عناصر اجتماعی و عناصر طراحی را مشخص کرده است. سؤالات پرسشنامه در ارتباط با چشم‌انداز ساختمان به بیرون، فضای سبز، دسترسی مناسب، تنوع ساختمان،  تهویه طبیعی، نور طبیعی، میزان حفظ محوطه‌سازی ساختمان، نگهداری از تجهیزات، میزان تمایل افراد برای برقراری ارتباط با دیگر افراد، وضعیت فیزیکی و نمای ساختمان، کیفیت ورودی و لابی، کیفیت فضاهای جمعی از قبیل پارکینگ، انبار و کیفیت جداسازی فضای پیاده و سواره بوده است.  عناصر اجتماعی دارای معیارهایی از قبیل بحث و همکاری، گروه دوستان و مشارکت می‌باشد که همکاری با زیر معیار تمایل به بحث و همکاری، گروه دوستان با زیر معیار: تمایل به روابط دوستانه با دانشجویان دیگر ، مشارکت با زیر معیار: تمایل به شرکت در همایش درسی می‌باشد.در این تحقیق از نرم‌افزار اکسل و spss برای تحلیل داده­های پرسشنامه استفاده‌شده است که نتایج حاصل از آن نشان داد که عناصر اجتماعی شامل : شبکه دوستان، همکاری و مشارکت ارتباط مستقیمی با نور طبیعی، امنیت، تهویه طبیعی، دید و تنوع فضا داشته و ارتباط معکوسی با هویت فیزیکی، هیبت بیرونی، کیفیت لابی، دسترسی به راه و محوطه‌سازی زیبا دارد؛ همچنین برای افزایش مشارکت اجتماعی در میان ساکنین بهتر است طراحی انعطاف‌پذیر باشد.(27)

کرامتی و وزیری (2013) در تحقیق خود به موضوع عوامل مؤثر محیطی پاتوق‌های شهری که بر تعاملات اجتماعی اثر می­گذارند پرداخته­اند و به شاخص­هایی از قبیل: نفوذپذیری، تنوع، انعطاف‌پذیری، سرزندگی و خوانایی دست یافتند.(28)

صباغ زیارانی و محمدزاده (2013) در  ارتباط با ارزیابی بصری خیابان‌های شهری به پژوهش پرداختند و در میان روش­های مختلف از روش کیفیت بصری استفاده کردند. پارامترهای ارزیابی کیفیات منظر شامل: نظم، مرمت و بازیافت، تنوع، همبستگی، روح مکان، مرموز بودن و مقیاس­های چندگانه و قدرت بوده است. در مقابل ویژگی­هایی که باعث تنوع، وحدت و ... می­شوند شامل: خط آسمان، جداره (ریتم، تناسبات، زمینه، تداوم)، نشانه، محوطه­سازی، عناصر متوالی، عناصر زیست‌محیطی ( فعالیت­های انسانی و پوشش گیاهی) می­باشند. درنهایت نتیجه این‌چنین به‌دست‌آمده است که مسیر موردنظر ازنظر کیفیت بصری و زیبایی‌شناختی وضعیت مناسبی ندارد، زیرا در طول آن عامل ایجادکننده وحدت از قبیل نیمکت، کف‌پوش، چراغ روشنایی وجود نداشته و همچنین تنوع بیش‌ازحد ناشی از نبود قانون ثابت در ایجاد ساختارهای شهری باعث آشفتگی و سردرگمی شده و نابسامانی در منظره موردنظر را ایجاد کرده است.( 9)

فرضیات پژوهش

1)      بین ابعاد کیفیت بصری فضاهای دانشگاهی و تعاملات اجتماعی دانشجویان ارتباط معناداری وجود دارد.

2)      میزان تأثیرگذاری متفاوتی از نظر ابعاد کیفیت بصری فضاهای دانشگاهی بر تعاملات اجتماعی دانشجویان وجود دارد.

مدل مفهومی

بر اساس آنچه در پیشینه تجربی و نظری و مبانی نظری پژوهش ذکر شد، معیارهای کیفیت بصری شامل: تنوع، تضاد، وحدت و هماهنگی، خوانایی، تأکید، سادگی و نظم، تناسب و مقیاس، توالی و تکرار، سرزندگی، دسترسی، کیفیت پاکیزگی فضا، جذابیت می­باشند و معیارهای تعاملات اجتماعی نیز شامل: همکاری با زیر معیار تمایل به بحث و همکاری ، گروه دوستان با زیر معیار: تمایل به روابط دوستانه با دانشجویان دیگر ، مشارکت با زیر معیار: تمایل به شرکت در همایش درسی می­باشد. بر این اساس مدل پژوهش حاضر به شکل ذیل طراحی می­شود.

