ارزیابی پایداری فعالیت‌های کشاورزی در کشور ایران: با تأکید بر ردپای اکولوژیکی و رهیافت تقاضای واقعی زمین

مقاله پژوهشی

پایداری، توسعه و محیط زیست، دوره اول، شماره 4، زمستان 99

ارزیابی پایداری فعالیت­های کشاورزی در کشور ایران: با تأکید بر ردپای اکولوژیکی و رهیافت تقاضای واقعی زمین

عادله اسمعیلی دستجردی پور*^[1]

adeleh_1363usa@yahoo.com

حسین مهرابی بشرآبادی^[2]

چکیده

 افزایش روزافزون جمعیت، تغییر الگوی زندگی، افزایش مهاجرت به شهرها، سطح پایین تکنولوژی، محدودیت اراضی مناسب کشاورزی و استفاده نادرست از منابع پایه روند تخریب منابع را تشدید کرده است. این در حالی است که نگه­داری از منابع طبیعی و محیط­زیست به منظور حفظ قابلیت­های تولیدی آن­ها از اهمیت زیادی برخوردار است. حفظ مطلوب این منابع وابسته به درک وضعیت، مسیر و میزان تغییرات فعلی منابع با استفاده از مقیاس­های پایداری نظیر شاخص ردپای اکولوژیکی است.

به دلیل اهمیت مباحث پایداری در بخش­های مختلف اقتصادی خصوصاً بخش کشاورزی که ارتباط بیش­تری با کاربرد منابع طبیعی دارد، در تحقیق حاضر شاخص ردپای اکولوژیکی به عنوان شاخصی معتبر برای ارزیابی وضعیت پایداری در بخش کشاورزی در کشور ایران برای دوره زمانی 86-1376 با استفاده از رهیافت تعیین میزان واقعی تقاضای زمین محاسبه شده و نتایج به­دست آمده برای ارزیابی پایداری فعالیت­های این بخش در داخل و در سطح جهانی مورد ارزیابی قرار گرفته است.  نتایج نشان داد فعالیت­های کشاورزی در کشور ایران از نقطه نظر اقتصاد داخلی با مباحث پایداری سازگار اما در ارتباط با اقتصاد جهانی ناسازگار است. از سوی دیگر علی­رغم تأمین مباحث پایداری در تولیدات داخلی محصولات کشاورزی، تقاضای واقعی برای زمین خصوصاً در سال­های اخیر روندی فزاینده داشته است. که این امر به مفهوم تنزل وضعیت پایداری در اقتصاد داخلی می­باشد. لذا پیشنهاد می­شود اقداماتی در راستای پذیرش روش­های پایدار تولیدی در بخش کشاورزی در داخل صورت گیرد و برای تأمین پایداری در سطح جهانی نیز الگوی تجارت محصولات کشاورزی در ایران مورد بازبینی قرار گیرد.

واژگان کلیدی: بخش کشاورزی، پایداری، تقاضای واقعی زمین، ردپای اکولوژیکی، واردات و صادرات زمین.

طبقه­بندیJEL: F18; Q56

J.Sus.Dev. &Env., Vol 1, No.4, Winter 2021

Evaluation the sustainability of agricultural activity in Iran: with emphasize on ecological footprint and actual land demand approach

Adeleh esmaeeli Dastjerdi poor[3]

adeleh_1363usa@yahoo.com

Hossein mehrabiboshabadi[4]

Abstract

Population growth, changing pattern life, increasing migration to cities, low level of technology and limitation of convenience agricultural land and incorrect use of basic resources would intensify resources damage. While mention to natural resources and environment for keeping their production ability is so important. Desirable keeping of these resources is related to understanding the situation, path and scale of resources changing by measurements like ecological footprint indicator.

Because of importance of sustainable issues in different  economical sectors special in agricultural sector because of using more environmental resources in this article ecological footprint indicator in agricultural sector is estimated by using actual land demand approach in Iran during 1376-86 then the results is used to evaluate the sustainable of agricultural activity in and out of country.

The results indicated that agricultural activity in Iran is compatible with internal economy and is adverse with global economy. Also never less internal production is secured sustainability, actual land demand was increased specially in these years that mean sustainable situation was depressed in internal economy. So it suggested that must be used actions for adoption of sustainable method in agricultural sector in internal and review the trade pattern in global level.      

Keywords: Agricultural sector, Sustainable, Actual land demand, Ecological footprint, Import and export of land.

