تاثیر اتیلن دی آمین تترا استیک اسید بر ویژگی های مورفولوژیک و توانایی گیاه پالایی خردل هندی (brassica juncea L) در خاک های آلوده به نیکل

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 50، پاییز 98

تاثیر اتیلن­دی­آمین­تترا استیک اسید بر ویژگی­های مورفولوژیک و توانایی گیاه پالایی خردل هندی (brassica juncea L) در خاک­های آلوده به نیکل

منصوره تشکری زاده^*[1]

mtashakorizadeh@yahoo.com

مصطفی علیزاده[2]

تاریخ دریافت:02/05/95                                                                                                                     تاریخ پذیرش: 10/02/96

چکیده

آلودگی خاک به فلزات سنگین یکی از مهم­ترین مسایل زیست­محیطی در دنیا محسوب می­شود. پالایش گیاهی، یکی از روش­های       آلودگی­زدایی و جلوگیری از پتانسیل خطرات فلزات سنگین در خاک می­باشد. هدف از این مطالعه، بررسی تاثیر                                         اتیلن­دی­آمین­تترا­استیک اسید (EDTA) بر خصوصیات مورفولوژیک و کارایی آن در افزایش غلظت نیکل محلول در خاک و بررسی اثر آن بر توانایی جذب نیکل توسط گیاه خردل هندی (brassica juncea L) بود. بدین منظور، آزمایشی گلخانه­ای به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک­های کاملا تصادفی با چهار تکرار انجام شد. نمونه­های خاک با 600 میلی­گرم در کیلوگرم نیکل از منبع سولفات نیکل مخلوط و  بذر­های گیاه در خاک گلدان­ها کاشته شدند. فاکتور آزمایشی شامل پنج سطح EDTA (0، 1، 5، 10و 12میلی­مول) بود که بعد از کشت بذر به خاک اضافه شدند. نتایج به دست آمده از این تحقیق نشان داد که با افزایش غلظت EDTA، ویژگی­های مورفولوژیکی به طور معنی­داری نسبت به شاهد کاهش یافتند ولی غلظت نیکل محلول در خاک و انتقال آن به داخل گیاه با افزایش غلظت EDTA صعود معنی­داری داشت که این صعود مانع رسیدن عناصر مورد نیاز برای رشد، به اندام­های مختلف و در نتیجه جلوگیری از رشد طبیعی گیاه گردید. به طور کلی نتایج نشان داد که گونه مورد بررسی قابلیت تحمل نیکل را دارد و EDTA پتانسیل افزایش جذب نیکل در گونه گیاهی مورد مطالعه را داشته ولی با توجه به تاثیرات بازدارنده این مواد بر رشد گیاه باید در غلظت­های کم استفاده شود.

کلمات کلیدی: آلودگی خاک، استخراج گیاهی، خردل هندی، ویژگی­های مورفولوژیک، اتیلن­دی­آمین­تترااستیک­اسید.

Human and Environment., No. 50 Autumn 2019

Effect of Ethylene Diamine Tetra Acetic Acids on Morphological Characteristics and Phytoremediation Capacity of Indian mustard (brassica juncea L) in Nickel Contaminated Soil

Mansoureh Tashakori zadeh^*[3]( corresponding Authors ).

mtashakorizadeh@yahoo.com

Mostafa Alizadeh[4]

Abstract

Contaminated soil with heavy metal is one of the most important environmental issues in the world. The refining plant is one of the methods of refinement and prevent potential pollution hazards of heavy metals in soil. The purpose of this study, effects of various concentrations of EDTA on some morphological characteristics and the efficiency of EDTA for Increased Ni from soil and to compare their effects for enhancing of Ni extraction with Indian mustard (brassica juncea L). For this purpose, a greenhouse experiment was conducted in completely randomized design with four replications. Soil samples were mixed with 600 mg/kg of nickel sulfate and the seeds were planted in soil of pot. The experimental factor was including 0, 1, 5, 10 and 12 mmol EDTA that after the seed cultivation have been added to the soil. The results of the research showed that The application of different EDTA concentrations decreased morphological characteristics and increased soluble nickel concentrations in soil and transfer it to the inside of the plant and this changes was significant compared to the control treatment. The increase in soluble nickel concentrations in soil and transfer it to the inside of the plant inhibits the absorption of essential elements to the plants shoot and thus, repelled the growing process. In general, Indian mustard (brassica juncea L) due to high nickel resistance can be introduced as a Ni hyper accumulator to EDTA induced phytoextraction technology.  But according to the preventive effects of these substances on the growth of the plant should be used for low concentrations.