شکل 1- مدل تأثیر کیفیت بصری فضاهای دانشگاهی بر کیفیت بصری

 Figure 1. Model of Visual quality visual impact on the quality of Campuses

روش تحقیق

روش تحقیق پژوهش حاضر، روش توصیفی- تحلیلی می­باشد که به‌صورت پیمایشی با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته انجام‌شده است. جامعه آماری موردمطالعه دانشجویان دانشگاه گلستان و دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان می­باشند. روش نمونه‌گیری به‌صورت تصادفی ساده بوده و حجم نمونه با استفاده از نرم‌افزار جی پاور با توجه به تعداد متغیرها و در نظر گرفتن تعداد بیشتر، 300 در نظر گرفته‌شده است. نحوه توزیع پرسشنامه بدین‌صورت بوده که در دو دانشگاه و در فضاهای مختلف پرسشنامه به‌صورت تصادفی بین دانشجویان پخش‌شده است. برای محاسبه پایایی سؤالات پرسشنامه از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شد که میزان پایایی آن برابر با 907/0 که در سطح قابل قبولی می­باشد.

برای پردازش داده­ها از نرم‌افزار آماری spss و برای توصیف و تحلیل داده­ها از آمار توصیفی و استنباطی به نحو مقتضی استفاده می­گردد. برای توصیف و تفسیر داده­ها از آمار توصیفی شامل: شاخص­های آماری پراکندگی نظیر واریانس و انحراف معیار و هم‌چنین شاخص­های تمایل به مرکز مانند، میانگین، میانه، نما و توزیع­های فراوانی مطلق، نسبی، خالص و تراکمی استفاده می­شود. به‌منظور بررسی وضعیت متغیرها از آزمون آنالیز واریانس یک­طرفه، رگرسیون و ضریب همبستگی پیرسون استفاده‌شده است.

محدوده تحقیق

منطقه موردمطالعه در این پژوهش، شهر گرگان، مرکز استان گلستان می­باشد. از دانشگاه­های شهر گرگان که دارای محوطه است، دو دانشگاه گلستان و­ دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی پردیس به‌عنوان نمونه انتخاب‌شده‌اند که در تصویر 1محل هرکدام مشخص‌شده است.

شکل 2- موقعیت شهر گرگان و دانشگاه‌های نمونه (منبع: نگارندگان)

Figure 2. Location of Gorgan and sample of Universities

یافته‌ها

آزمون کولموگروف-اسمیرنوف

هنگام بررسی نرمال بودن داده‌ها، فرض صفر که مبتنی بر توزیع داده‌ها به شکل نرمال است در سطح خطای 05/0 آزمون می­شود. بنابراین اگر آماره آزمون، بزرگ‌تر- مساوی 05/0 به دست آید، دلیلی برای رد فرض صفر که مبنی بر نرمال بودن داده­ها است، وجود نخواهد داشت. به‌عبارت‌دیگر با توجه به حد معناداری محاسبه‌شده فرض صفر تأیید و فرض یک رد شده است. یعنی متغیر­های کیفیت بصری روی منحنی نرمال قرار دارند. به همین دلیل در محاسبات این فرضیه از روش‌های آمار پارامتریک و ضریب همبستگی پیرسان و تحلیل مسیر استفاده می­گردد.

جدول 1- محاسبه درجه آزادی و سطح معناداری متغیرها  (منبع: نگارنده)

