ارزیابی اطلاعات تغییرات اقلیمی و محیط زیستی دانش آموزان مقطع دبیرستان شهر تبریز و تاثیر آموزش بر افزایش آگاهی آنها

مقاله پژوهشی

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 61، تابستان 1401 صص 1-18

ارزیابی اطلاعات تغییرات اقلیمی و محیط زیستی دانش آموزان مقطع دبیرستان شهر تبریز و تاثیر آموزش بر افزایش آگاهی آنها

سجاد قنبری[1]^*

ghanbarisajad@gmail.com

مصطفی جعفری[2]

ذبیح اله نعمتی[3]

جواد حاتمی[4]

تاریخ دریافت: 16/04/98                                                                                                                   تاریخ پذیرش: 24/07/98

چکیده

زمینه هدف: افزایش اطلاعات کودکان و نوجوانان از راههای مختلفی از قبیل محیط خانواده، وسایل ارتباط جمعی، ارتباط با دوستان، محیط اطراف و آموزش در کلاس درس صورت می‌گیرد. آموزش در کلاس درس و سایر برنامه های آموزشی اجرا شده در محیط‌های آموزشی و غیرآموزشی به عنوان یکی از مهمترین روشها برای بهبود درک مفاهیم تغییرات اقلیمی و مباحث محیط زیستی می‌باشد. هدف تحقیق بررسی اطلاعات محیط زیستی و تغییرات اقلیمی دانش‌آموزان مقطع دبیرستانی و سنجش تاثیر آموزش بر افزایش آگاهی آنها بود.
روش بررسی: داده‌ها از طریق تکمیل پرسشنامه از 113 نفر از دانش‌آموزان مقطع دبیرستانی شهرستان تبریز در طی سال تحصیلی 1397-1396 جمع‌آوری شد.
یافته‌ها:  نتایج تحقیق نشان داد که نگرش دانش آموزان در مراحل قبل و بعد از آموزش تفاوت معنی‌داری دارد. نگرش دانش‌آموزان نسبت به اهمیت وجودی جنگلهای ارسباران در دو مرحله قبل و بعد از اموزش تفاوت معنی‌دار نشان داد. در بین چهار منبع کسب اطلاعات محیط‌زیستی، بعد از تلویزیون (4/65 درصد)، اینترنت (50 درصد) به عنوان دومین منبع کسب اطلاعات محیط زیستی بیان شد. در مرحله قبل از اموزش 3/31 درصد از دانش اموزان بیان کردند که تغییر اقلیم چیز مهمی نیست در حالیکه بعد از اموزش هیچ کدام از افراد چنین عقیده ای نداشتند. در مرحله قبل از آموزش، 25 درصد از افراد نسبت به تغییر موضوع تغییر اقلیم احساس خطر نداشتند در حالیکه بعد از تبیین موضوع، این میزان به 8/3 درصد کاهش یافت. مقایسه میانگین درک محیط زیستی در مرحله قبل و بعد از آموزش نشان داد که هر دو عامل ابزار حفاظتی شامل هدف حمایتی و لذت بردن از منابع موجود افزایش معنی‌داری داشتند. از عوامل ابزار بهره‌برداری، عامل تغییر طبیعت و غلبه بشر مولفه بهره-برداری کاهش داشتند ولی تنها در عامل تغییر طبیعت کاهش معنی‌دار مشاهده شد.
بحث و نتیجه گیری: می‌توان نتیجه گیری نمود کارگاه‌های آموزشی نقش معنی‌داری در افزایش اطلاعات محیط زیستی و تغییرات اقلیمی دانش‌آموزان داشتند. تلویزیون و اینترنت به عنوان دو ابزار مهم آموزش بوده که می توان آموزش های مرتبط با محیط زیست و تغییرات اقلیم را از این طریق انجام داد.

کلیدواژه: تغییر اقلیم، هدف حمایتی، تبریز، برنامه­های محیط زیستی

Human and Environment, No. 61, Summer 2022, pp.1-18

Assessment of Information of Environmental and Climate Changes of High School Students in Tabriz City and the Effect of Education on their Knowledge

Sajad Ghanbari [5]^*

ghanbarisajad@gmail.com

 Mostafa Jafari [6]

Zabihollah Nemati [7]

 Javad Hatami [8]

Abstract

Background and Objective: Increasing the information of children and adolescents were occurred in a variety of ways, such as family, mass media, and communication with friends, and classroom instruction. Classroom instruction and other educational programs conducted in educational and non-educational settings are one of the most important ways to improve understanding of the concepts of climate change and environmental issues. Therefore, the main objective of this research is to educate and increase the awareness of adolescents about the concepts and issues of climate change and their knowledge of environmental programs among students.

Analysis methodology: Data were collected from 113 high school students in Tabriz by filling out a questionnaire at the academic year 2017-2018.

Findings: The results showed that students showed a difference in attitude before and after education. There was a significant difference in the significance of Arasbaran forests in the two stages before and after training. Among the four sources of catching environmental information, TV (65.4%) and Internet (50%) were the main source of information. In the pre-training phase, 31.3% of the students stated that climate change is not important. But in the post-training phase, none of the people pointed to the low importance of climate change. In the pre-training phase, 25% of people did not feel the risk of climate change, while after explaining the issue, it reached 3.8%. The comparison of the mean environmental perception in the pre and post education stage indicated that both protective measures including intent of support and enjoyment of existing resources had a significant increase.

Discussion and Conclusions: The factor of changing nature and human dominance of the utilization component was reduced, but only a significant decrease was observed in the altering nature factor. TV and internet were as the main information sources about environment and climate change and the related education can be touched by these options.

