آمار
| تعداد نشریات | 50 |
| تعداد شمارهها | 2,232 |
| تعداد مقالات | 20,475 |
| تعداد مشاهده مقاله | 25,241,705 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 22,893,205 |
ساخت مدل مفهومی تابآوری کاربری اراضی شهری در برابر بلایا با رویکرد توسعه پایدار | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| علوم و تکنولوژی محیط زیست | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 11، دوره 21، شماره 3 - شماره پیاپی 82، خرداد 1398، صفحه 139-156 اصل مقاله (601.24 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/jest.2019.14549 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
یاسر معرب  1؛ اسماعیل صالحی2؛ محمدجواد امیری3؛ جهانبخش بالیست4
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1دانشجوی دکتری برنامه ریزی محیط زیست دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران، تهران، ایران *(مسوول مکاتبات). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2دانشیار گروه مدیریت و برنامه ریزی محیط زیست دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران، تهران، ایران. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 3استادیار گروه مدیریت و برنامه ریزی محیط زیست دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران، تهران، ایران. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 4دانشجوی دکتری برنامه ریزی محیط زیست دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران، تهران، ایران. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| زمینه و هدف: شهر، با شکل و شمایل کنونیاش، با توجه به تاریخ سکونتگاهی انسان (حداقل دههزار سال)، موجودیتی نو- زاده- شده است. این موجود نو ظهور، اگر چه وسعت اندکی از کل سرزمین را اشغال کرده است، اما اکثریت جمعیت انسانی را درون خویش بلعیده است. از سوی دیگر انسان همواره با بلایا و بحرانهای طبیعی و انسانساخت روبه رو است. هر چند اجتناب از بحران ممکن نیست اما با طراحی مناسب میتوان از صدمات این بحرانها کاست. لذا بررسی تابآوری شهری یکی از موارد حیاتی برای آمادگی شهر در برابر بلایای طبیعی و انسان ساخت است. با افزایش میزان تاب آوری شهرها میتوان خسارات ناشی از مخاطرات را به حداقل ممکن رساند. اهمیت این موضوع تا جایی است که، برخی از آن به عنوان الگوی جدیدی در تحولات شهرسازی یاد می کنند. روش بررسی: در پژوهش حاضر سعی بر آن است تا از روش قیاسی همراه با نگرش سیستمی استفاده شود. یافتهها: به منظور تعیین ابعاد و مولفههای پیشنهادی تابآوری کاربری اراضی شهری، مطالعات فراوان و متعددی در این زمینه صورت گرفته است. تا در نهایت ابعاد و معیارهای که از لحاظ کارشناسان(خبرگان متخصص در حوزه برنامهریزی محیطزیست، شهرسازی، جغرافیا و برنامهریزی شهری) شاخصتر بودهاندبرای تابآوری کاربری زمین پیشنهاد شدهاند. بحث و نتیجهگیری: ابعاد و معیارهای تابآوری کاربری اراضی شهری با رویکرد توسعه پایدار شناخته و تعیین شد و مدل مفهومی آن ترسیم گردید تا بتوان در راستای کاهش آسیبپذیری و تقویت تابآوری شهرها و ساماندهی آنها گامهای موثری برداشت. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| تاب آوری شهری؛ برنامهریزی شهری؛ برنامهریزی کاربری زمین؛ توسعه پایدار | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیست و یک، شماره سه، خرداد ماه 98
ساخت مدل مفهومی تابآوری کاربری اراضی شهری در برابر بلایا با رویکرد توسعه پایدار
یاسرمعرب [1] * اسماعیل صالحی [2] محمدجواد امیری[3] جهانبخش بالیست [4]