Table 1- Calculating of degree of freedom and a significance level of variables

جدول 2- آزمون ضریب همبستگی پیرسون متغیر تعاملات اجتماعی، کیفیت بصری و ابعاد آن

Table 2-  corroleation among social interaction’s varialbes and visual quality

جدول فوق، میزان همبستگی متغیر کیفیت بصری و ابعاد آن را بر متغیر وابسته (تعاملات اجتماعی) نمایش می دهد. بر این اساس چنانچه ملاحظه می­شود با توجه به مقادیر آزمون و سطوح معنی‌داری (در سطح خطای5 درصد) مشاهده می­شود که متغیر کیفیت بصری و ابعاد دوازده‌گانه آن با متغیر وابسته پژوهش ارتباط مثبت، قوی و معناداری دارد. بنابراین می­توان این‌چنین نتیجه­گیری نمود که، مؤلفه­های کیفیت بصری همچون تنوع جذابیت ظاهری مناظر، کیفیت پاکیزگی بصری فضاها و تناسب مصالح و پوشش گیاهی، توالی و تکرار عناصر عمودی و افقی در قالب رنگ­ها، شکل­ها و برگه‌ها، میزان دسترسی دانشجویان به امکانات و خدمات موردنیاز، نوع کاربری وسایل و امکانات موجود در فضای دانشگاه (نوع رنگ، مبلمان، آب­نما و ...)، ابعاد و اندازه فضا، تکرار عوامل و عناصر داخلی ساختمان و یا طرح­ها در فضای خارجی، اهمیت یابی بخشی از فضا و جذابیت بصری آن،  فضاهایی که به لحاظ اجزای منظره (رنگ، بافت و ...) و زمینه باهم تناسب و وحدت دارند، وجود تضاد میان عناصر و زمینه در فضای موردنظر، وجود عناصر و اشیا گوناگون در حد متعادل و متناسب بر میزان تعاملات اجتماعی دانشجویان در فضاهای دانشگاهی تأثیرگذار است.

آزمون تحلیل رگرسیون

جداول پنج‌گانه ذیل، تحلیل چند متغیره؛ بررسی تأثیر همزمان متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته (تعاملات اجتماعی) را از طریق آزمون تحلیل رگرسیون نمایش می­دهند؛ بر این اساس چنانچه ملاحظه می­شود، ضریب  همبستگی بین متغیرهای مستقل و تعاملات اجتماعی برابر با 68/0 درصد است. درواقع متغیرهای مستقل می­توانند 84/0 درصد از واریانس تعاملات اجتماعی را به‌صورت تعدیل‌شده تبیین ­نمایند. و با توجه به مقدار به‌دست‌آمده از آزمون دوربین واتسون می­توان گفت: فرض عدم همبستگی بین خطاها رد نمی­شود و می­توان از رگرسیون استفاده کرد (جدول 3).

جدول3- بررسی تأثیر همزمان متغیرهای مستقل( منبع: نگارنده)

Table 3.The effect of the independent variables Syndicate

جدول 4 آماره­های توصیفی (ماکزیمم، مینیموم، میانگین و انحراف استاندارد) برآورد شده توسط رگرسیون، خطاها­ی باقیمانده و مقادیر برآوردی استانداردشده و خطاهای باقیمانده استانداردشده را نشان می­دهد.

جدول 4- آماره­های توصیفی (ماکزیمم، مینیموم، میانگین و انحراف استاندارد) ( منبع: نگارندگان)

Table 4. Descriptive statistics (maximum, minimum, average and standard deviation)

جدول 5- اثر رگرسیونی متغیرهای مستقل بر متغیرهای وابسته با استفاده از آزمون آنوا ( منبع: نگارنده)

Table 5- The effect regression of independent variables on the dependent variables using ANOVA.

همان‌طور که ملاحظه می­شود، اثر رگرسیونی متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته با مقدار آزمون 378/10 و سطح معنی­داری 001/0 معنی­دار می­باشد. به‌عبارت‌دیگر مجموع مجذورات باقی­مانده به آن میزانی نیست که اثر رگرسیونی را خنثی نماید؛ لذا تغییر نشان داده‌شده به‌وسیله مدل رگرسیونی براثر تصادف و اتفاق به دست نیامده است.

جدول 6- بررسی رابطه بین ابعاد کیفیت بصری و تعاملات اجتماعی ( منبع: نگارنده)

Table 6. Surveying of relationship between visual quality and social interactions

نتایج جدول 6 نشان می­دهد که رابطه بین بعضی از ابعاد کیفیت بصری (تنوع، تضاد، وحدت، خوانایی، توالی، جذابیت، پاکیزگی و دسترسی) در سطح 95 درصد معنی­دار است. بنابراین فرض تساوی ضرایب رگرسیون و مقدار ثابت با مقدار صفر رد می­شود و نیازی به خارج کردن آن‌ها از معادله رگرسیون نمی­باشد. همان‌طور که مشاهده می­شود، از میان متغیرهای مذکور دسترسی بیشترین تأثیر (بتای 82/0درصد) و تأکید (بتای 12/0 درصد) پایین‌ترین بتایر بر تعاملات اجتماعی دانشجویان داشته است. همچنین با توجه به نتایج آزمون تولرانس می­توان نتیجه‌گیری نمود که اطلاعات در مورد متغیرها به میزانی هست که در استفاده از تحلیل رگرسیون مشکلی ایجاد نمی­کند؛ و آزمون VIF نیز ضرایب رگرسیون را نمایش می­دهد که برای پیش­بینی رگرسیون مناسب هستند.