Keywords: climate change, protective aim, Tabriz, educational programs

مقدمه

با توجه به بالا بودن سرعت یادگیری و یادگیری مادام­العمر در مراحل کودکی و نوجوانی، تمام یادگیری زندگی و شکل­گیری شخصیت و فرهنگ یک فرد به این مرحله بستگی دارد (1). هر چقدر آموزش صحیح در سنین پایین­تری اتفاق بیفتد، تاثیرپذیری بیشتری در شکل­گیری شخصیت آنها خواهد داشت. افزایش اطلاعات کودکان و نوجوانان از راههای مختلفی از قبیل محیط خانواده، وسایل ارتباط جمعی، ارتباط با دوستان، محیط اطراف و آموزش در کلاس درس صورت می­گیرد. آموزش در کلاس درس و سایر برنامه های آموزشی اجرا شده در محیط­های آموزشی و غیرآموزشی به عنوان یکی از مهمترین روشها برای بهبود فهم مفاهیم تغییرات اقلیمی و مباحث محیط زیستی می­باشد (1). این امر مربوط به موفقیت برنامه­های آموزشی می­باشد. با توجه به اینکه این قشر به عنوان تصمیم سازان آینده می­باشند (2, 3). به همین دلیل در طی چند دهه اخیر، آموزش محیط زیستی برای آنها به عنوان یک اصل مهم برای رسیدن به توسعه پایدار و حفاظت محیط زیست بیان شده است. حتی در دستورالعمل 21، سازمان ملل به آموزش برای توسعه پایدار نیز اشاره شده است (2, 4) . در حال حاضر در برخی نقاط دنیا برنامه­های آموزش حفاظت برای دانش­آموزان مقاطع مختلف مدرسه با کمک سازمانهای بین­المللی نظیر یونسکو و انجمن حیات وحش جهان شروع شده است (5). اخیراً در داخل کشور نیز موضوع آموزش زیست­محیطی در مدارس درباره مفاهیم تغییرات اقلیمی شروع شده است. در حالیکه آموزش محیط زیستی به فهم بهتر آنها از اهمیت فعالیت­های بشری روی گونه­ها، جوامع و اکوسیستم کمک می­کند. همچنین دانش پایدار افراد روی منابع طبیعی را تقویت می­کند (1). در مطالعات مختلف به موثر بودن برنامه­های آموزش حفاظت برای کودکان و نوجوانان توافق صورت گرفته است (6, 7).

پیشینه تجربی

در بررسی­های مقدماتی صورت گرفته بنظر می­رسد تحقیقاتی در مورد آموزش در مباحث تغییرات اقلیمی و حفظ محیط زیست و جنگل در داخل و خارج از کشور صورت گرفته است و مدیران و مسئولین اجرائی، برنامه­هائی در جهت اجرای این طرحها داشته­اند و این مطالعه می­تواند به عنوان ابزار کمکی برای برنامه­ریزان و سیاست­گزاران عرصه محیط زیست و منابع طبیعی باشد. فین[9] و همکاران (2001) به اثر آموزش کودکان در حفاظت از محیط زیست پرداخته است. این محققین بیان کرده­اند که آموزش به عنوان یک استراتژی اجتماعی، کلیدی برای حفاظت و توسعه می­باشد. در این تحقیق از کودکان به عنوان آینده­داران یاد شده است. با افزایش اگاهی آنها از محیط زیست می­توان به توسعه یک فلسفه حفاظت با تکیه بر مسئولیت­های فردی کمک نمود. بلوم[10] (2008) روی آموزش محیط زیستی در کاستاریکا مطالعاتی انجام داده است. از دهه­ی 1980، کاستاریکا،‌ استراتژی توسعه ملی سه­گانه آموزش، حفاظت و توسعه را برنامه­ریزی کرده است. این محقق به بررسی سازمانها و کارگزاران درگیر در آموزش محیط زیستی، آنالیز سیاست­های کاربردی آن پرداخته است. بلوم بیان کرد که آموزش در مدارس و جوامع محلی در زمینه حفاظت توسط وزارت محیط زیست و سازمانهای غیردولتی حفاظتی انجام شده است. از آموزش به عنوان مکمل مدیریتی محیط زیست یاد کرده است. وزارت آموزش برنامه­های رادیویی برای معلمان و دانش آموزان نواحی روستایی تدارک دیده است. این محقق برنامه آموزشی محیط زیستی را در رسیدن به اهداف توسعه پایدار محیط زیست کاملاً مثبت ارزیابی نموده است. مونالی و جانسون[11] (2008) به ارزیابی آموزش محیط زیست بر درک محیط زیستی کودکان با استفاده از مدل ارزش اکولوژیکی در امریکا پرداختند. این تحقیق با استفاده از پرسشنامه و مقیاس لیکرت روی دانش آموزان کلاسهای پنجم و ششم با میانگین سنی 12 سال انجام شده است. نتایج تحقیق یک تفاوت معنی­دار بین مرحله قبل و بعد از آموزش را نشان دادند. مولدر[12] و همکاران (2009) دانش و رفتار کودکان را در دامنه سنی 6 تا 16 سال نسبت به محیط زیست و حیات وحش را با استفاده از پرسشنامه در نه مدرسه در نواحی روستایی گویان امریکای جنوبی بررسی و نشان داده است که کودکان دانش عمومی از حیات وحش دارند. میردامادی[13] و همکاران (2010) به بررسی میزان آگاهی محیط زیستی دانش آموزان مقطع متوسطه در شهر تهران پرداختند. میان متغیرهای استفاده از برنامه های رادیویی، تلویزیونی، مطالعه مقالات، کتاب­های محیط زیستی با متغیرهای وابسته میزان آماهی دانش آموزان به محیط زیست رابطه معنی داری وجود دارد. بویان[14] و همکاران (2010) در مالزی به ارزیابی اطلاعات دانش آموزان از جنگل و ارائه اطلاعاتی درباره طبیعت و حفظ تنوع زیستی پرداختند. این محققین ارتباط ما بین آموزش گردشگری و حفاظت جنگل را مطالعه کرده اند. اجرای آموزش گردشگری برای جامعه می­تواند از طریق آموزش در طول زندگی افراد بدست بیاید. در این آموزش گروههای هدف، کودکان مدرسه هستند. این محققین با آموزش کودکان به این نتیجه رسیده­اند که معلمان، جوامع و سازمانهای محلی، انجمن­های گردشگری، سازمانهای بین­المللی، رسانه ملی نقش مهمی در این زمینه بازی می­کند. از محدودیت های ملی و تکنولوژیکی، نبود افراد ماهر آموزش دهنده، نبود آگاهی در زمینه حفاظت جنگل، منابع محدود به عنوان موانع آموزش نام برده­اند. رفع این موانع جهت اجرای آموزش گردشگری ضروری است. به همین دلیل آموزش در طی مراحل کودکی می­تواند کاملاً مفید باشد. ناتس[15] و همکاران (2012) اثر کارگاه آموزشی یک روزه حفاظتی روی دانش و رفتار دانش آموزان نسبت به گونه­های گیاهی و جانوری را در آرژانتین مطالعه کرده­اند. کتابچه­ها، پوسترها، لوح­های فشرده آموزشی درباره گونه­های وحشی محلی، گونه­های غیر بومی بوسیله محققان طراحی شده و به همه مدارس داده شده است. این کارگاه در دو بخش انجام شده است: در بخش اول، دانش آموزان با گیاهان بومی و غیربومی و گونه­های حیوانی آشنا شدند، در مرحله بعد دانش آموزان با مشکلات حفاظت محلی نظیر شکار و بهره برداری کنترل نشده، چرای بی­رویه مرتع و نتایج معرفی گونه­های غیربومی آشنا شدند. اثرات برگزاری کارگاه آموزشی با پرکردن پرسشنامه قبل و بعد از کارگاه و یک سال بعد روی دانش آموزان با سن 12 تا 16 ساله بررسی شد. با بازدید از منطقه، سه تا از بزرگترین مدارس، با پراکنش خوب و با دسترسی مناسب انتخاب شده است. نتایج نشان داده است که بعد از کارگاه، اطلاعات دانش آموزان به طور معنی­داری افزایش پیدا کرده است و رفتار آنها در قبل محیط زیست تغییر یافته است. سعادتی[16] و همکاران (2014) به بررسی نیازهای آموزشی محیط زیستی دانش آموزان استان خوزستان پرداختند. این محققین بیان کردند که به تنهایی مطالب کتابهای درسی و معلمین مدرسه اطلاعات کافی از مسائل محیط زیستی به دانش آموزان نمی­دهد. در مقابل تاثیر فوق برنامه های مدرسه در ایجاد انگیزه نسبت به محیط زیست و سطح اگاهی دانش آموزان بیشتر از معلمین و کتابهای درسی است (8). اکبری آرمند[17] و همکاران (2016) به مقایسه سطح دانش و نگرش محیط زیستی در دو مدرسه محیط زیستی و غیر محیط زیستی در شهر تهران با تکمیل پرسشنامه پرداختند. این محققین نشان دادند که سطح دانش در بین این دو گروه مدارس اختلاف معنی داری داشت (9). استیونسون[18] و همکاران (2016)، عقاید دانش اموزان درباره محیط زیست و تغییر اقلیم را در کالیفرنیای شمالی ایالات متحده امریکا مطالعه کردند. این محققین به این نتیجه رسیدند که دانش اموزان عوامل انسانی را به عنوان مهم ترین عامل ایجاد کننده تغییر اقلیم بیان کردند (10). علوی پور[19] و همکاران (2017) به سنجش دانش و نگرش محیط زیستی دانش آموزان مقطع ابتدایی مناطق روستایی منطقه طرقبه و شاندیز پرداختند. با استفاده از پرسشنامه از 100 دانش آموز اطلاعات محیط زیستی جمع آوری شد. نتایج نشان داد که تحصیلات والدین و پایه­های تحصیلی خانواده با میزان دانش محیطی زیستی دانش آموزان ارتباط معنی­داری ندارد. در حالی که بین متغیر دانش محیط زیستی با متغیر وابسته علاقه به محیط­زیست ارتباط معنی­داری وجود دارد (6). حمامی[20] و همکاران (2017) مطالعه ای درباره آگاهی و نگرش دانش­آموزان مقطع راهنمایی در ارتباط با آلودگی پلاستیکی در بین 400 دانش­آموز در شش مدرسه در شارجه امارات پرداختند. 5/85 درصد از دانش اموزان به این موضوع اشاره کردند که الودگی ناشی از پلاستیک به محیط زیست آسیب می­رساند (11). هیگوچی [21] و همکاران (2018) دانش و عقاید دانش اموزان مناطق جنگل نشین را نسبت به موضوع تغییر اقلیم و محیط زیست را بررسی کردند (12).