Key words: Soil pollution, Phytoextraction, Brassica juncea L, Morphological characteristics, EDTA.

مقدمه

فعالیت­های روز افزون بشر مانند توسعه صنایع، استخراج معادن، ذوب فلزات، مصرف کود­های شیمیایی حاوی عناصر فلزی سنگین منجر به تجمع بیش­تر فلزات سنگین در خاک می­شود (1).  فلزات سنگین که سرب، آلومینیوم، جیوه، کادمیوم، مس، نیکل و آرسنیک را شامل می­گردد ابتدا توسط فیتوپلانکتون­ها، باکتری­ها، قارچ­ها و ارگانیسم­های کوچک دیگر جذب شده و سپس به ترتیب توسط موجودات بزرگ­تر خورده و در نهایت به راحتی از طریق مصرف محصولات کشت شده در خاک­های آلوده، به زنجیره غذایی مصرف کنندگان وارد شده و سلامت انسان­ها و حیوانات را به خطر می­اندازد (2). رسوب فلزات سنگین در خاک و اثر آن    بر روی پوشش گیاهی، می­تواند بسیاری از پارامترهای مربوط به رشد و نمو گیاهان را تحت تاثیر قرار دهد و مانع فعالیت بسیاری از واکنش­های آنزیمی و متابولیکی در گیاهان شود (3).

 یکی از مهم­ترین فلزات سنگین از لحاظ سمیت در گیاهان و حیوانات، نیکل است (4). این فلز به عنوان یک عنصر ضروری برای بسیاری از سیستم­های زنده در نظر گرفته می­شود و برای فعالیت­های متابولیکی گیاه لازم می­باشد (5). اما غلظت­های بالای این عنصر برای گیاه سمی بوده و ممکن است با بسیاری از فرایند­های بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی گیاهان مداخله نماید (5 و 6). مطالعات نشان داده است که نیکل مازاد می­تواند جوانه­زنی دانه و رشد گیاه را مهار نموده، موجب تخریب کلروفیل گردیده و با فعالیت سیستم نوری مداخله نماید (7 و 8). از اولین آثار سمی نیکل در گیاه، پراکسیده شدن لیپیدهای غشایی است که این امر با تغییر ساختار غشای سلول­ها، موجب بازدارندگی رشد گیاه  می­شود (9). تکنیک­های بسیاری جهت پاک­سازی خاک­های آلوده به فلزات سنگین گسترش یافته­اند. در میان این تکنیک­ها استخراج گیاهی (گیاه­پالایی) به عنوان یک روش پاک­سازی موثر و ارزان عرضه شده است که در آن جذب و جمع­آوری آلاینده­ها در  بافت­های قابل برداشت گیاهی مد نظر می­باشد (10).       گیاه­پالایى یک تکنیک پالایش در محل خاک، آب و رسوبات آلوده است که اقتصادى، دوست­دار محیط زیست و در حال گسترش است(11). لازمه موفقیت پالایش گیاهی استفاده از گونه­های گیاهی با رشد سریع و عملکرد بالا و همچنین زیست فراهمی فلزات در محیط ریشه می­باشد(12). در اراضی آلوده به فلزات سنگین، انتخاب گیاهان متحمل به فلزات، جهت برداشت  آلاینده­ها از خاک می­تواند یک استراتژی جدید برای مدیریت اراضی باشد. تعدادی از گونه­های انباشتگر فلزات سنگین که بر اساس نتایج حاصل از آزمایشات هیدروپونیک و گلدانی گزارش شده­اند گونه­هایی با توده زیستی بالا شامل ذرت، آفتابگردان و خردل هندی می­باشند (13). خردل هندی با نام علمی (brassica juncea L.) گیاهی است علفی، یک­ساله، متعلق به خانواده شب بو (Brassicaceae) و جزو گیاهان روغنی است که از نظر مواد غذایی غنی می­باشد و واریته­های مختلف آن 49-37% روغن دارند که در صنایع مختلف استفاده می­شود( 14). و همچنین استفاده از برخی ترکیبات کمپلکس کننده­ باعث افزایش فراهمی فلزات در محیط ریشه و انتقال آن به داخل گیاه       می­شود(15) ازجمله این ترکیبات اسید­های آمینو­پلی­کربوکسیلیک می­باشد که یکی از انواع این ترکیبات EDTA (اتیلن­دی­آمین­تترا­استیک­اسید) است که علاوه بر رها­سازی فلزات به داخل فاز محلول خاک باعث تسهیل در انتقال فلز به بخش هوایی گیاه  می­شود(16). EDTA هرچند قابلیت دسترسی فلزات را در خاک افزایش می­دهد، ولی غلظت­های بالای این مواد برای گیاه و خاک سمی می­باشد (17). علاوه بر این با وجود کاربرد این مواد در افزایش گیاه­پالایی، آب­شویی این مواد و ورود آن­ها به آب­های زیر­زمینی، کاربرد آن­ها را محدود می­کند و لازم است در غلظت مناسب استفاده شوند (18).