نتیجه‌گیری

در این تحقیق به‌منظور بررسی تأثیر کیفیت بصری فضاهای دانشگاهی بر تعاملات اجتماعی ابتدا به تعیین و تعریف متغیرهای کیفیت بصری و تعاملات اجتماعی پرداختیم؛ که بر این اساس مؤلفه­های کیفیت بصری شامل: تنوع، تضاد، وحدت و پیوستگی، خوانایی و نظم، تأکید، تناسب و مقیاس، توالی و تکرار، سرزندگی، جذابیت، کیفیت پاکیزگی، دسترسی هستند. مؤلفه­های متغیر وابسته (تعاملات اجتماعی) نیز شامل: همکاری، مشارکت و گروه دوستان می­باشد. برای سنجش اثرگذاری متغیرها و آزمون فرضیات پژوهش از تکنیک پرسشنامه­ای استفاده نمودیم که از پرکاربردترین روش­ها است و داده‌های حاصله از پرسشنامه با استفاده آزمون­های مقتضی مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفتند. نتایج این­چنین به دست آمد که، متغیرهای کیفیت بصری و تعاملات اجتماعی رابطه مثبت و معناداری نسبت به یکدیگر داشته‌اند که این با نتایج به‌دست‌آمده از مهدوی نژاد (2014) هم‌راستا بوده است. دراین ‌بین بعضی از ابعاد متغیر کیفیت بصری شامل مؤلفه­هایی چون: تنوع، تضاد، وحدت، خوانایی، توالی، جذابیت، پاکیزگی و دسترسی که در پژوهش حاضر به‌عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته‌شده است، بر میزان و نوع تعاملات اجتماعی دانشجویان در فضاهای دانشگاهی تأثیرگذار بوده­اند.

دسترسی از مهم­ترین عوامل تأثیر­گذار و از خصوصیات فضای خوب محسوب می­شود که دارای صور مختلفی می­باشد. دسترسی مطلوب باید برای کلیه افراد (دانشجویان) امکان‌پذیر باشد. برای بهبود کیفیت بصری فضاهای دانشگاهی ازنظر وضعیت دسترسی باید به دسترسی به انواع خدمات توجه شود. در فضاهای باز دانشگاهی بهتر است دسترسی به نقاط سایه گیر امکان‌پذیر باشد و از رمپ برای معلولین نیز استفاده شود، همچنین نیمکت­ها و مبلمان در سایت دانشگاه باید به‌گونه‌ای قرار گیرند که محل گذر استفاده‌کنندگان باشند.

خوانایی هر مکان بدین مفهوم است که مردم با وارد شدن به آن، بتوانند آن فضا را درک کنند. بدین منظور برای اینکه فضاهایی دانشگاهی خوانا باشند باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که افراد با ورود به آن احساس شناخت از محیط داشته باشند، برای این منظور می­توان از علائم و نشانه‌ها یا راهنما و نقشه‌هایی در فضاهای مختلف دانشگاه استفاده کرد تا افراد دچار سردرگمی نشوند.

چنانچه مشخص گردید جذابیت از دیگر عوامل تأثیرگذار بر تعاملات اجتماعی است که در عناصر و ترکیبات آن خلاصه می­شود. با استفاده از درختان پاییزی، بازی­های آب و نور به همراه تغییر رنگ آن‌ها، استفاده از تندیس و حجم­واره در بستر طبیعی منظر، ترکیب احجام سنگی و فلزی با عناصر سبز اطراف آن‌ها باوجود تضاد رنگ و مصالح، دعوت‌کنندگی ورودی و خروجی و ترکیب احجام با عناصر سبز می­توان در ساختمان­ها جذابیت ایجاد نمود.