مقدمه

افزایش روزافزون جمعیت در جوامع در حال توسعه در دهه­های اخیر، تغییر الگوی زندگی، روند افزایشی مهاجرت روستاییان به شهرها، سطح پایین تکنولوژی، شرایط دشوار اکولوژیکی، محدودیت اراضی مناسب کشاورزی، کمبود منابع آب، عدم استفاده صحیح از منابع پایه و سرمایه­گذاری ناکافی روند تخریب منابع به دلیل کم­توجهی و بهره­برداری بیش از حد ظرفیت را تشدید کرده است. از طرف دیگر فقدان قوانین مناسب و عدم اجرای قوانین موجود در حفظ منابع، نبود برنامه­ریزی همه­جانبه و کلی و نبود استراتژی­ها و سیاست­های مناسب و تلفیقی، توجه یک­بعدی و بخشی و دستگاهی به مسائل موجب شده است که توانمندی بخش کشاورزی حتی در حفظ قابلیت­ها و کارکردهای فعلی نیز مورد تردید قرار گیرد (1). رفع این تردید در گرو حفظ منابع طبیعی و محیط زیست است و موفقیت در این زمینه مستلزم ارایه مقیاس­های کمی و کیفی برای ایجاد درک صحیحی از وضعیت، مسیر و یا میزان تغییرات فعلی است. یکی از مقیاس­های کمی که در دهه­های  اخیر مورد توجه قرار گرفته و می­تواند در دست­یابی به اهداف مورد نظر مفید واقع شود، شاخص ردپای اکولوژیکی است (2). محاسبات این شاخص برای ایجاد اطلاعات کلی در مورد تقاضای یک جمعیت برای یک منبع طبیعی طراحی شده است. این رهیافت میزان دسترسی به مناطق قابل بهره­برداری را به عنوان یک عامل محدودکننده در تجزیه و تحلیل پایداری مصرف منابع اجتماعی اقتصادی مورد توجه قرار می­دهد (3). لذا دستیابی به ارزیابی­های جامع­تر نیازمند اطلاعات مکملی در زمینه میزان دقیق کاربرد منابع مختلف است. در حقیقت در ورای این پرسش که میزان سهم یک کشور خاص از امکانات قابل دسترسی در سطح جهان چقدر است، اطلاعات مربوط به میزان نیاز یک کشور به یک منبع محیطی و چگونگی توزیع این منبع نیز ارزش­مند است (4). پاسخ به این سوال از طریق تعیین دقیق میزان تقاضای یک جامعه برای منابع طبیعی داده می­شود. این امر تعدادی از محققین را برآن داشت تا تقاضای جوامع را برای منابع مختلف طبیعی مورد ارزیابی قرار دهند (5). با استفاده از جعبه ابزار محاسبه جریان مواد و انرژی اثر متقابل بین اجتماع و محیط زیست را مورد ارزیابی قرار دادند. این جعبه ابزار مجموعه­ای از روش­هایی کمی­سازی است که تأثیر بهره­برداری از مواد و انرژی جوامع را به طریقی مناسب با مسائل محیطی پیوند می­دهد. در این روش بین محاسبات اجتماعی- اقتصادی مربوط به ذخایر انرژی و مواد با کاربرد زمین و اثرات آن بر جریانات و ذخایر مواد و انرژی در اکوسیستم­های جهانی ارتباط برقرار شده است (6).  در سناریوهای مختلف ردپای اکولوژیکی بلندمدت را برای 17 منطقه در جهان مورد ارزیابی قرار دادند. سناریوهای مختلف به منظور بحث در خصوص روند ردپای اکولوژیکی در مناطق مورد بررسی و نیز تجزیه و تحلیل تغییرات ایجاد شده در شاخص فوق مورد استفاده قرار گرفته بود. نتایج بدست آمده نشان داد ردپای اکولوژیکی برای کاربرد واقعی زمین در چند دهه اخیر در اکثر مناطق جهان افزایش یافته است. این افزایش عمدتاً ناشی از رشد جمعیت، تغییر در فعالیت­ها و سوق یافتن آن­ها به سمت تولید محصولات زمین­بر و به طور کلی افزایش سطوح مصرف بوده است. بهبود عملکرد محصولات و پیشرفت تکنولوژی تا حدی این افزایش را جبران می­کند که نتیجه آن کاهش ردپای اکولوژیکی سرانه و افزایش ردپای اکولوژیکی کل خواهد بود. از سال 1998 کشور چین دومین واردکننده عمده الوار در جهان محسوب شده است. این افزایش به تهدیدی برای منابع جنگلی جهانی تبدیل شده است. از این­رو (7)ک مدل ردپای اکولوژیکی را برای ارزیابی فشاراعمال شده به جنگل که در واردات بلند مدت چین پنهان شده بود را برای دوره زمانی 2007-1995 مورد استفاده قرار دادند. در این بین توجه خاصی به نسبت ردپای اکولوژیکی جنگل برای واردات چوب چین به طرفیت