هدف از این مطالعه ارزیابی تاثیر اتیلن­دی­آمین­تترا­استیک ­اسید (EDTA) بر ویژگی­های مورفولوژیک گونه خردل هندی (brassica juncea L) و افزایش توانایی این گیاه در جذب نیکل در خاک­های آلوده به این فلز سنگین در شرایط گلخانه­ای می­باشد.

روش بررسی

این آزمایش در سال 1394 در گلخانه تحقیقاتی            دانشکده کشاورزی دانشگاه پیام نور کرمان اجرا شد. خاک مورد استفاده در این پژوهش از خاک زراعی با بافت لومی­شنی از عمق 30-0 سانتی­متر جمع­آوری و از از الک­های 5 و 10 میلی­متری عبور داده شد. در مرحله بعد برای ایجاد آلودگی، معادل 600 میلی­گرم در کیلوگرم نیکل از منبع سولفات نیکل قبل از کشت به خاک اضافه و نمونه­های خاک، آلوده شدند. خاک مورد نظر همراه با مواد تقویت کننده خاک در گلدان­های 10 کیلو­گرمی ریخته شد سپس خاک­های آلوده در گلخانه به مدت یک هفته با رطوبت نزدیک به اشباع و به مدت پنج هفته با رطوبت در حد ظرفیت زراعی آبیاری و در شرایط دمایی مناسب (1 ±26 درجه سلسیوس) نگهداری شدند تا در حد امکان میان خاک و آلاینده تعادل برقرار شود. بذر گیاهان با تعداد بیش­تر از نیاز با فواصل مناسب کشت شدند. پس از جوانه زدن بذر­ها، گیاهچه­های سالم­تر و قوی­تر برای ماندن انتخاب و بقیه تنک گردیدند. بعد از کشت بذر، اتیلن­دی­آمین­تترا­استیک­اسید (EDTA) با غلظت­های 0، 1، 5، 10 و 12 میلی­مول بر کیلوگرم به خاک اضافه شد. در انتهای دوره رشد برخی ویژگی­های مورفولوژیکی شامل: وزن خشک  اندام هوایی و ریشه، ارتفاع اندام هوایی و طول ریشه و سطح برگ تعیین شدند. برای تخمین وزن خشک گیاه، پس از جدا کردن اندام هوایی و ریشه از یکدیگر، نمونه­ها در فویل آلومینیومی پیچیده و به مدت دو شبانه روز در آون در دمای 72 درجه سانتی­گراد خشک شدند تا وزن خشک ثابت شود. سپس وزن خشک نمونه­ها با دقت 001/0 ± توزین شد. جهت اندازه گیری

ارتفاع اندام هوایی و طول ریشه از خط کش با دقت 1± میلی­متر به وسیله­ی شاخص ارتفاع اندازه­گیری شد و بر اساس واحد سانتی­متر گزارش شد. برای اندازه­گیری سطح برگ از روش    کپی کاغذی استفاده شد (19).