ریتم به معنای تکرار منظم یا هماهنگی خطوط، اشکال، فرم­ها یا رنگ­ها می­باشد برای تقویت این عامل در فضاهای دانشگاهی بهتر است از فرم‌های واحد در برخی فضاها که کاربری مشابه دارند استفاده نمود. مؤلفه دیگری که بر سطح و نوع تعاملات اجتماعی دانشجویان تأثیرگذار بوده، تنوع است؛ که به معنای گوناگونی عناصر و اشیاء یک پدیده در حد متعادل و متناسب می­باشد. تنوع با استفاده از افزایش عناصر در مقیاس­ها و لایه­های متعدد و متضاد باهم قابل‌تعریف است. تنوع همچنین با به کار بردن اشکال گوناگون فرم، بافت و رنگ در طراحی نیز به دست می­آید. قرار گرفتن چندین فرم و بافت متفاوت که به‌درستی در کنار هم قرار گیرند و یا چندین رنگ غیرمشابه که به‌طور صحیح باهم ترکیب شوند،  می‌توانند تداعی‌کننده تنوع در طرح باشد. تنوع همچنین با استفاده از  المان­ها بافرم ها و رنگ‌های مختلف، پوشش­های گیاهی بارنگ و برگه‌های مختلف، کف‌سازی مناسب و متنوع، گوناگونی فرم آب­نما، گوناگونی فرم و رنگ ساختمان­ها، استفاده از مبلمان متفاوت و مناسب فضا، وجود عرصه­های چندمنظوره برای تعاملات اجتماعی، وجود چندین فضای مکث و نشستن و فضاهایی با  چشم اندازه‌ای مناسب  به وجود می­آید. تضاد نیز از دیگر عوامل تأثیرگذار بر تعاملات اجتماعی بوده ­است که می­تواند منجر به تشخیص تفاوت عناصر از هم شود. بدین منظور بهتر است در فضاهای دانشگاهی از اشکال متفاوت (دایره یا مربع) پوشش گیاهی، فرم ساختمان و رنگ‌های کمرنگ و پررنگ، استفاده نمود.

مؤلفه وحدت و هماهنگی نیز بر سطح و میزان تعاملات اجتماعی تأثیرگذار است. بدین منظور باید قسمت­های مختلف با همدیگر و با کل هماهنگی داشته باشند که از اصول طراحی محسوب می­شوند که منجر به وحدت می­شوند. برای ایجاد وحدت در فضاهای دانشگاهی بهتر است به­پیوستگی ساختمان­ها و­ هماهنگی مسیر با بدنه سایت توجه شود. و درنهایت پاکیزگی فضا از دیگر عوامل تأثیرگذار بر تعاملات اجتماعی است. این امر بدان معناست که، در دیوار ساختمان­ها از عایق صوتی استفاده شود و در سایت، درختان خزان پذیر کاشته شوند. همچنین برای مکان­یابی فضاهای دانشگاهی باید به همسایگی توجه شود، از فضاهایی که دارای سروصدا و دود و آلودگی هستند، دور باشند. در نمای ساختمان بهتر است از مصالحی استفاده شود که کیفیت مناسب داشته باشد و به‌مرورزمان از بین نرود و رنگ ثابتی داشته باشند.

 به‌طورکلی این مطالعه نشان داد که کیفیت بصری فضاهای دانشگاهی بر تعاملات اجتماعی دانشجویان تأثیرگذار بوده، بدین معنی که با بهبود کیفیت بصری تعاملات اجتماعی نیز افزایش پیدا می­کند. نتایج این پژوهش می‌تواند به معماران، طراحان و برنامه ریزان شهری در جهت طراحی فضاهای جدید یا توسعه فضاهای دانشگاهی مفید واقع شود.