زیستی واردات منطقه معطوف شده است. علی رغم این­که واردات چوب از اروپا ردپای اکولوژیکی جنگل را افزایش داده، واردات از اقیانوسیه، آسیا و آفریقا تأثیر کمتری بر شاخص فوق داشته است (8). مفهوم ردپای اکولوژیکی را برای بنین، بهوتان، کاستاریکا و هلند در سال­های 1980، 1987 و 1997 به­کار بردند. نتایج به­دست آمده برای ارزیابی و بحث در خصوص پتانسیل و محدودیت­های ردپای اکولوژیکی به عنوان یک شاخص توسعه پایدار مورد استفاده قرار گرفته است. نتایج نشان داد در مناطق مورد بررسی ارتباط مستقیمی بین تولید ناخالص داخلی کشورها و شاخص ردپای اکولوژیکی وجود دارد. هم­چنین بررسی­ها نشان داد کاربرد زمین در هر چهار کشور مورد بررسی، روندی فزاینده داشته، در حالی­که کاربرد سرانه زمین دارای روندی کاهشی بوده است. در جای دیگر (9) شاخص ردپای اکولوژیکی تعدیل شده­ای را برای کشورهای استرالیا، بلژیک، برزیل، کانادا، ژاپن، ایالات متحده آمریکا و ویتنام برای منابع زنده و غیر زنده مورد توجه قرار دادند. نتایج نشان داد شاخص جدید تعدیل شده نسبت به شاخص قبلی تا 123 درصد برای بلژیک و 90 درصد برای استرالیا متفاوت بوده است. این اختلاف برای کشورهای در حال توسعه کمتر بوده است (21 درصد برای برزیل، 4/9 درصد برای ویتنام).   (Wackernagel and etal, 2004)با استفاده از رهیافت کاربرد واقعی زمین و نواحی فیزیکی بهره­برداری شده توسط سازوکارهای اجتماعی- اقتصادی در سه کشور استرالیا، فیلیپین و کره جنوبی، ردپای اکولوژیکی را به عنوان معیار ارزیابی پایداری محاسبه نموده­اند. نتایج نشان داد صنعتی شدن سریع در کره جنوبی منجر به افزایش سریع در ردپای اکولوژیکی شده است. این در حالی است که ردپای اکولوژیکی در استرالیا در سال 1999 در مقایسه با سال 1961 رشد کندتری داشته است. (Erb, 2004)  تقاضای واقعی زمین را در استرالیا برای دوره زمانی 2000-1926 از طریق ایجاد تغییراتی در ارزیابی­های مربوط به ردپای اکولوژیکی تعیین نمود. برای دستیابی به این هدف و تعیین نواحی مربوط به زمین­های زراعی، مراتع و جنگل­ها از عملکردهای داخلی کشور اتریش استفاده شد. این مطالعه به طور آشکاری نواحی مربوط به تولیدات وارداتی را نیز در ارزیابی­های کشور وارد نمود. نتایج به­دست آمده نشان داد در مجموع تقاضای نواحی برای استرالیا بیش­تر از نواحی قابل بهره­برداری موجود در این کشور طی دوره مورد بررسی بوده است و کمبود تقاضا از طریق واردات نواحی مورد نیاز از کشورهای همسایه تأمین شده است. در سال­های گذشته کشورهای اروپای شرقی (شامل هانگری، جمهوری چک و یوگسلاوی) نقش مهمی را در فراهم آوردن زمین­های وارداتی در استرالیا ایفا می­کردند، این در حالی است که در دهه­های اخیر این مهم بر عهده 15 کشور اتحادیه اروپا بوده است. با توجه به اهمیت مباحث پایداری و لزوم توجه به آن در بخش­های مختلف اقتصادی خصوصاً بخش کشاورزی که ارتباط بیش­تری با منابع طبیعی و کاربرد آن­ها دارد، تحقیق حاضر شاخص ردپای اکولوژیکی را به عنوان شاخصی معتبر و مناسب برای ارزیابی وضعیت پایداری در بخش کشاورزی در کشور ایران طی زمان و با استفاده از داده­های سری زمانی مورد ارزیابی قرار داده است. روش­های پیشرفته محاسبه شاخص پایداری ردپای اکولوژیکی، هنگام مواجه با داده­های سری زمانی، در دو رهیافت عمده صورت می­گیرد(11). اولی تکمیل تدریجی روش مرسوم برای محاسبه شاخص فوق است که بر حسب هکتارهای جهانی و یا هکتارهای نرمال شده با توجه به متوسط بهره­وری زیستی جهانی بیان شده است و دیگری رهیافت تعیین میزان واقعی کاربرد زمین است که نواحی فیزیکی به­کار رفته در سازوکارهای اجتماعی-اقتصادی هر کشور را محاسبه می­نماید(10). محاسبه شاخص پایداری ردپای اکولوژیکی برای بخش کشاورزی در کشور ایران با توجه به روش اخیر صورت گرفته است. 