جهت اندازه­گیری غلظت نیکل موجود در اندام­های گیاه،      اندام­هوایی و ریشه پس از برداشت از یکدیگر جدا و با اسید کلریدریک 01/0 مولار و آب مقطر شسته و در آون به مدت 48 ساعت و دمای 70 درجه سلسیوس خشک و در نهایت آسیاب شدند. غلظت نیکل نمونه­های گیاهی با روش اکسایش توسط         اسید نیتریک، اسید کلریدریک و آب اکسیژنه و با استفاده از دستگاه جذب اتمی اندازه­گیری شد (20). جهت اندازه­گیری نیکل محلول در خاک نمونه­های خاک گلدان­ها در دمای                70 درجه سانتی­گراد در آون خشک و از الک 2 میلی­متری عبور داده شدند و غلظت نیکل محلول در خاک با استفاده از دستگاه جذب اتمی اندازه­گیری شد (21). جهت تعیین خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک از روش­های استاندارد آزمایشگاهی استفاده شد. اسیدیته با استفاده از دستگاه Ph متر، دانه­بندی با روش دانسیمتر (روش بایکاس)، درصد مواد آلی با متد سرد یا والکلی و بلاک، هدایت الکتریکی توسط دستگاه هدایت الکتریکی سنج، ازت با روش کجدال، فسفر قابل جذب با روش السن و منیزیم با روش کمپلکسومتری (تیتراسیون) اندازه­گیری شد (22). تجزیه آماری داده­ها با استفاده از نرم­افزار SAS انجام گرفت.

یافته­ها و بحث

-خصوصیاتفیزیکیوشیمیاییخاک

خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک بر اساس  روش­های استاندارد آزمایشگاهی تعیین گردید (جدول١).

جدول 1- خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک قبل از اعمال تیمارها.

-اثر اتیلن­دی­آمین­تترا­استیک­اسید (EDTA) بر ویژگی­های مورفولوژیکی

- ارتفاع اندام هوایی و طول ریشه

اثر غلظت­های مختلف EDTA بر ارتفاع اندام هوایی و طول
ریشه خردل هندی نشان داد که با افزایش غلظت EDTA، ارتفاع اندام­هوایی و طول ریشه کاهش معنی­داری را در غلظت­های پنج، 10 و 12 میلی­مولار در سطح پنج درصد نسبت به گروه شاهد نشان داد (شکل 1).

شکل 1- اثرغلظت­هایمختلف EDTA برارتفاعاندامهواییو طولریشهگیاهخردل هندی.

- وزن خشک اندام هوایی و ریشه

با افزایش غلظت EDTA وزن خشک اندام­هوایی و ریشه به­طور معنی­داری کاهش یافت. این کاهش در غلظت­های پنج، 10 و 12 میلی­مولار EDTA برای اندام­هوایی و ریشه نسبت به گیاهان گروه شاهد در سطح پنج درصد معنی­دار بود(شکل 2).

شکل 2- اثرغلظت­هایمختلف EDTA بروزن خشکاندامهواییو طولریشهگیاهخردل هندی.

- سطح برگ

افزایش غلظت EDTA، سطح برگ را به طور معنی­داری کاهش داد. این کاهش در غلظت­های پنج، 10 و 12 میلی­مولار EDTA نسبت به گروه شاهد از لحاظ آماری در سطح پنج درصد معنی­دار بود(شکل 3).

شکل 3- اثرغلظت­هایمختلف EDTA برسطح برگگیاهخردل هندی.