Reference

1. Sharghi, A.,2011. Effects of University Campus Landscapes on Learning Quality of Students. Journal of Bagh Nazar, 8(18):51-62.
2. Sarkeshikian, S.A.,2006. Learning and learning, traditional or virtual? Educational Journal, 6(21):146-156.
3. Zamani, B., Nikoonezhad, S., 2014. Comparison between Interaction and Social Presence of Students Enrolled in Actual and Virtual Programs in Terms of Demographic Factors and Academic Achievement. Journal of Applied Sociology, 25(3):119-134.
4. Talebi, Z.,2004. Social relations in urban spaces. Journal, Social Science Letter, 24(24):161-180.
5. Abdollahi, M., Tavakolinia, J., Sarafi, M., 2010. Theoretical Study of the Concept of Neighborhood and its Redefinition with Emphasis on the Conditions of Urban Neighborhoods of Iran. Journal of Human Geography Research, 72: 83-102.
6. Man, N.L.,2005. Principles of Psychology. Saatchi. M, Tehran. AmirKabir Publishing.
7. Rastbin, S., Jafari, Y., Daram, Y., Moazzezi Mehr Tehran, A., 2012. Relationship between Environmental Qualities and Continuation of Urban Life in Public Realm. Journal of Bagh Nazar, 9(21): 39-50.
8. Mohebi, M., 2013. The effect of environmental factors and aesthetics of the environment in preventing social malformations. Organization of beautification of Tehran city.
9. Sabagh ziarani, P., Mohammadzadeh, M., 2013. Visual assessment of urban streets using photo analysis method with aesthetic parameters and stability. International Conference on Civil Engineering, Architecture and the Sustainable City of Tabriz.
10. Masnavi, M., Golchin, P., 2012. Landscape quality assessment of urban green spaces with an emphasis on the formal aesthetic approach: Case study of Ferdowsi Mountainous Gardens, Tehran, Second Conference on Environmental Planning and Management.
11. Rafiian, M., Taghvaee, A.A., Khademi, M., Alipoor, R., 2012. Comparative Study of Quality Measurement Approaches in Designing Public Urban Spaces. Journal of Architecture and urban planning of Iran, 4: 35-43.
12. Arriaza, M., Cañas-Ortega, J.F., Cañas-Madueño, J.A, Ruiz-Aviles, P., 2004. Assessing the visual quality of rural landscapes. Landscape and Urban Planning, 69(1) :115-125.
13. Bulut, Z., Yilmaz, H., 2008. Determination of landscape beauties through visual quality assessment method: a case study for Kemaliye (Erzincan/Turkey). Journal of Environment monitoring assessment, 31(141):121-129.
14. Shamshiri, S., 2012. Protecting the organization - Tourism of the city's gardens. Master's thesis, Faculty of Environment, University of Tehran.
15. Bently, I., 2003. Responsive environments. Behzadfar, M., Tehran. Publication of Iran University of Science and Technology.
16. Hafezian. T., 2014. Landscaping and green space design. Tehran, Publishers of Knowledge Shape.
17. Golchin, P., Narooee. B., Masnavi, M.r., 2012. Evaluation of visual quality of educational spaces based on users' preferences. Journal of Ecology, 38(62): 135-150.
18. Khastoo, M., Saeedi rezvani, N., 2010. Factors Affecting the Livelihoods of Urban Spaces, creating a Lively Urban Space Relying on Concept (Shopping Mall). Journal of city identity, 4(6): 63-74.
19. Bahreyni, S.H., 2008. Urban design process. Tehran, Tehran University Press.
20. Taghvaee, A.A., Maroofi, S., Pahlavan, S., 2013. Evaluation of the Effects of Environmental Quality on Residents’ Social Relations: ab-Kooh Sector in Mashhad City. Naqshejahan, 3(1): 43-54.
21. Kalantari Khalil abad, H., Haghi, M., Dadkhah, M., 2014. Social components of Iranian and Islamic urban planning. Naqshejahan, 4(1): 17-26.
22. Rafipoor, F., 2013. Anatomy of the Society: An Introduction to Applied Sociology. Tehran, Public Joint Stock Company.
23. Daneshpoor, S.A., Parivar, P., 2013. Improvement of the ecological and aesthetic performance quality of the river-valley landscape using the Analytical Hierarchy Process. Environmental research, 4(8): 105-116.
24. Ghanbaran, A.H., Jafari, M., 2014. Investigating the Factors Affecting the Promotion of Social Interactions among Residents of Residential Neighborhoods. Journal of Architecture and Urbanism of Iran, 7: 57-64.
25. Mirkarimi, S.H., Saeedi, S., Mohammadzadeh, M., Salmanmahini, A.A.,2014. Application of PCA method for assessing the quality of visual quality of the land (Case study: Ziarat province of Golestan province). Ecology, 40(2): 451-462.
26. Golchin, P., Naroee, B., Masnavi, M.R.,2012. Assessing the visual quality of educational spaces based on users' preferences. Ecology ,38(62): 135-150.
27. Mahdavinejad, M.J., Sadraie, A., Sadraie, G., 2014. Social Sustainability of Highrise Buildings. American Journal of Civil Engineering and Architecture ,2(1): 34-41.
28. Keramati, S., Vaziri, V., 2013. Investigating the Role of Urban Hikes in Increasing Social Interactions in Ardabil. National Conference on Civil and Architecture and the Sustainable Urban Development of Tabriz.