روش تحقیق

ارزیابی تقاضای واقعی زمین برای یک کشور در دو مرحله و بر

اساس دو گروه داده­های مجزا صورت می­گیرد. مرحله اول شامل تعیین موارد کاربرد زمین است که با توجه به داده­های مربوط به سازوکار اجتماعی-اقتصادی داخل مرزهای جغرافیایی یک کشور و موارد مختلف بهره­برداری از زمین شامل کاربرد به عنوان منبع پایه تولید (در بخش کشاورزی و جنگل)، حامل انرژی (خصوصاً سوخت­های فسیلی و برق)، ساختمان­سازی­ها و تجارت خارجی (صادرات و واردات منابع اولیه و کالاها) انجام می­شود. مرحله دوم تفسیر سازوکار اجتماعی- اقتصادی در مناطق تقاضا شده برای زمین است. در این مرحله داده­های مربوط به عملکرد هر منطقه برای تولیدات کشاورزی و جنگلی مورد نیاز است. مصرف انرژی در گام اول به وسیله میزان انتشار گاز دی­اکسید کربن تحت پوشش قرار می­گیرد، سپس با توجه به ظرفیت جذب کربن توسط جنگل­ها در تفاسیر مربوط به تقاضا برای زمین وارد می­شود. در نهایت تقاضای کل برای زمین در یک کشور و یا یک منطقه با طی دو مرحله و با توجه به دو گروه داده تعیین می­گردد. هدف تحقیق حاضر تنها ارزیابی نواحی فیزیکی تقاضا شده برای بخش کشاورزی در کشور ایران می­باشد. رابطه پیشنهاد شده برای تعیین تقاضای کاربرد واقعی زمین به صورت رابطه (1) است(4).

در رابطه (1) D_i,j میزان تقاضای واقعی عامل i ام در سال j ام است.DE  میزان بهره­برداری داخلی از عامل فوق (میزان تولید داخلی بر حسب تن)، IM مقدار واردات (تن) و EX مقدار صادرات (تن) است. Y_reg عملکرد منطقه برای یک محصول است که با توجه به متوسط عملکرد نواحی تولیدکننده این محصول در داخل آن کشور برای هر سال به­دست می­آید (h=1 برای خود کشور و h=2, 3 … برای شرکای تجاری کشور مورد بررسی است). برای کشورهای شریک تجاری متوسط عملکرد جهانی می­تواند به عنوان فاکتور معادل در محاسبات مورد استفاده قرار گیرد. اما در این تحقیق عملکردهای داخلی مربوط به هر یک از کشورهای شریک تجاری ایران برای محصولات مختلف در محاسبات منظور شده است.Y_Export عملکرد مربوط به محصولات صادراتی در کشور مورد بررسی است. اگر عملکرد به صورت متوسط محصول به­دست آمده از هر یک هکتار زمین تعریف شود معکوس آن زمین مورد نیاز برای تولید یک واحد از محصول مورد نظر را به­دست خواهد داد. اگر زمین مورد نیاز برای تولید یک واحد از محصول در میزان صادرات و یا واردات آن محصول ضرب شود به ترتیب زمین پنهان شده در صادرات و یا واردات آن محصول به­دست خواهد آمد. بنابراین قسمت دوم رابطه (1) در حقیقت حاصل تفاضل زمین پنهان شده در واردات و صادرات محصولات کشاورزی و یا خالص زمین وارداتی می­باشد. لذا اولین گام برای محاسبه تقاضای واقعی زمین در بخش کشاورزی محاسبه زمین پنهان شده در صادرات و واردات محصولات کشاورزی و تعیین خالص زمین وارداتی است. به طریق مشابهی اگر میزان زمین مورد نیاز برای تولید یک واحد از محصول در میزان کل تولید آن محصول ضرب شود کل زمین به­کار رفته در تولید آن محصول در داخل کشور به­دست خواهد آمد. جمع مقادیر به­دست آمده برای محصولات مختلف کل زمین به­کار رفته در تولید داخلی، محصولات کشاورزی را در کشور به­دست خواهد داد. بنابراین قسمت اول رابطه (1) نیز بیان­گر کل زمین به­کار رفته در تولید محصولات کشاورزی، در داخل کشور است. مقادیربه­دست آمده به منظور بررسی وضعیت پایداری در داخل کشور با متوسط نواحی قابل بهره­برداری در بخش کشاورزی مقایسه می­شود. اگر مقادیر محاسباتی از کل نواحی قابل بهره­برداری بزرگ­تر باشد وضعیت تولید در بخش کشاورزی پایدار بوده است. در غیر این­صورت تولید بخش کشاورزی با ناپاداری همراه بوده است. از آن­جایی که میزان زمین مبادله شده بین کشورها در نتیجه گسترش تجارت خارجی محصولات کشاورزی نیز در رابطه (1) وارد شده است، امکان بررسی اثرات محیطی، اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی تجارت خارجی نیز وجود دارد. برای این منظور وضعیت نواحی مستعد در کشورهای شریک تجاری نیز به عنوان عاملی مهم مورد توجه قرار می­گیرد (1). به عبارت دیگر باید نواحی قابل بهره­برداری در کشورهای شریک تجاری ایران با نواحی فوق در داخل کشور مقایسه گردد. در صورتی که کشور واردکننده خالص زمین مجازی از کشورهایی باشد که میزان نواحی قابل بهره­برداری کم­تر از نواحی قابل بهره­برداری در کشور ایران باشد الگوی تجاری محصولات کشاورزی در کشور ایران منطبق با اصول پایداری بوده است. در غیر این­صورت فعالیت­های تجاری در بخش کشاورزی سبب تشدید ناپایداری در سطح جهان شده است. محاسبات انجام شده در تحقیق حاضر مربوط به دوره زمانی 1386-1376 و با تأکید بر محصولاتی که میزان صادرات و واردات آن­ها در دوره فوق بیش از 500 تن بوده، می­باشد. به این ترتیب، محصولات موز، جو، دارچین، کاکائو، نارگیل، قهوه، شکر، کنف، ذرت، روغن­های نباتی، روغن پالم، برنج، کنجد، سویا، ادویه، چای، توتون، تنباکو و گندم به تفکیک کشورهای صادر کننده­ی این محصولات به ایران به عنوان محصولات