چارچوب نظری تحقیق

آموزش همگانی محیط زیست دارای دو وجه است: اولاً، همه اقشار، طبقه­ها و صنف­های اجتماعی، مخاطب آموزش محیط زیست هستند و در برنامه­های آموزش محیط زیست نمی­توان گروه یا طبقه­ای را به هر دلیل بی نیاز از این آموزش به حساب آورد؛ ثانیاً، آموزش محیط زیست تنها در حیطه مسئولیت و توان یک نهاد مسئول حفاظت از محیط زیست نیست. همه نهادهای مسئول آموزش در کشور در حوزه و حدود خود با استناد به اسناد ملی و بین المللی نظیر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و مصوبه­ی سال 1374 شورای عالی حفاظت از محیط زیست، دستور کار 21، اهداف آموزش برای همه و سند اجلاس جهانی ژوهانسبورگ در قبال آموزش محیط زیست مسئول هستند. آموزش محیط زیست، بنیادی ترین شیوه در حفاظت محیط زیست بوده که هدف از آن، یافتن مناسبترین و بهترین نظام و شیوه ارایه مطالب و نحوه فعالیت­ها و اجرای ساختاری است که زمینه­ساز ارتقاء آگاهی­های زیست محیطی در سطح جامعه می­باشد تا از این طریق هر فرد جامعه، خود را از طریق احترام گذاشتن به طبیعت، مسئول در حفظ و حمایت از محیط زیست بداند. اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، موضوع حفاظت از محیط زیست را یک وظیفه عمومی تلقی کرده و آن را بر همگان واجب دانسته است. برای دستیابی به این امر نیاز به آموزش می­باشد. با توجه به اهمیت بالای محیط زیست در سیاست­های کلی محیط زیست ابلاغی توسط مقام معظم رهبری نیز به موضوع نهادینه سازی فرهنگ حفاظت از محیط زیست و گسترش سطح آگاهی، دانش و بینش محیط زیستی جامعه و تقویت فرهنگ برای حفظ محیط زیست در تمام اقشار و سطوح جامعه اشاره شده است. علاوه بر این در سایر اسناد ملی نیز به صورت جامع به اهمیت آموزش مباحث محیط زیستی اشاره شده است، در سند همکاری­های فرابخشی و بین­بخشی در حوزه آموزش حفاظت محیط زیست در مدارس و یا در طرح ملی ساعتی با محیط­بان در مدرسه، به این موضوع اشاره شده است. ارتقای سطح سواد محیط زیستی و حمایتهای تحقیقاتی جهت تامین منابع آموزشی از جمله اهداف این اسناد می باشد. همچنین در سند تحول بنیادین آموزش و پژوهش در بند دوم فصل پنج این سند نیز به موضوع ارتقاء فرهنگ محیط زیستی اشاره شده است. یکی از ابزارها برای نهادینه­کردن فرهنگ حفاظت از محیط زیست، شکل­گیری مدارس طبیعت و مدارس جامع محیط زیستی می­باشد. نقش آموزش زیست­محیطی از حیث ایجاد باور زیست­محیطی و بسترسازی فرهنگی در راستای تحقق اصل پیشگیری اهمیت فراوانی دارد.

دانش صحیح درباره اثرات تغییر اقلیمی بعنوان یک عامل کلیدی برای عمل آگاهانه و شکل‌گیری یک عزم فردی برای مقابله با اثرات تغییر اقلیمی می‌باشد (2)). آگاه‌سازی و مشارکت دادن کودکان و نوجوانان در حوزه مقابله با تغییرات اقلیمی با هدف ایجاد «جامعه‌ای آگاه که پیشاپیش تغییرات اقلیمی قدم بردارد و به این پدیده و اثرات آن واکنش مناسب نشان دهد» باید انجام ‌شود، می­تواند در مبارزه با مباحث تغییرات اقلیمی مفید باشد. این موضوع می­تواند به افزایش آگاهی عمومی افراد و آشناسازی آنها به همگانی بودن حفظ محیط­زیست و مقابله با بحرانهای تغییرات اقلیمی کمک کند. بخش عظیمی از جمعیت کشور را کودکان و نوجوانان دانش­آموز تشکیل می­دهند که مصرف­کنندگان امروز و آینده و تصمیم­سازان فردا می­باشند (9). آگاهی این قشر برای مقابله بهتر با اثرات منفی تغییرات اقلیمی می­تواند به مدیریت بهتر این موضوع کمک نماید. موضوع آموزش کودکان و نوجوانان در مجامع بین المللی تاکید می­شود (2, 3, 12). تاکنون به موضوع آموزش که به عنوان یکی از پایه­های اصلی در مدیریت مسائل مهم به ویژه تغییرات اقلیمی می­باشد، کمتر در ایران توجه شده است. 