چکیده زمینه و هدف: شهر، با شکل و شمایل کنونیاش، با توجه به تاریخ سکونتگاهی انسان (حداقل دههزار سال)، موجودیتی نو- زاده- شده است. این موجود نو ظهور، اگر چه وسعت اندکی از کل سرزمین را اشغال کرده است، اما اکثریت جمعیت انسانی را درون خویش بلعیده است. از سوی دیگر انسان همواره با بلایا و بحرانهای طبیعی و انسانساخت روبه رو است. هر چند اجتناب از بحران ممکن نیست اما با طراحی مناسب میتوان از صدمات این بحرانها کاست. لذا بررسی تابآوری شهری یکی از موارد حیاتی برای آمادگی شهر در برابر بلایای طبیعی و انسان ساخت است. با افزایش میزان تاب آوری شهرها میتوان خسارات ناشی از مخاطرات را به حداقل ممکن رساند. اهمیت این موضوع تا جایی است که، برخی از آن به عنوان الگوی جدیدی در تحولات شهرسازی یاد می کنند. روش بررسی: در پژوهش حاضر سعی بر آن است تا از روش قیاسی همراه با نگرش سیستمی استفاده شود. یافتهها: به منظور تعیین ابعاد و مولفههای پیشنهادی تابآوری کاربری اراضی شهری، مطالعات فراوان و متعددی در این زمینه صورت گرفته است. تا در نهایت ابعاد و معیارهای که از لحاظ کارشناسان(خبرگان متخصص در حوزه برنامهریزی محیطزیست، شهرسازی، جغرافیا و برنامهریزی شهری) شاخصتر بودهاندبرای تابآوری کاربری زمین پیشنهاد شدهاند. بحث و نتیجهگیری: ابعاد و معیارهای تابآوری کاربری اراضی شهری با رویکرد توسعه پایدار شناخته و تعیین شد و مدل مفهومی آن ترسیم گردید تا بتوان در راستای کاهش آسیبپذیری و تقویت تابآوری شهرها و ساماندهی آنها گامهای موثری برداشت. واژههای کلیدی: تابآوری شهری، برنامهریزی شهری، برنامهریزی کاربری زمین، توسعه پایدار.
Construction of a conceptual model for against disasters using a sustainable development approach
Yasser Moarab [5] * Esmaeil Salehi [6] Mohamad Javad Amiri [7] Jahanbakh Balist [8]
Abstract Background and Objective: Looking at the long history (at least ten thousand years) of human settlement, we can realize that urban environments in their current shape and form can be considered a relatively new phenomenon. Despite covering a small area of the earth’s surface, urban environments house the majority of human population. The man is always faced with natural and man-made disasters and crises. Although it is not possible to avoid crisis, but its damage can be reduced by proper design. Thus, evaluation of urban resilience is one of the crucial factors to gurd the city against the natural and man-made disasters. Increase of the resilience of cities can minimize the damage caused by natural disaster. The importance of this issue is as high as some have referred to it as a new paradigm in urban evolution. Method: In this study, it has been attempted to use a deductive approach with a systematic approach. Findings: Numerous studies have been carried out to determine the relation of resilience dimensions and components with the urban land use. In the end, several dimensions and criteria considered more prominent by the experts (specialized in the field of environmental planning, urban planning, and geography) have been proposed for the concept of land use resilience Discussion and Conclusion: It has been attempted to determine both diminition and resiliency of urban lands criteria and also sustainable development approach though applying inductive approaches with system concept. Finally, by drawing the related conceptual model, effective steps will be made for reduction of vulnerabilties and improving cities and their systems. Keywords: Resiliency urban, urban planning, land use planning, sustainable development
مقدمه