با وجود مطالعات موفق در زمینه کاربرد اسیدهای آمینوپلی­کربوکسیلیک در پالایش خاک­های آلوده، محققان زیادی نگرانی خود را به علت افزایش غلظت زیاد فلزات سمی در خاک ناشی از کاربرد این مواد اظهار کرده­اند. تولید زیست­توده گیاهان در مواجه با غلظت­های زیاد اسیدهای آمینوپلی­کربوکسیلیک و فلزات سمی، در نتیجه کاهش جوانه­زنی گیاه، کاهش فتوسنتز و خشک شدن اندام­های هوایی، به شکل چشمگیری کاهش پیدا می­کند(23). تورگات و همکاران (2005) در آزمایشی که بر روی گیاه پالایی کادمیوم، نیکل و کروم توسط Helianthus annuus انجام دادند گزارش کردند که افزودن EDTA هر چند قابلیت دسترسی فلزات را در خاک افزایش می­دهد ولی غلظت­های بالای این ماده برای گیاه سمی بوده و باعث کاهش زیست­توده گیاه و درنهایت کاهش غلظت فلز در اندام­های هوایی گیاه می­شود(24). یانگ و همکاران (1996) با مطالعه روی جو و برنج نشان دادند که ارتفاع اندام هوایی و رشد طولی ریشه گیاهان با افزایش غلظت فلزات سنگین محلول در خاک کم شده و کاهش در ارتفاع    اندام­هوایی گیاه به علت رشد کم ریشه و در نتیجه کاهش انتقال آب و مواد غذایی به اندام­های هوایی گیاه است (25) و همچنین فلزات سنگین از جمله نیکل باعث کاهش وزن خشک اندام هوایی و ریشه گیاهان و به طور کلی سبب کاهش بیوماس گیاهی    می­شوند (26).

-اثر اتیلن دی آمین تترا استیک اسید (EDTA) بر غلظت نیکل محلول در خاک

افزایش غلظت EDTA، غلظت نیکل محلول در خاک را به طور
معنی­داری افزایش داد. این صعود در غلظت­های یک، پنج، 10 و 12 میلی­مولار EDTA نسبت به گروه شاهد از لحاظ آماری در سطح پنج درصد معنی­دار بود ولی بین غلظت های 10 و 12 میلی­مولار EDTA تفاوت معنی­داری در افزایش غلظت نیکل در سطح پنج درصد مشاهده نشد(شکل 4). در حضور اتیلن دی آمین تترا استیک اسید بخش اعظم نیکل به صورت محلول در خاک درآمده و دسترسی گیاه به آن افزایش پیدا می کند. وجود پیوندهای آلی- فلزی در ترکیبات اسیدهای آمینوپلی­کربوکسیلیک و فلزات سبب می­شود فلزات کم­تر در معرض کلوئیدها، هیدروکسیدها و اکسیدها قرار گرفته، لذا مانع از رسوب و تثبیت آن­ها در خاک می­شوند (27). وجود کمپلکس­های قوی و پایدار با تحرک بالا میان EDTA و فلزات سنگین در خاک باعث افزایش غلظت فلزات سنگین محلول در خاک می­شود(28).

شکل 4- اثر اتیلن دی آمین تترا استیک اسید (EDTA) بر غلظت نیکل محلول در خاک

-اثر اتیلن دی آمین تترا استیک اسید (EDTA) بر انتقال

نیکل از خاک به اندام هوایی

با افزایش غلظت EDTA در خاک، غلظت نیکل در           اندام­های هوایی افزایش یافت که این صعود در غلظت­های یک، پنج، 10 و 12 میلی­مولار EDTA در سطح پنج درصد معنی­دار بود (شکل 5). ورود هر یون به داخل سلول­های ریشه و انتقال آن به آوند چوبی از دو مسیر سیمپلاست (انتقال از سلولی به سلول دیگر از محل پلاسمالما) و آپوپلاست (انتقال از فضای بین دیواره خارجی سلول) انجام می­شود. انتقال از طریق مسیر آپوپلاست سریع­تر است. در حضور اتیلن دی آمین تترا استیک اسید انتقال فلز از مسیر آپوپلاست صورت می­گیرد در صورتی که در عدم حضور EDTA جذب فلز از مسیر سیمپلاست صورت          می­گیرد (29). غلظت نیکل موجود در اندام­های هوایی در غلظت EDTA12 نسبت به EDTA10 کاهش یافت که یکی از دلایل کاهش این است که سلول­های ریشه گیاه درصورتی که اسیدهای آمینو پلی­کربوکسیلیک در غلظت بالاتر از 10 میلی مول در کیلوگرم استفاده شوند از بین می روند و آن به علت عملکرد اسیدهای آمینو پلی کربوکسیلیک در افزایش تحرک فلزات در خاک و تاثیر آن­ها در دیواره سلولی ریشه گیاه است (17). چن و همکاران علایم ناشی از سمیت غلظت های بالای EDTA شامل نکروز را در گیاه آفتابگردان و خردل هندی گزارش کردند(30).