وارداتی و بادام و مغز بادام، بادیان، سیب، زردآلو، کلم، توت، نخود، فلفل، مرکبات، خیار، خرما، بادمجان، سیر، انگور، کیوی، لیمو، پرتقال، پیاز، خربزه، هلو، پسته، کشمش، نارنگی، گوجه­فرنگی، گردو، مغز گردو و هندوانه به عنوان محصولات صادراتی کشور ایران مورد توجه قرار گرفته­اند. داده­های مربوط به عملکرد محصولات مختلف برای کشور ایران و شرکای تجاری آن از پایگاه اطلاعاتی سازمان خوار و بار جهانی، آمار مربوط به صادرات و واردات محصولات کشاورزی به تفکیک محصولات ذکر شده و کشورهای مبدأ و مقصد از سالنامه­های تجارت خارجی منتشر شده، توسط اداره کل گمرک جمهوری اسلامی ایران و پایگاه اطلاعاتی سازمان نقطه تجاری ایران، برای دوره زمانی مورد بررسی جمع­آوری شده است.

نتایج و بحث

به منظور تعیین میزان تقاضای واقعی زمین در بخش کشاورزی ابتدا لازم است زمین پنهان شده در صادرات و واردات محصولات کشاورزی و خالص واردات زمین محاسبه گردد. مقادیر محاسبه شده به تفکیک محصولات وارداتی و صادراتی در جداول (1) و (2) و تفاضل زمین پنهان شده در واردات و صادرات (خالص واردات زمین) در جدول (3) گزارش شده است.  با توجه به جدول (1) به طور متوسط زمین پنهان شده در واردات محصولات کشاورزی در دوره مورد بررسی در ایران 5/6 میلیون هکتار بوده است. بالاترین میزان زمین وارداتی مربوط به روغن­های نباتی بوده است (حدود 6/2 میلیون هکتار) و کم­ترین آن مربوط به محصول دارچین بوده است.  بیش­ترین واردات زمین مربوط به سال 1379 (9/8 میلیون هکتار) و کم­ترین آن مربوط به سال 1383 (3/4 میلیون هکتار) می­باشد. کل واردات زمین مجازی در این دوره دارای روندی نوسانی بوده­است. مقادیر مربوط به محاسبه زمین پنهان شده در صادرات محصولات کشاورزی، به عنوان جزء مهمی از تقاضای واقعی زمین در بخش کشاورزی نشان می­دهد به طور متوسط میزان صادرات زمین به واسطه تجارت محصولات کشاورزی در دوره مورد بررسی 4/1 میلیون هکتار بوده است. با توجه به مقادیر محاسباتی بالاترین میزان زمین صادراتی متعلق به محصول کشمش (4/3 میلیون هکتار) وکم­ترین آن مربوط به مغز بادام (045/0 هزار هکتار) بوده است. در بین سال­های مورد بررسی بیش­ترین صادرات زمین در سال 1386 (4/2 میلیون هکتار) و کم­ترین آن در سال 1376 (811 هزار هکتار) اتفاق افتاده است. هم­چنین صادرات زمین طی دوره مورد بررسی روندی صعودی داشته ­است.