شهر، با شکل و شمایل کنونیاش، با توجه به تاریخ سکونتگاهی انسان (حداقل دههزار سال)، موجودیتی نو- زاده- شده است. این موجود نو ظهور، اگر چه وسعت اندکی از کل سرزمین را اشغال کرده است، اما اکثریت جمعیت انسانی را درون خویش بلعیده است (1). این افزایش جمعیت از یکسو و افزایش وقوع بلایای طبیعی و انسانساخت از سوی دیگر سبب شده است تا آسیبپذیری جوامع شهری، به ویژه در کشورهای در حال توسعه بیش از پیش افزایش یابد. بنابراین نمیتوان همه انسانها را از مناطق خطر دور کرد بنابراین امروزه باید ترکیبی از روشهای غیرسازهای و سازهای را به کار برد تا به اصطلاحی بتوان سکونتگاهها را تابآور کرد(2). شهر تابآور شهری است که ظرفیت تحمل و پذیرش خطر پیش از فروپاشی سیستم را دارد. سیستم این شهر پویا و تغییرپذیر است. در زمان وقوع خطر، تغییرات را جذب میکند و باز هم به حالت تعادل باز میگردد. این شهر توانایی برگشت به عقب و پذیرش تهدید را دارد. این ویژگیهای منجر به این میشوند که شهر تابآور پایدار و پویا باشد(3). در این میان برنامهریزی کاربری زمین یکی از اقدامات در زمینه برنامهریزی شهری است که میتواند سهم موثری در کاهش ریسک بلایا ایفا نماید. زیرا برنامهریزی کاربری زمین که با مخاطرهنگری، آیندهنگری، نظام یافته و تصمیم- مبنا و براساس اقدام پیشگیرانه انجام گیرد بر تغییر آسیبپذیریهای شهرها متمرکز شده و از این راه به کاهش تاثیر و پیشگیری از فجایع مدد میرساند. (4). از طرفی دیگر شناخت تابآوری میتواند به تعیین صفات و ویژگیهایی که ظرفیت مقابله جوامع با سوانح را افزایش میدهند کمک نموده و ابزارهایی را برای کمک به فرآیند کاهش آسیبپذیری پیشنهاد نماید(5). لذا میتوان گفت که اگر برنامهریزی کاربری زمین و شناخت تابآوری به صورت مناسب انجام پذیرد میتوان به کاهش خطرپذیری شهرها در برابر بلایا بسیار امیدوار شد. در این خصوص در این پژوهش سعی بر آن است تا با تعیین و شناخت ابعاد و معیارهای تابآوری کاربری اراضی شهری با رویکرد توسعه پایدار و ترسیم مدل مفهومی آن بتوان در راستای کاهش آسیبپذیری و تقویت تابآوری شهرها و ساماندهی آنها گامهای موثری برداشت. پیشینه تحقیق در رابطه با موضوع تابآوری، مطالعات متعددی در داخل و خارج انجام پذیرفته و تابآوری شهرها براساس مولفههای مختلف مورد ارزیابی قرار گرفته است اما تا به حال تابآوری کاربری اراضی با رویکرد توسعه پایدار به طور ویژه مورد بررسی قرار نگرفته است. در این خصوص، در پژوهش حاضر سعی بر آن شده است تا معیارهای تابآوری کاربری اراضی شهری با رویکرد توسعه پایدار مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. در این خصوص در ادامه به مطالعات نزدیک به این پژوهش اشاره شده است. صالحی و همکاران(1390) به ارائه تعاریف آسیب پذیری و تابآوری و تعیین ابعاد و مولفههای تابآوری پرداختهاند و با توجه به چهارچوبها و مدلهای مطالعهشده، ابعاد و مولفههای پیشنهادی برای تابآوری محیطی را مشخص کردهاند و در انتها مدل تاب آوری محیطی براساس مدل شبکه علیت ارائه دادهاند(6). فردوسی و فیروزجاه(1393) در پژوهشی به بررسی میزان تابآوری شبکه معابر شهری پرداختند. در این زمینه، پژوهش ذکر شده به اولویتبندی ساماندهی معابر به لحاظ تقویت تابآوری آنها جهت کاهش آسیبپذیری در برابر مخاطرات طبیعی به ویژه زلزله، به ارزیابی شبکه معابر محدوده مورد مطالعه پرداختد(7). سلمانی مقدم و همکاران(1393) در مقالهای با عنوان کاربرد برنامهریزی کاربری اراضی در افزایش تابآوری شهری در برابر زمین لرزه با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیاییGIS به بررسی تاثیر کاربری اراضی بر افزایش تابآوری الگوهای کاربری اراضی شهر سبزوار از جنبههای دسترسی به فضاهای باز، شبکه معابر شهری، سازگاری کاربریها با مکان احداث آنها، وضعیت سازههای ساختمانی و ... میپردازند(8). وایل و کامپنلا (2005) در مطالعهای توجه به موضوعات هویت شهری، بازتوانی و برنامهریزی را در تابآوری بازسازی شهرها موثر دانسته و فرآیندهای بازتوانی در جوامع تابآور را شامل پاسخگویی مناسب در شرایط اضطراری از طریق احیای سریع عملکردها، دوبارهسازی ویرانیها، یادآوری گذشته و درس آموزی از آن در زاستای بهبود شرایط و توسعه آینده مطرح