علی­رغم تصریح اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بر حفاظت افراد از محیط زیست، اما وضعیت محیط زیست در کتابهای درسی در اموزش و پرورش تبلور نداشته و به شدت نگران کننده است. به طوری که بنا بر گزارش شاخص عملکردی محیط زیست در سال 2006، رتبه ایران از میان 133 کشور جهان با عدد شاخص 70 در مقام 53 قرار گرفته است. در دوره ارزیابی بعدی در سال 2008، رتبه عملکرد محیط زیست ایران با 15 پله نزول به 68 می­رسد و در آخرین رده­بندی در سال 2010 نیز محیط زیست ایران با 10 پله نزول دوباره و امتیاز اندک 60 به رتبه 78 تنزل یافته است (13-15). انتشار این آمارهای رسمی این نکته را به ذهن متبادر می­کند که بازیگران عرصه محیط زیست ایران اعم از توده های مردم، جامعه دانشگاهی، بنگاه­های اقتصادی و غیره در زمینه حفاظت از محیط زیست و جلوگیری از گسترش تخریب و آلودگی آن ناموفق بوده­اند. با اندکی کاوش می­توان دریافت که یکی از مهم­ترین مشکلات و موانع موجود در عرصه حفاظت از محیط زیست در ایران، نبود آگاهی و اطلاعات در میان تمامی لایه­های اجتماع است. بدین منظور در قوانین مختلف برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، دولت موظف به تقویت و توانمندسازی ساز و کارهای لازم جهت گسترش آموزش­های عمومی و تخصصی در زمینه محیط زیست شده است (16). به همین دلیل است که نیاز به آموزش در این عرصه بیشتر از پیش ضرورت پیدا می­کند.

توجه به اینکه کودکان و نوجوانان علاوه بر اینکه به عنوان تصمیم­سازان آینده می­باشند، به عنوان عامل اصلی زنجیره ارتباط بین محیط آموزشی و اعضای خانواده نیز می­باشند به شمار می آیند کاملا ضروری است (2)، بنابراین فرهنگ­سازی و افزایش آگاهی در این قشر می­تواند اثر تصاعدی در بهبود وضعیت محیط زیستی و حفاظت جنگل داشته باشد. بنابراین در این تحقیق،‌ اجرای یک برنامه آموزشی در مورد موضوعات تغییرات اقلیمی برای نوجوانان، تحریک یک علاقه­مندی عمومی به جنگل و محیط زیست، افزایش اگاهی از اهمیت جنگل و ایجاد حساسیت به زمینه­های محیط زیستی، ایجاد تغییرات در عقاید و رفتارها و بررسی تاثیر آموزش روی آنها دنبال می­شود. از اینرو، هدف اصلی این تحقیق آموزش و تغییر آگاهی دانش اموزان مقطع دبیرستانی از مفاهیم و موضوعات تغییرات اقلیمی و سنجش آگاهی آنها از برنامه­های محیط زیستی در بین دانش آموزان می­باشد. سوالات اصلی این تحقیق عبارتند از: ایا منابع کسب اطلاعاتی دانش اموزان چیست و همچنین ایا میزان اطلاعات دانش اموزان در مراحل قبل و بعد از آموزش چه وضعیتی پیدا خواهد نمود. همچنین نگرش دانش­اموزان برای حفاظت و بهره­برداری از محیط زیست در قبل  بعد از آموزش چگونه می­باشد؟   