     جدول 1-  زمین پنهان شده در واردات محصولات کشاورزی                       (واحد: هزار هکتار)

مأخذ: یافته­های تحقیق

جدول 2-  زمین پنهان شده در  صادرات محصولات کشاورزی                                (واحد: هزار هکتار)

مأخذ: یافته­های تحقیق

محاسبات مربوط به خالص واردات زمین در بخش کشاورزی نشان می­دهد عامل فوق طی دوره مورد بررسی نوسانی بوده و متوسط آن معادل 1/5 میلیون هکتار بوده است. مقادیر محاسباتی برای تمامی سال­ها مورد بررسی مثبت بوده است که نشان می­دهد کشور ایران واردکننده خالص زمین در نتیجه تجارت محصولات کشاورزی بوده است. در ادامه، کل زمین به­کار رفته در تولید محصولات کشاورزی در داخل محاسبه شده است. برای این منظور ابتدا زمین مورد نیاز برای تولید محصولات مختلف محاسبه شده و حاصل­جمع این مقادیر به عنوان کل زمین به­کار رفته در تولید محصولات کشاورزی گزارش شده است. نتایج حاصل از محاسبه کل زمین به­کار رفته در تولیدات داخلی محصولات کشاورزی، خالص زمین پنهان شده در واردات و تقاضای واقعی برای زمین زراعی در بخش کشاورزی در جدول (4) گزارش شده است. با توجه به مقادیر محاسباتی تقاضای واقعی برای زمین زراعی در بخش کشاورزی برای دوره مورد بررسی در کشور ایران بین 6/19 تا 8/28 میلیون هکتار در نوسان بوده است. نتایج به­دست آمده نشان می­دهد سهم تقاضای واقعی زمین زراعی از کل نواحی قابل بهره­برداری در کشور (60 میلیون هکتار) از 38 تا 56 درصد طی دوره مورد بررسی در نوسان بوده است. کوچک­تر بودن تقاضای واقعی زمین در بخش کشاورزی از کل نواحی قابل بهره­برداری در این بخش نشان می­دهد فعالیت­های کشاورزی در داخل کشور با مبحث پایداری سازگاری دارد.  سهم تجارت خارجی در کل تقاضای واقعی برای زمین در مقایسه با کاربرد داخلی زمین در کشور کم­تر بوده است. این سهم بین 12 تا 27 درصد در نوسان بوده است. 

 جدول3-  خالص زمین پنهان شده در واردات محصولات کشاورزی                      (واحد: هزار هکتار)

مأخذ: یافته­های تحقیق

 جدول 4- تقاضای واقعی زمین زراعی در بخش کشاورزی در کشور ایران          (هزار هکتار)

                                                مأخذ: یافته­های تحقیق

به منظور بررسی اثرات محیطی مربوط به واردات زمین و یا بررسی اثرات اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی تجارت محصولات کشاورزی در سطح جهانی، وضعیت واردات زمین از کشورهای شریک تجاری ایران مورد بررسی قرار گرفته است. برای این منظور لازم است وضعیت زمین­های قابل بهره­برداری در کشورهای شریک تجاری ایران بررسی شود. با توجه به این­که کشورهای طرف تجاری ایران از نظر شرایط اقتصادی و وضعیت توسعه یافتگی متفاوت هستند، برای دستیابی به نتایج دقیق­تر و قابل اعتمادتر لازم است طبقه­بندی مناسبی برای این کشورها انجام گیرد. بر این اساس و با توجه به طبقه­بندی انجام شده توسط آنکتاد، کشورهای شریک تجاری ایران به نه گروه شامل کشورهای در حال توسعه آفریقایی، کشورهای در حال توسعه آمریکایی، کشورهای در حال توسعه آسیایی، کشورهای در حال گذر آسیایی و اروپایی، کشورهای توسعه یافته آمریکایی، کشورهای توسعه یافته آسیایی، کشورهای توسعه یافته اروپایی و کشورهای توسعه یافته اقیانوسیه تقسیم شده است. گروه کشورهای فوق در مجموع شامل 70 کشور می­باشد. برای محاسبه کل زمین پنهان شده در واردات و صادرات به هر یک از گروه کشورهای مذکور ابتدا میزان واردات و یا صادرات زمین برای هر کدام از کشورهای قرار گرفته در گروه مورد نظر محاسبه شده است. سپس مقادیر به­دست آمده در این مرحله برای تعیین کل میزان واردات یا صادرات زمین برای گروه مورد نظر با هم جمع شده است. با توجه به مقادیر به­دست آمده، خالص صادرات (واردات) زمین برای گروه کشورهای مختلف در هر سال محاسبه شده است. تجارت خارجی محصولات کشاورزی در صورتی با مبانی پایداری محیط زیست سازگار است که این کشور صادر کننده زمین به کشورهایی باشد که متوسط نواحی قابل بهره­برداری در بخش کشاورزی در آن­ها از