مینمایند(9). آماراتونگا و هیق (2011) با جمعآوری مقالات و نظرات افراد مختلف در یک مجموعه، بازسازی محیطهای ساختهشده را پس از سوانح به منظور افزایش تابآوری را مورد بررسی قرار داده و نتیجه میگیرند که تابآوری را باید در زمره ملزومات بازسازی قلمداد نمود(10). لئون و مارچ (2014) در مطالعهای به بررسی نقش مورفولوژی شهری در ایجاد تابآوری سریع در برابر سونامی پرداختهاند. بدین منظور ابتدا بر مبنای سناریوی زمین لرزهای مشخص نواحی احتمالی سیل گرفتگی را تعیین و در نهایت 9 پهنهی مختلف تخلیه را شناسایی کردند. آنها اقدامات ضروری برای بهبود مورفولوژی شهری را در سه گروه مطرح کردهاند.1) ایجاد و یا بهبود فضاهای تجمع عمودی یا افقی ایمن2) بهبود وضعیت شبکه معابر و 3) مدیریت موانع احتمالی تخلیه ایمن در مسیرهای پیشنهادی. در نهایت برای تعیین و کمیسازی اثرات اصلاحات مطرح شده در افزایش تابآوری اقدام به تهیه یک مدل کامپیوتری عامل محور کردهاند. نتایج این مطالعه حاکی از افزایش چشمگیر امنیت تخلیهشوندگان و افزایش سرعت تخلیه در اثر اصلاحات پیشنهادی است(11). در این پژوهش نیز سعی بر آن است تا با نگرش سیستمی ابعاد و معیارهای تابآوری کاربری اراضی شهری با رویکرد توسعه پایدار تعیین و شناخته شوند تا بتوان در راستای کاهش آسیبپذیری و تقویت تابآوری شهرها و ساماندهی آنها گامهای موثری برداشت. و همچین مدل مفهومی تابآوری کاربری اراضی رسم گردد. روش تحقیق در رابطه با تابآوری کاربری اراضی شهری با رویکرد توسعه پایدار پژوهش مستقلی صورت نگرفته است. لذا پژوهش حاضر از نوع روش قیاسی با نگرش سیستمی است. که ضمن مرور مبانی نظری و مفهوم تابآوری شهری و نقش کاربری اراضی در تابآور نمودن شهرها، به بررسی ابعاد و معیارهای مطرح در تابآوری میپردازد. در ادامه به شناخت ابعاد و معیارهای تابآوری کاربری اراضی که براساس تحقیقات و مرور منابع گسترده تابآوری و مباحث نزدیک به آن، که صورت گرفته است پرداخته شد سپس با ساختن مدل مفهومی به تحلیل نقش این معیارها و تاثیر آنها در تابآوری شهرها اشاره میشود. مبانی نظری تاب آوری در بسیاری از حوزههای علمی و در دامنه وسیعی از اکولوژی تا علوم اجتماعی، روانشناسی و اقتصاد به یک اصطلاح مهم تبدیل شده است. هیچ اجماعی از تعریف تاب آوری که مورد قبول همه رشتههای علمی باشد وجود ندارد. کلین نیز عنوان میکند که، همانند سایر مفاهیم مدیریت بحران و شهرسازی تاب آوری نیز تعاریف متعددی دارد و تاکنون تعریف مشترکی از آن ارائه نشده است(12).
جدول1- تعریفها و مفاهیم تابآوری در رشتههای مختلف علمی Table1. Definitions and concepts of resilience in various scientific disciplines
منبع: (12)
در شهرها سیستمهای پیچیدهای از خدمات وجود دارند که دارای ارتباط تنگاتنگ با همدیگر هستند و هر کدام از آنها در مقابل تهدیدات طبیعی و انسانساخت متعددی قرار دارند و اخلال در هر کدام از آنها موجب مشکلاتی برای سایر سیستمها میگردد بنابراین باید شهرها به گونهای باشند که بتوانند در مقابل این تهدیدات ایستادگی داشته یا به عبارتی دیگر تابآور باشند به طور کلی اصطلاح تابآوری شهری به توانایی جذب، انطباق و پاسخ به تغییرات در یک سیستم شهری اشاره دارد (14). بررسی تابآوری شهری یکی از موارد حیاتی برای آمادگی شهر در برابر بلایای طبیعی و انسان ساخت است. با افزایش میزان تاب آوری شهرها می توان خسارات ناشی از مخاطرات را به حداقل ممکن رساند. اهمیت این موضوع تا جایی است که، برخی از آن به عنوان الگوی جدیدی در تحولات شهرسازی یاد می کنند(15). شهرسازان، برنامهریزان شهری و متخصصان متعددی پیرامون ابعاد و شاخصهای مطرح در تابآوری شهرها، مطالعات گوناگونی انجام دادهاند که هرکدام از منظر و دیدگاه خاصی تابآوری را مد نظر قرار داده و به آن پرداختهاند که در جدول 1 به آنها اشاره شده است. لذا باید گفت دیدگاههای مختلف نسبت به تابآوری نشان از آن دارد که این موضوع میتواند از جهات گوناگون قابل بررسی باشد.