شکل 5- اثر اتیلن دی آمین تترا استیک اسید (EDTA) بر انتقال نیکل از خاک به اندام هوایی

نتیجه گیری

نتایج به دست آمده از تحقیق حاضر نشان داد که گونه خردل هندی ((brassica juncea L برای پالایش خاک­های آلوده به فلز سنگین نیکل در حضور EDTA مناسب می­باشد. با افزایش غلظت EDTA میزان جذب نیکل افزایش یافت ولی در مقابل خصوصیات مورفولوژیک گیاه دچار آسیب و زیان شد. در نتیجه در مناطق آلوده به فلز سنگین نیکل کاشت گیاه خردل هندی و کاربرد غلظت­های پایین EDTA مناسب به نظر می­رسد.

منابع

1-     Megateli, S., Semsari, S., Couderchet, M., 2009. Toxicity and removal of heavy metals (cadmium, copper, and zinc) by Lemna gibba. Ecotoxicology and Environmental Safety, vol. 72 (6), pp. 1774-1780.

2-     Yang, X.E., Long, X.X., Ye, H.B., He, Z.L., Calvert, D.V., Stoffella, P.J., 2004. Cadmium tolerance and hyperaccumulation in a new Zn hyperaccumulating plant species (Sedum alfredii hence). J Plant Soil, vol. 259, pp. 181-189.

3-     Baycu, G., Doganay, T., Hakan, O., Sureyya, G., 2006. Ecophysiological and seasonal variations in Cd, Pb, Zn, and Ni concentrations in the leaves of urban deciduous trees. Istanbul Environmental Pollution, vol. 143, pp. 545-554.

4-     Poulik, Z., 1999. Influence of nickel contaminated soils on lettuce and tomatoes. Scientiae Horticultural, vol. 81(3), pp. 243-250.

5-     Chen, C., Huang, D., Liu, J., 2009. Functions and toxicity of nickel in plants: recent advances and future prospects. Clean- Soil, Air,Water, vol. 37, pp. 304–313.

6-     Sharma, R.K., Madhulika, A., 2005. Biological effects of heavy metals: An overview. Environmental Biology, vol. 26, pp. 301-313.

7-     Ahmad, M.S.A., Hussain, M., Ashraf, M., Ahmad, R. Ashraf, M.Y., 2009. Effect of nickel on seed germinability of some elite sunflower (Helianthus annuus L.). Pakistan Botany, vol. 41, pp. 1871–1882.

8-     Ali, M.A., Ashraf, M., Athar, H.R., 2009. Influence of nickel stress on growth and some important physiological/ biochemical attributes in some diverse canola (Brassica napusL.) cultivars. Hazardous Materials, vol. 172, pp. 964–969.

9-     Panda, S.K., Chaudhury, I., Khan, M.H., 2003. Heavy metal induced lipid peroxidation affects antioxidants in wheat leaves. Biologiae Plantarum, vol. 46(2), pp. 289-294.

10-  Mattina, M.J, Lannucci-Berger, W., Musante, C., White, J.C., 2003. Concurrent plant uptake of heavy metal and persistent organic pollutants from soil. J Environ Poll, vol. 124, pp. 375-378.

11-  Lombi, e., Zhao, F., Dunham, S., McGrath, P., 2001. Phytoremediation of heavy metal-contaminated soils. J Environ Qual, vol. 30, pp. 1919-1926.

12-  Kayser, A., Wenger, K., Keller, A., Attinger, W., Felix, H.R., Gupta, S.K., Schulin, R., 2000. Enhancement of phytoextraction of Zn, Cd and Cu from calcareous soil:the use of NTA and sulfur amendments. Environmental Science and Technology, vol. 34, pp. 1778-1783.