متوسط نواحی قابل بهره­بردار، در این کشور کم­تر باشد. در مقابل واردات زمین آن از کشورهایی باشد که متوسط نواحی قابل بهره­برداری در آن کشورها بیش­تر از متوسط این نواحی در کشور ایران باشد. با توجه به این­که کشور ایران در طی دوره مورد بررسی به طور متوسط 60 میلیون هکتار زمین قابل کشاورزی در اختیار داشته است و نیز با در نظر گرفتن متوسط نواحی قابل بهره­برداری در نه گروه شریک تجاری ایران، تجارت خارجی ایران در بخش کشاورزی در صورتی با اصل پایداری سازگار است که کشور ایران بیشترین واردات زمین مجازی را به ترتیب از کشورهای توسعه یافته آمریکایی، توسعه یافته اقیانوسیه و در حال توسعه آمریکایی با متوسط زمین­های قابل کشاورزی 241، 231 و 5/73 میلیون هکتار و بیش­ترین صادرات زمین مجازی را به ترتیب به کشورهای توسعه یافته آسیایی (ژاپن)، توسعه یافته اروپایی، در حال توسعه آفریقایی، در حال گذر آسیایی، در حال توسعه آسیایی و در حال گذر اروپایی با متوسط زمین­های قابل کشاورزی 93/4، 53/7، 3/10، 2/41، 6/49، 7/52 داشته باشد. مقادیر محاسباتی مربوط به خالص زمین مجازی صادراتی به تفکیک نه گروه کشور شریک تجاری ایران در جدول شماره (5) گزارش شده است.  نتایج نشان می­دهد که بیش­ترین خالص زمین وارداتی در دوره مورد بررسی به ترتیب مربوط به کشورهای توسعه یافته اروپایی، کشورهای در حال توسعه آسیایی، کشورهای در حال توسعه آمریکایی، کشورهای توسعه یافته اقیانوسیه، کشورهای در حال گذر آسیایی، کشورهای توسعه یافته آمریکایی، کشورهای در حال گذر اروپایی، کشورهای در حال توسعه آفریقایی و کشورهای توسعه یافته آسیایی بوده است. بررسی روند خالص واردات زمین نشان می­دهد روند تجارت محصولات کشاورزی در کشور ایران طی دوره مورد بررسی با مباحث پایداری سازگاری ندارد.

   جدول 5- خالص زمین وارداتی در تجارت محصولات کشاورزی به تفکیک شرکای تجاری ایران           (هزار هکتار)

مأخذ: یافته­های تحقیق

جمع­بندی و پیشنهادات

نگهداری از منابع طبیعی و محیط زیست به منظور حفظ توانمندی­ها و قابلیت­های بخش کشاورزی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. دستیابی مطلوب به این هدف در گرو درک وضعیت، مسیر و میزان تغییرات فعلی منابع از طریق کاربرد مقیاس­های کمی و کیفی نظیر شاخص ردپای اکولوژیکی است. از این­رو در تحقیق حاضر شاخص ردپای اکولوژیکی  را در بخش کشاورزی با استفاده از داده­های سری زمانی و رهیافت تعیین میزان واقعی کاربرد زمین محاسبه شده و نتایج به­دست آمده برای ارزیابی پایداری فعالیت­های بخش کشاورزی در داخل و در سطح جهانی مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتایج نشان داد، با توجه به کوچک­تر بودن تقاضای واقعی زمین از میزان نواحی قابل بهره­برداری در بخش کشاورزی در داخل، فعالیت­های تولیدی بخش کشاورزی از نقطه نظر اقتصاد داخلی با مباحث پایداری، سازگاری دارد. اما در  سطح جهانی به  دلیل  واردات