روش تحقیق

روش تحقیق این پژوهش شبه آزمایشی بوده و از طریق مطالعات میدانی و با استفاده از ابزار پرسشنامه داده­ها جمع­آوری شد. جامعه آماری این تحقیق دانش­آموزان مقطع دبیرستان ناحیه یک شهر تبریز می­باشد. دانش آموزان مقطع دبیرستان در کل استان برابر با 104442 نفر بوده که از این تعداد 55592 نفر پسر (53 درصد) بوده و 48843 نفر دختر (47 درصد) بودند. 51918 نفر از این دانش­آموزان در شهرستان تبریز و 1070 نفر در شهرستان کلیبر در مقطع دبیرستان مشغول به تحصیل هستند. برنامه­های آموزشی در دو مدرسه در هر سه پایه مقطع دبیرستان در سطح شهر (یک مدرسه دخترانه و یک مدرسه پسرانه) اجرا شد و مدارس نمونه به صورت نمونه­گیری تصادفی ساده انتخاب شدند. تعداد کل افراد شرکت کننده برابر با 113 نفر بود. تمام دانش آموزان کلاس در موضوع آموزش شرکت داده شدند. در مطالعات مختلف به برگزاری یک کارگاه آموزشی اقدام شده است ولی در این تحقیق برای هر نمونه دو کارگاه جهت فهم بهتر از مسائل اقدام شد. ابتدا، به منظور سنجش اطلاعات محیط زیستی و تغییرات اقلیمی دانش­آموزان پرسشنامه تکمیل شد و بعد از برگزاری کارگاه، اثرات برگزاری کارگاه آموزشی با تکمیل پرسشنامه بررسی شد (5, 6, 17). روایی محتوایی پرسشنامه از طریق پانلی از متخصصان دانشگاهی و اجرایی در زمینه تغییر اقلیم، محیط زیست و منابع طبیعی و برنامه­ریزی آموزشی (نزدیک به یازده نفر از متخصص از دانشگاه­های تهران، تربیت­مدرس، تبریز و موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور) تایید شد. پایایی پرسشنامه نیز با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ با استفاده از گویه­های مرتبط سنجیده شد (گویه­های اقلیمی 83/0 و گویه­های مدل اکولوژیکی 78/0). قبل از اقدام به فعالیتهای آموزشی، وضعیت مدارس از لحاظ امکانات موجود برای آموزش مسائل زیست­محیطی و اقلیمی بررسی شد. بعد از انتخاب نمونه­ها، ابتدا میزان اطلاعات محیط زیستی افراد بررسی شد. سپس، به منظور افزایش آگاهی جامعه مورد مطالعه، از بروشورها و جزوات تهیه شده در مورد اهمیت تغییرات اقلیمی استفاده شد. در بروشورهای تهیه شده، مطالب خاصی در مورد مسائل محیط زیستی و تغییر اقلیمی تهیه شد تا به راحتی موضوع قابل درک باشد. علاوه بر ابزار آموزشی، کارگاههای آموزشی به مدت چهار روز متناوب و در هر روز دو ساعت برای هر کلاس و در مجموع 32 ساعت برای هر کلاس در مورد تغییر اقلیم و حفاظت از محیط زیست برگزار شد. نوع بحرانهای ایجاد شده در اثر تغییرات اقلیمی بررسی شد. مهمترین بحرانهای محیط زیستی منطقه برای افراد مورد مطالعه لیست شده و اولویت بندی این بحرانها توسط آنها انجام شد. در پرسشنامه سوالات محوری از قبیل اهمیت جنگل­های ارسباران، فواید جنگل، عوامل تخریب محیط زیست، راههای کسب اطلاعات محیط زیستی، مهم­ترین بحران محیط زیستی، اولویت بندی موضوعات محیط زیستی و اقلیمی، دلایل تغییر اقلیم و غیره پرسیده شد. با توجه به ارتباط سوالات با مفهوم محیط زیست و تغییر اقلیم، این دو موضوع در دو بخش جداگانه مطرح شدند. ابزار آموزشی مورد استفاده نرم افزارهای پاورپوینت و ویدئو پروژکتور بود. علاوه بر این مدل، از نرم افزار SPSS نیز برای برخی تحلیل­های آماری نظیر آمار توصیفی و انجام مقایسه میانگین آماری استفاده شد. علاوه بر این، از مدل ارزش اکولوژیکی بوقنر و وایسمن (Bogner and Wiseman`s Model of Ecological Values) جهت سنجش نگرش آنها نسبت به حفظ محیط زیست و طبیعت سوال شد (جدول 1). این مدل جهت ارزیابی برنامه آموزشی استفاده خواهد شد (18). مثال­های هر مولفه با استفاده از طیف لیکرت در پنج گویه خیلی زیاد، زیاد، مطمئن نیستم، مخالفم و کاملاً مخالفم امتیازدهی شدند. گویه­ها با امتیاز پنج برای گویه خیلی زیاد و امتیاز یک برای گویه خیلی مخالفم، امتیازدهی شدند. برای هر کدام از چهار عامل، میانگین محاسبه شد. برای میانگین عامل هدف حمایتی، تغییر طبیعت و غلیه بشر از دو سوال و برای عامل لذت بردن از منابع موجود از سه سوال میانگین­گیری شد. برای عامل های ابزار حفاظت، میانگین ارزش بین یک تا پنج متغیر می باشد. میانگین ارزش سه تا پنج، درک محیط زیستی بالا را نشان داده و ارزش یک تا سه، برعکس این حالت می­باشد. در مورد ابزار بهره برداری عکس حالت حفاظت صادق می­باشد. میانگین ارزش یک تا سه درک محیط زیستی بالا و بالعکس از سه تا پنج درک پایین از اهمیت محیط زیست را می­رساند (18).

جدول 1- مولفه­های درک زیست­محیطی دانش­آموزان با استفاده از مدل ارزش اکولوژیکی بوقنر و وایسمن در سال 1397 (18)

Table 1- environmental perception components of students using Wiseman and Bogner (18)

نتایج

نتایج این تحقیق در سه بخش محیط زیستی، تغییرات اقلیمی و ارزیایی مدل ارزش اکولوژیکی بوقنر و وایسمن ارائه می­گردد.

• بخش محیط زیستی

نتایج بررسی فواید جنگل نشان داد که 62 درصد از پاسخ دهندگان قبل از آموزش همه موارد را جزء فواید جنگل برشمردند. در حالیکه بعد از آموزش 92 درصد از این افراد هر سه مورد را به عنوان فواید جنگل بیان کردند (شکل 1).

شکل 1- آگاهی دانش آموزان نسبت به فواید جنگل در مراحل قبل و بعد از آموزش

Figure 1- student’s awareness for forest benefits in the pre and post education stages

از بین پاسخ دهندگان، 8/68 درصد به اهمیت وجودی جنگلهای ارسباران اشاره کردند در حالیکه بعد از آموزش تمامی این افراد به اهمیت این جنگلها تاکید داشتند. تفاوت معنی­دار آماری در سطح پنج درصد در دو مرحله قبل و بعد از آموزش مشاهده شد. درصد زیادی از گردشگران به جمع­آوری زباله از طبیعت در زمان گردشگری می­پرداختند و بعد از آموزش حدود 1/8 درصد به این افراد افزوده شد که تفاوت معنی­داری مشاهده نگردید (جدول 2).

جدول 2- رفتار پاسخ­دهندگان نسبت به اهمیت وجودی جنگلهای ارسباران و جمع­آوری زباله از طبیعت

Table 2- respondent’s attitudes to existence value of Arasbaran forests and collecting garbage from nature

سه عامل از مهمترین عوامل نابودی جنگل و تخریب محیط زیست پرسیده شد. درصد کمی از افراد تنها به قطع درختان به عنوان تنها عامل تخریب جنگل اشاره کردند. درصد بالایی از افراد هم قبل (8/%68) و هم بعد از آموزش (2/96 %)، همه موارد را به عنوان عامل تخریب جنگل و محیط زیست بیان کردند (شکل 2).

شکل 2- عوامل تخریب جنگل و محیط زیست از دید دانش آموزان در قبل و بعد از آموزش

Figure 2-  forest and environment destruction factors in the pre and post education stages

دانش آموزان در جامعه اطلاعات زیست­محیطی خود را از منابع مختلفی از قبیل مدرسه، رسانه­های جمعی مانند تلویزیون و رادیو و اینترنت کسب می­کنند. برخی از دانش آموزان، بیشتر از یک منبع را برای کسب اطلاعات عنوان کردند. در بین چهار منبع کسب اطلاعات، تلویزیون (4/65 درصد) به عنوان مهمترین منابع کسب اطلاعات محیط زیستی و اقلیمی دانش آموزان ذکر شد. در بین چهار منبع، اینترنت (50 درصد) بعد از تلویزیون به عنوان دومین منبع کسب اطلاعات بیان شد (شکل 3).

شکل 3- راههای کسب اطلاعات محیط زیستی و تغییرات اقلیمی توسط دانش­آموزان

Figure 3- Ways of acquiring environmental information and climate change by students

• بخش تغییر اقلیم

اطلاعات محیط زیستی به عنوان عامل مهمی در مدیریت مسائل محیط زیستی و مقابله با تغییر اقلیم می­باشد. به همین منظر این موضوع با سوال ایا احساس می­کنید در مورد تغییر اقلیم اطلاعاتی دارید، پرسیده شد. در مرحله قبل از آموزش، 25 درصد از دانش آموزان بیان کردند که اصلاً اطلاعاتی درباره تغییر اقلیم ندارند. اما در مرحله بعد از اجرای آموزش، تنها 7/7 درصد از دانش آموزان به نداشتن اطلاعات در این زمینه اذعان نمودند. البته افزایش اطلاعات تغییرات اقلیمی در سایر گویه­ها نیز مشاهده شد (شکل 4).