13-  Mertens, J., Vervaeke, P., Meers, E., Tack, F.M.G., 2006. Seasonal changes of metals in willow. Stands for phytoremediation on dredged sediment. J Environ Sci Technol, vol. 40, pp. 1962–1968.

14-  Al- Barrak, K.M., 2006. Irrigation interval and nitrogen level effects on growth and yield of canola (Brassica napus L.). Scientific Journal of King Faisal University (Basic and Applied Sciences), vol. 7(1), pp. 87-103.

15-  Wu, J., Hsu, F., Cunningham, S., 1999. Chelate–assisted Pb phytoextraction: Pb availability, uptake and translocation constrains. Environmental Science and Technology, vol.33, pp. 1898- 1904.

16-  Blaylock, M.J., Salt D.E., Dushenkov S., Zakharova O., Gussman C., Kapulink Y., Ensley B.D., Raskin I., 1997. Enhanced accumulation of Pb in Indian mustard by soil applied chelating agents. Environmental Science and Technology, vol.31, pp. 860-865.

17-  Luo, C., Z.G. Shen, X. Li., Baker, A.J.M., 2006. Enhanced phytoextraction of Pb and other metals from artificially contaminated soils through the combined application of EDTA and EDDS. Chemosphere, vol. 63, pp.1773-1784.

18-  Shibata, M., Konno, T., Akaike, R., Xu, Y., Shen R.F., Ma, J.F., 2007. Phytoremediation of Pb contaminated soil with polymercoated EDTA. J. Plant Soil, vol. 290, pp.201-208.

19-   هاشمی دزفولی، ا، فیزیولوژی گیاهان زراعی تکمیلی، انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز، 1378.

20-  Du Laing, G., Tack F.M.G., Verloo, M.G., 2003. Performance of selected destruction methods for the determination of heavy metals in reed plants (Phragmites australis). J. Anallytic Chimic Acta, vol. 497(8), pp. 191-198.

21-  Gupta, P.K. 2000. Soil, Plant, Water and Fertilizer analysis. Agrobios. New Delhi, Indian. P. 438.

22-   زرین کفش، منوچهر، خاک شناسی کاربردی، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ .

23-  Nascimento, C.W.A., Amarasiriwardena D., Xing B., 2006. Comparison of natural organic acids and synthetic chelates at enhancing phytoextraction of metals from a multi-metal contaminated soil. J. Environmental Pollution, vol. 140, pp. 114-123.

24-  Turgut, C., Katie, M., Teresa, J.C., 2005. The effect of EDTA on Helianthus annuus uptake, selectivity, and translocation of heavy metals when grown in Ohio, New Mexico and Colombia soils. Chemosphere, vol. 58, pp. 1087-1095

25-  Yang, X., Baligar, V.C., Martens, D.C., Clark, R.B., 1996. Plant tolerance to Ni toxicity. I. Influx, transport and accumulation of Ni in four species. J. Plant Nutr, vol. 19, pp.73–85.

26-  Fuentes, D., Disante, K.B., Valdecantos, A., Cortina, J., Vallejo, V.R., 2006. Response of Pinus halepensismill Seedlings to biosolids enriched with Cu, Ni and Zn in three Mediterranean forest soils. Environmental Pollution, XX PP 1-8.

27-  Clemens, S., Palmgren, M.G., Kramer, U., 2002. A long way ahead: understanding and engineering plant metal accumulation. J. Trends in Plant Science, vol. 7, pp. 309-315.

28-  Luo, C., Shen, Z., Li, X., 2005. Enhanced phytoextraction of Cu, Pb, Zn and Cd with EDTA and EDDS. Chemosphere, vol. 59, pp. 1-11.

29-  Nowack, B., Schulin, R., Robinson, B.H., 2006. Critical assessment of chelate-enhanced metal phytoextraction. Environmental Science and Technology, vol. 40, pp. 5225-5232.

30-  Chen, Y., Li, X., Shen, Z., 2004. Leaching and uptake of heavy metals by ten different species of plants during an EDTA-assisted phytoextraction process. Chemosphere, vol. 57, pp.187-196.