زمین از کشورهایی که متوسط نواحی قابل بهره­برداری در آن­ها

از میزان نواحی قابل بهره­برداری در داخل کوچک­تر بوده است، الگوی تجاری در بخش کشاورزی با مباحث پایداری سازگاری ندارد. از سوی دیگر علی­رغم تأمین مباحث پایداری در تولیدات داخلی محصولات کشاورزی، تقاضای واقعی برای زمین خصوصاً در سال­های اخیر روندی فزاینده داشته است که این امر به مفهوم کاهش پایداری می­باشد. لذا پیشنهاد می­گردد اقداماتی در راستای پذیرش روش­های پایدار تولیدی در بخش کشاورزی صورت گیرد. از آن­جایی­که مهم­ترین اصل در کاربرد این قبیل روش­ها افزایش آگاهی کشاورزان در این خصوص است، پرورش و آموزش کارشناسان ترویجی در این زمینه مفید خواهد بود. بازبینی الگوی تجارت محصولات کشاورزی نیز می­تواند به تأمین پایداری در سطح جهان کمک نماید. بهره­گیری از تئوری­های مرسوم در بحث تجارت خارجی، نظیر تئوری فراوانی عوامل تولید و اعمال آن در الگوهای تجاری می­تواند در دستیابی به این هدف مفید واقع شود.

منابع

1. شاه ولی، م و دهقان پور، م و نامجویان شیرازی،ز. 1385. تبیین پایداری توسعه روستایی به کمک نمادها. روستا و توسعه ; 9(2):47-76.
2. رکن الدین افتخاری، ع و بدری،ع. 1382. ارزیابی پایداری: مفهوم و روش. تحقیقات جغرافیایی ; 18(2): 34-9.
3. صمدپور،پ و فریادی،ش. 1387. تعیین ردپای اکولوژیکی در نواحی شهری پرتراکم و بلندمرتبه (نمونه مورد مطالعه: منطقه الهیه تهران). محیط شناسی، 34: 72-63.

4. Erb, K.H. 2004.Actual land demand of Austria 1926–2000: a variation on Ecological Footprint assessments. Land Use Policy 21: 247–259.
5. Krausmanna, F., Haberla,H., Erb,K-H., Wackernage,M. 2004. Resource flows and land use in Austria 1950–2000: using the MEFA framework to monitor society–nature interaction for sustainability. Land Use Policy 21: 215–230.
6. Vuuren, V.D., Bouwman, L.F. 2005.Exploring past and future changes in the ecological footprint for world regions. Ecological Economics (52), 43–62.
7. Chunyi Ji, Y.N., Yang, H. 2010. The forest ecological footprint distribution of Chinese log imports. Forest Policy and Economics 12, 231–235.
8. Vuuren, D., Smeets, E.M.W. 2000.Analysis ecological footprints of Benin, Bhutan, Costa Rica and the Netherlands. Ecological Economics 34, 115–130.
9. Nguyen, H.X., Yamamoto, R. 2007.Modification of ecological footprint evaluation method to include non-renewable resource consumption using thermodynamic approach. Resources conservation and recycling51, 870–884.
10. Wackernagel, M., Monfreda,CH., Erb,K-H., Haberl,H., Schul,N.B. 2004. Ecological footprint time series of Austria,the Philippines,and South Korea for 1961–1999: comparing the conventional approach to an ‘actual land area’ approach. Land Use Policy 21: 261–269.
11. Haberl, H., Erb, K.-H., Krausmann, F., 2001. How to calculate and interpret ecological footprints for long periods of time: the case of Austria 1926–1995. Ecological Economics 38 (1), 25–45.
12. سازمان توسعه تجارت. (1387). سالنامه­های آماری سالهای85-1350، ایران ، تهران.
13. سازمان خوار و بار جهانی. 2007. پایگاه اطلاعاتی سازمان خوار و بار جهانی. faostat.org.
14. گمرک جمهوری اسلامی ایران. (1387). سالنامه­های تجارت خارجی سالهای85-1350، انتشارات اداره کل گمرک جمهوری اسلامی، ایران ، تهران.

[1]*-دانشجوی کارشناسی ارشد بخش اقتصاد کشاورزی دانشگاه شهید باهنر کرمان( مسئول مکاتتات).

[2] - دانشیار بخش اقتصاد کشاورزی دانشگاه شهید باهنر کرمان .

[3]- The M.Sc student of agricultural economics, Shahid Bahonar University of Kerman, Iran.

[4]- Associate professor of agricultural economics, Shahid Bahonar University of Kerman, Iran.