شکل 4- آگاهی دانش آموزان نسبت به اطلاعات تغییر اقلیمی در مرحله قبل و بعد از آموزش

Figure 4- Students awareness on climate change information in the pre and post education stages

اثرات تغییر اقلیم به شکل­های مختلفی نمود پیدا می­کند. نتایج نشان داد که 50 درصد از دانش آموزان افزایش دما را به عنوان نشانه­ای از تغییر اقلیم در مرحله بعد از آموزش عنوان نمودند. همچنین تغییر نزولات جوی نیز به عنوان نشانه­ای از تغییر اقلیم
بیان شد که در مرحله قبل از آموزش این موضوع عنوان نشده بود. در مرحله قبل از آموزش 25 درصد از افراد مورد مطالعه بیان نمودند که در مورد اثرات تغییر اقلیم اطلاعی ندارند اما در مرحله بعد از آموزش تنها 7/7 درصد به این گویه اشاره نمودند (شکل 5).

شکل 5- مهم­ترین اثرات ناشی از تغییر اقلیم از نظر دانش­آموزان مقطع دبیرستانی

Figure 5- the most important effects of climate change in point of view of students

انسان در زندگی روزمره خود به موضوعات مختلفی نیاز پیدا می­کند. با توجه به اهمیت تغییر اقلیم، این موضوع با سایر موضوعات از قبیل اقتصاد، آموزش، بهداشت و فرهنگ مقایسه شد. در مرحله قبل از آموزش، 3/31 درصد از دانش­آموزان بیان کردند که تغییر اقلیم چیز مهمی نیست. همچنین همین تعداد از افراد نیز بیان کردند که تغییر اقلیم مهمترین موضوع می­باشد. اما در مرحله بعد از آموزش، هیچ کدام از افراد به اهمیت نداشتن تغییر اقلیم تاکید نداشتند. در مرحله بعد از آموزش، 5/38 درصد به مهمتر بودن موضوع از بقیه موارد اشاره داشتند (شکل 6).

شکل 6- مقایسه موضوع تغییر اقلیم با سایر مسائل روزمره زندگی

Figure 6- comparison of climate change with other daily life issues

احساس خطر یا نگرانی دانش آموزان از تغییر اقلیم از اطلاعات آنها درباره تغییر اقلیم ناشی می­شود. 8/18 درصد و 5/38 درصد از دانش آموزان به ترتیب در مرحله قبل و بعد از آموزش احساس خطر و نگرانی زیادی از اثرات تغییر اقلیم داشتند. در مقابل در مرحله قبل از آموزش 25 درصد از افراد احساس خطر نداشتند در حالیکه بعد از تبیین موضوع، این میزان به 8/3 درصد رسید (شکل 7). در بین پاسخ های دانش آموزان در مرحله قبل و بعد از آموزش اختلاف معنی دار آماری در سطح یک درصد مشاهده شد.

شکل 7- نگرانی دانش آموزان از اثرات تغییر اقلیم در قبل و بعد از آموزش

Figure 7- Students' concern about the effects of climate change in the pre and post education stages

بخشی از تغییر اقلیم در اثر عوامل طبیعی و بخشی دیگر توسط عوامل انسانی اتفاق می افتد. 8/18 درصد از دانش آموزان در مرحله قبل از آموزش بر این باور بودند که تغییر اقلیم وجود ندارد اما در مرحله بعد از آموزش این میزان به صفر رسید. همچنین در مرحله بعد از آموزش، 1/73 درصد از دانش آموزان بیان داشتند که عوامل انسانی به عنوان مهمترین دلیل تغییر اقلیم می­باشد (شکل 8).

شکل 8- دلایل تغییر اقلیم از دید دانش­آموزان در قبل و بعد از آموزش

Figure 8- climate change reasons in point of views of students in the pre and post education stages

• بخش بکارگیری مدل ارزش اکولوژیکی بوقنر و وایسمن

مقایسه میانگین درک محیط زیستی در مرحله قبل و بعد از آموزش محیط زیستی و تغییرات اقلیمی نشان داد که ابزار حفاظتی و بهره برداری به ترتیب افزایش و کاهش یافته­اند. هر دو

عامل ابزار حفاظتی شامل هدف حمایتی و لذت بردن از منابع موجود افزایش معنی­داری داشتند. عامل تغییر طبیعت و غلبه بشر مولفه بهره­برداری کاهش داشتند ولی تنها در عامل تغییر طبیعت کاهش معنی­دار مشاهده شد (جدول 3).

جدول 3- مقایسه میانگین درک زیست­محیطی در مرحله قبل و بعد از آموزش محیط زیستی و تغییرات اقلیمی

Table 3- compare mean of environmental perception in the pre and post education stages

بحث و نتیجه­گیری

در اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به صراحت حفاظت از محیط زیست یک وظیفه عمومی بیان شده است. در راستای اجرای این اصل و سایر اسناد بالادستی، افزایش اطلاعات دانش آموزان به عنوان بخش مهمی از جامعه و حلقه ارتباط بین مدرسه و خانواده اهمیت زیادی پیدا می­کند. افزایش اطلاعات این قشر در محیط­های آموزشی و غیرآموزشی به عنوان یکی از مهمترین پیش نیازها برای کمک به فهم مفاهیم تغییرات اقلیمی و مباحث محیط­زیستی می­باشد. در اثر‌ اجرای یک برنامه آموزشی در مورد موضوعات تغییرات اقلیمی برای کودکان و نوجوانان، تحریک یک علاقه­مندی عمومی به جنگل و محیط زیست، افزایش آگاهی از اهمیت جنگل و حفظ گونه­های جانوری ایجاد حساسیت به زمینه­های محیط­زیستی، ایجاد تغییرات در عقاید و رفتارها و بررسی تاثیر آموزش بر روی آنها دنبال می­شد که نتایج در سه بخش محیط زیستی، تغییرات اقلیمی و مدل ارزش اکولوژیکی بوقنر و وایسمن ارائه شد.  