جدول 2- ابعاد و شاخصهای مطرح در تابآوری Table 2. Dimensions and indicators in resilience
برنامهریزی کاربری زمین نیز به عنوان یکی از مهمترین ابزارها و در عین حال از اهداف برنامهریزی شهری جایگاهی حیاتی در تحقق مخاطره نگری در فرایند توسعه شهری داشته و مطالعه و تجربه برای بهبود روشها و فرایندهای تحقق آن، مسئلهی مهم و اولویتمندی برای کاهش خطرپذیری جوامع شهری است (4). کاربری زمین جزئی از بافت شهر است که درباره ویژگی الگوی زمین بحث میکند. ویژگی استفاده از زمین در افزایش آسیب جانی (تلفات) ناشی از فرایند تنشهای زمین تاثیر به سزایی دارد؛ این آسیب جانی ناشی از مشخصات کالبدی و عملکردی میباشد. از این رو برنامهریزی کاربری زمین، از اصول مهم شهرسازی محسوب شده و نقش اصلی یک برنامهریز شهری، تصمیمگیری و نظارت درست بر کاربرد زمین تلقی میشود(22). از طرف دیگر رویکرد تابآوری به بحثی فراگیر در دهه جدید تبدیل شده است بسیاری از محققین، تابآوری را به عنوان توانایی درونی یک سیستم، جامعه یا عنصر برای مقاومت در برابر آثار یک رویداد طبیعی یا اجتماعی میدانند. به این ترتیب، برای انعطافپذیر بودن، یک سیستم بایستی در وهله اول توانایی عدم تاثیرپذیری از رویداد را داشته باشد. با این تعاریف، آسیبپذیری و تابآوری را میتوان به عنوان دو مفهوم متقابل در نظر گرفت. یک سیستم آسیبپذیرتر، تابآوری کمتری دارد و یک سیستم با آسیبپذیری کمتر تابآوری بیشتری دارد (23). لذا برنامهریزی کاربری زمین میتواند به عنوان ابزاری برای ارتقاء تابآوری شهرها استفاده شود. ابعاد و مولفههای پیشنهادی برای تابآوری کاربری اراضی شهری با رویکرد توسعه پایدار گسترش شهرنشینی در دوران معاصر و پیدایش کلان شهرها به عنوان مکانهای تجمع انبوه مردم و انباشت متراکم سرمایهها و داراییها و از طرفی در معرض مخاطرات بالقوهی طبیعی و مصنوع بودن آنها از طرف دیگر، توجهات بسیاری را در سالهای اخیر، در میان برنامهریزان، دولتها و ملتها به موضوع خطرپذیری و مدیریت آن جلب نموده است. در این میان، برنامه کاربری زمین به برخی اهداف عمومی، از جمله توسعه جوامع پایدار که ارزشهای اجتماعی و اقتصادی را متعادل میکند خدمت میکند. علاوه بر هدف اصلی آنها – هدایت کاربری زمین آینده در پیکربندیهای مطلوب- کاربری زمین در نظر دارد در پرداختن به فرصتها و تهدیدها، و انتخاب میان گزینههای سیاست، به جوامع کمک نماید(24). برنامهریزی کاربری زمین که میتوان گفت اصلیترین بخش طرحهایی جامع شهری و گاه برنامهای مستقل است و نقش مهم در میزان رشد شهری و کیفیت محیط کالبدی شهر دارد، باید مورد توجه قرار گیرد (25). بنابراین گسترش بهینه کاربریهای شهری نیازمند دارا بودن مدیریتی قوی بر پراکنش و بعضا جایگزینی کاربریهاست. مطالعات کلی و مقدماتی در زمینههای جغرافیایی، جمعیت و جامعهشناسی، اقتصاد و غیره چشمانداز عمومی اراضی شهری را روشن نموده و به آن تجلی کالبدی – فضایی میبخشد. اما مسائل و | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Reference
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 3,177 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,597 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||