نتایج مرتبط با بخش زیست­محیطی نشان داد که سطح سواد زیست­محیطی دانش­آموزان از وضعیت خوبی برخوردار می­باشد. جنگل همراه با گونه­های گیاهی و جانوری به عنوان یکی از پدیده­های مهم زیستی دارای فواید متفاوتی دارد. پاسخ دهندگان به فواید جنگل از جمله جلوگیری از سیل، زیباسازی منظر، تولید هوای پاک اشاره کردند که در بعد از اجرای آموزش نیز غالب افراد به تمام این فواید اشاره کردند. رسانه­های جمعی نظیر تلویزیون نقش کلیدی در آموزش مسائل روز محیط زیستی و فرهنگ سازی در کنار نهادهای خانواده و مدرسه بازی می­کنند (19). در تحقیق حاضر رسانه ملی (تلویزیون) به عنوان مهمترین منبع کسب اطلاعات بوده و اینترنت در رده بعدی قرار دارد. نتایج این تحقیق درباره منابع کسب اطلاعات محیط زیستی با نتایج تحقیق ویسی و زرندیان (2012) و علوی مقدم و همکاران (2012) و سبزه­ای و همکاران (2016) همخوانی دارد که از رسانه ملی و اینترنت به ترتیب به عنوان مهمترین منابع کسب اطلاعات نام برده­اند (17). فین [22] و همکاران (2001) نیز از برنامه تلویزیونی و کارگاه­های آموزشی و مدارس محلی به عنوان ابزاری مهم در افزایش دانش محیط­زیستی و ظرفیت­سازی برای تقویت دانش محیط­زیستی نام برده­اند (2)). کاتونا[23] و همکاران (2008) رضایی و شبیری[24] (2015) به ترتیب به این نتیجه رسیدند که برنامه­های تلویزیونی و اینترنت نقش خیلی موثری در افزایش آگاهی محیط زیستی افراد دارند (20, 21)). شبیری (2018) و کریمی (2018) نیز در مطالعه خودشان از اینترنت به عنوان یک منبع مهم کسب آگاهی محیط­زیستی نام برده­اند (19, 22). با توجه به ضریب نفوذ اینترنت در میان نوجوانان، این فرصت فراهم شده است تا بتوان برنامه محیط زیستی زیادی را از طریق کانال­های مجازی در کنار محیط مدرسه آموزش داد. راتسارت[25] و همکاران (2013) نیز بیان کردند که رسانه­ها و اینترنت فرصت بی­نظیری در زمینه اطلاعات فوری، به روز با امکان ارتباطات دوطرفه فراهم آورده است. این شبکه­ها به عنوان زیرساخت­های مناسب ارتباطی بیان می­شود که می­توان از آن برای بهبود ارزش، دانش و نگرش محیط زیستی افراد استفاده نمود (23). موضوعی که سعادتی و همکاران (2014) به آن اشاره داشتند این امر مهم بود که مطالب درسی ارائه شده در مدارس، به اندازه کافی به موضوع محیط زیست نمی­پردازد و شاید ارائه برنامه­های خارج از درسی در قالب بروشورها یا کارگاه­های آموزشی بتواند به این نیاز پاسخ دهد و اطلاعات دانش­آموزان را تقویت نماید.

   حدود 55 درصد از دانش آموزان بیان کردند که اطلاعات محدود تا زیاد در زمینه مسائل اقلیمی دارند. در مرحله قبل از آموزش، 25 درصد از دانش آموزان بیان کردند که اصلاً اطلاعاتی درباره تغییر اقلیم ندارند. اما در مرحله بعد از اجرای آموزش، تنها 7/7 درصد از دانش­آموزان به نداشتن اطلاعات در این زمینه اذعان نمودند. در حالیکه در سبزه­ای و همکاران (2016) نشان دادند که 58 درصد از پاسخ­گویان دارای آگاهی محیط زیستی متوسط و تنها 6/2 درصد دارای آگاهی محیط زیستی بسیار بالا بودند که در مقایسه با جامعه مورد مطالعه تحقیق حاضر درصد کمتری می­باشد (24). بر طبق نتایج، تغییر اقلیم، اقتصاد و فرهنگ به ترتیب مهم­ترین موضوعات دانش­آموزان در مرحله بعد از آموزش عنوان شده­اند. در حالیکه در تحقیق علوی­مقدم و همکاران (2012)، موضوع اقتصاد در اولویت اول و محیط زیست در اولویت ششم و آخر نتایج قرار گرفته است که با نتایج تحقیق حاضر همخوانی ندارد (25). تغییر اولویت­بندی افراد از موضوعات ذکر شده می­تواند به محل زندگی، سطح درآمد، سطح رفاه، سطح تحصیلات والدین مرتبط باشد که بهتر است در مطالعات جداگانه بررسی شود.       

بر طبق نتایج مدل ارزش اکولوژیکی بوقنر و وایسمن، مقایسه میانگین درک محیط زیستی در مرحله قبل و بعد از آموزش بر طبق دو عامل ابزار حفاظتی شامل هدف حمایتی و لذت بردن از منابع موجود افزایش معنی­دار و دو ابزار بهره­برداری شامل عامل تغییر طبیعت کاهش معنی­داری داشت ولی غلبه بشر کاهش معنی­داری نداشت. این نتایج نیز دور از انتظار نبود. در مطالعه جانسون و مونالی (2008) نیز به نتایج مشابه رسیدند. تقویت ابزار حفاظتی و کاهش میزان ارزش در ابزار بهره­برداری، انگیزه قوی حفظ محیط زیست و نگرانی قوی درباره این موضوع را می­رساند.

بر اساس یافته­های تحقیق می­توان نتیجه­گیری نمود کارگاه­های آموزشی نقش معنی­داری در افزایش اطلاعات محیط زیستی و تغییرات اقلیمی جامعه دانش­اموزان داشتند. تلویزیون و اینترنت به عنوان دو ابزار مهم آموزش بوده که می­توان آموزش­های مرتبط با محیط زیست و تغییرات اقلیم را از این طریق انجام داد. با افزایش آموزش در کارگاه­ها در خصوص محیط زیست و تغییرات اقلیمی و نیز اگاهی­رسانی در مورد مسائل و مشکلات محیط زیستی و تبعات ناشی از آن، افراد جامعه و به ویژه دانش­آموزان به عنوان حلقه اتصال بین خانواده و مدرسه، اهمیت بیشتری برای حفاظت از محیط زیست قائل شوند. توسعه و ارتقای فرهنگ محیط­زیستی با وجود وخامت­ها و بحران­های محیط زیستی قرن حاضر از ضرورت­های حفاظت و بهره­برداری از محیط زیست محسوب می­شود. همانطوریکه نتایج تحقیق نیز نشان داد برگزاری کارگاه­های آموزشی در افزایش اطلاعات محیط زیستی دانش آموزان موثر بود. می­توان از این روشها برای توجه بیشتر به مسائل محیط زیستی بهره جست. علاوه بر این به روز کردن مطالب آموزشی در زمینه مسائل محیط زیستی و تغییرات اقلیمی در مطالب کتابهای درسی گنجانده شود. پیشنهاد می­شود در کلانشهرهای دیگر و مناطق با مشکلات محیط زیستی زیاد نیز این مطالعه صورت بگیرد. همچنین با توجه به ضریب بالای نفوذ اینترنت در بین نوجوانان و جوانان، توصیه می­شود امکان استفاده از اینترنت در بهبود درک محیط زیستی بررسی شود.

References

• 1- Bhuiyan MAH, Islam R, Siwar C, Ismail SM. Educational tourism and forest conservation: Diversification for child education. Procedia-Social and Behavioral Sciences. 2010;7:19-23.
• 2- Fien J, Scott W, Tilbury D. Education and conservation: Lessons from an evaluation. Environmental Education Research. 2001;7(4):379-95.
• 3- Boeve-de Pauw J, Donche V, Van Petegem P. Adolescents’ environmental worldview and personality: An explorative study. Journal of environmental psychology. 2011;31(2):109-17.
• 4- Blum N. Environmental education in Costa Rica: Building a framework for sustainable development? International Journal of Educational Development. 2008;28(3):348-58.
• 5- Nates J, Campos C, Lindemann-Matthies P. The Impact of a Short Conservation Education Workshop on Argentinean Students’ Knowledge about and Attitudes towards Species. Eurasia Journal of Mathematics, Science & Technology Education. 2012;8(3):257-67.
• 6- Alavipour F, Karimi S, Yazdandad H, Vahidin A. Measurement of Environmental Knowledge and Interest of Rural Students (Case Study: Torghabeh and Shandiz District). Journal of Rural Research. 2017;7(4):672-87.
• 7- Mirdamadi M, Bagheri varkaneh A, Smaeili S. Research on the Degree of Awareness of High School Students about Environmental Protection (a case study in city of Tehran). Journal of Environmental Science and Technology. 2010;12(1):201-16.
• 8- Saadati N, Karimi D, Monavari M. Environmental Educational Need Assessment of school students in the khouzestan province. Journal of Environmental Science and Technology. 2014;16(1):573-85.
• 9- Akbari Armand M, Babaie F, Mohammadi A, Moharamnejhad N. Comparision of education level of students in environmetal and non environmental schools in order to Acheiving Sustainable development. Sustainability, Development & Environment. 2016;3(Summer):81-9.
• 10- Stevenson KT, Peterson MN, Bradshaw A. How climate change beliefs among US teachers do and do not translate to students. PloS one. 2016;11(9):e0161462.
• 11- Hammami MBA, Mohammed EQ, Hashem AM, Al-Khafaji MA, Alqahtani F, Alzaabi S, et al. Survey on awareness and attitudes of secondary school students regarding plastic pollution: implications for environmental education and public health in Sharjah city, UAE. Environmental Science and Pollution Research. 2017;24(25):20626-33.
• 12- ­ Higuchi MIG, Paz DT, Roazzi A, Souza BCd. Knowledge and Beliefs about Climate Change and the Role of the Amazonian Forest among University and High School Students. Ecopsychology. 2018;10(2):106-16.
• 13- Emerson J, Esty DC, Levy MA, Kim CH, Mara V, de Sherbinin A, et al. Environmental performance index. New Haven: Yale Center for Environmental Law and Policy. 2010;87.
• 14- Esty DC, Levy MA, Srebotnjak T, de Sherbinin A, Kim CH, Anderson B. Pilot 2006 environmental performance index. New Haven: Yale Center for Environmental Law & Policy. 2006.
• 15- policy Ycfel. 2018 Environmental Performance Index (EPI). 2018.
• 16- Ramezani Ghavamabadi MH. Strategic review of environmental protection education in Iran: necessities bottlenecks. Rahbord. 2013;21(65):233-57.
• 17- Veisi H, Zarandian A. An Evaluation of Citizens’ Awareness and Knowledge of Environment: A Case Study of Unions and Commercial Managers of Tehran, Zone 12. The Journal of Environment Education and Sustainable Development. 2012;1(1).
• 18- Johnson B, Manoli CC. Using Bogner and Wiseman’s Model of Ecological Values to measure the impact of an earth education programme on children’s environmental perceptions. Environmental education research. 2008;14(2):115-27.
• 19- Karimi S. Relationships of Environmental Knowledge with Environmental Behaviors’ Agricultural Students of Bu-Ali Sina University: The mediating Role of Environmental Attitudes. Journal of Environmental Education and Sustainable Development. 2018;6(2):127-40.
• 20- Rezaie M, Shobeiri SM. The relationship between the degrees of using ICT (with an emphasis on the Internet) with the environmental literacy of students. Journal of Human and Environment. 2015;12(4):40-58.
• 21- Katona I, Kárász I, Leskó G, Kosáros A, Lakatos G. Role of Media in Students' Life and Their Environmental Education: A Survey of Students Aged 13 to 17. Journal of Teacher Education for Sustainability. 2008;10:79-90.
• 22- Shobeiri SM. The Role of Social Networks on the Culture of the Teachers' Environmental Values and Beliefs: a case study of the telegram. Environmental Education and Sustainable Development. 2018;6(2):37-43.
• 23- Rutsaert P, Regan Á, Pieniak Z, McConnon Á, Moss A, Wall P, et al. The use of social media in food risk and benefit communication. Trends in Food Science & Technology. 2013;30(1):84-91.
• 24- Sabzehei M, Gholipoor S, Adinevand M. A survey of the relationship between environmental awarness, atitude and pro-environmental behviour of female students at Qom University. Journal of Environmental Education and Sustainable Development. 2016;4(4):5-16.
• 25- Alavi Moghadam S, Maknoun R, Babazadeh Naseri A, Khan Mohammadi Hazaveh M, Eftekhari Yeganeh Y. An Evaluation of Awareness, Attitude and Performance of Amir Kabir University Students Regarding Environment. Sciences and Technology of Environment 14 (4). 2012.

[1] - دانشیار ، گروه جنگلداری، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی اهر، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران نویسنده مسئول،

[2] - دانشیار پژوهش، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران

[3] - دانشیار ، گروه علوم دامی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی اهر، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

[4]- استاد گروه علوم تربیتی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

[5]- Associate Prof., Ahar Faculty of Agriculture and Natural Resources, University of Tabriz, Tabriz, I.R. Iran.

[6]- Associate Prof., Research Institute of Forests and Rangelands, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Tehran, Iran

[7]- Associate Prof., Ahar Faculty of Agriculture and Natural Resources, University of Tabriz, Tabriz, I.R. Iran

[8]- Professor of Instructional Technology, Tarbiat Modares University, Tehran, I.R. Iran

[9]- Fein

[10]- Blum

[11]- Monali & Johnson (2008)

[12]- Mulder

[13]-Mirdamadi

[14]- Bhuiyan

[15]- Nates

[16]- Saadati

[17]- Akbari Armand

[18]- Stevenson

[19]- Alavipour

[20]- Hammami

[21]- Higuchi

[22]-Fein

[23]- Katona

[24]- Rezaie & Shobeiri

[25]- Rutsaert