ارزیابی و تحلیل وضعیت صنعت طبیعت‌گردی پارک‌های شهری و ارائه برنامه‌ی راهبردی با کمک ماتریس SWOT (مطالعه موردی پارک خورشید مشهد)

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیست و یکم، شماره دوازدهم، اسفند  ماه 98

ارزیابی و تحلیل وضعیت صنعت طبیعت­گردی پارک­های شهری و ارائه برنامه­ی راهبردی با کمک ماتریس SWOT (مطالعه موردی پارک خورشید مشهد)

محمد‏حسین جهانگیر[1]^*

mh.jahangir@ut.ac.ir

محمد فکور[2]

چکیده

زمینه و هدف: در چند دهه­ اخیر صنعت طبیعت گردی در جوامع جایگاه ویژه­ای داشته و از نظر زیست محیطی، توسعه پایدار و درآمد­های ریالی برای منطقه رشد قابل توجهی داشته است. در این مقاله پارک جنگلی خورشید به­دلیل برخورداری از چشم‌انداز­های طبیعی و بکر و ازطرفی به دلیل مرتفع بودن منطقه از هوای پاک و نمای زیبای شهر مشهد در شب، از توان بالایی برای جذب گردشگر برخوردار می­باشد. با توجه به وسعت زیاد و محیط مناسب این منطقه دارای بازدید کننده­های محلی و گردشگری زیادی مانند کوه نوردان در ایام مختلف سال است.

روش بررسی: هدف از انجام این مقاله بررسی وضعیت موجود صنعت گردشگری و طبیعت گردی منطقه از جهات مختلف (نقاط قوت، ضعف، فرصت­ها و تهدیدها) می­باشد، تا با ایجاد راهکاری بتوان وضعیت موجود را بهبود بخشید. مطالعات صورت گرفته در این مقاله بر اساس روش تحلیل ماتریس SWOT [3] و فرایند تحلیل سلسله مراتبی AHP صورت پذیرفته است.

یافته‌ها: با توجه به جمع نمرات حاصل از جمع نهایی عوامل داخلی مشاهده شد که وزن نقاط قوت (با وزن نهایی 96/3) بیش‌تر از نقاط ضعف حاصل گردیده است، که این امر نشان می­دهد که نقاط قوت پارک از نقاط ضعف آن بیش‌تر بوده و همچنین فرصت­های موجود از تهدیدات آن بیش‌تر بوده که با استفاده از فرصت­ها و قوت­های موجود می­توان در جهت بهتر شدن اوضاع کنونی پارک کوشید تا رضایت­مندی گردشگران را بیش از پیش فراهم نمود.

بحث و نتیجه­گیری: با توجه به محاسبات صورت گرفته و تحلیل ماتریس SWOT، در پارک خورشید نتایج نشان داد که نقاط قوت و فرصت­ها در گسترش صنعت طبیعت­گردی از نقاط ضعف و تهدیدها بیش‌تر بوده است. در نتیجه پارک از توان بالایی در جهت گسترش صنعت طبیعت­گردی برخوردار است که مستلزم برنامه­ریزی و مدیریت صحیح برای جذب گردشگر و طبیعت­گرد با توجه به برد اکولوژیکی منطقه است.

واژه‌های کلیدی: طبیعت گردی، پارک خورشید، شهر مشهد، ماتریس SWOT، تحلیل سلسله مراتبی

Evaluation and Analysis of Urban Parks and Eco-tourism Industry and Provided Strategic Plan by SWOT

 (Case study: Khorshid Park in Mashhad)

Mohammad Hossein Jahangir[4]^*

mh.jahangir@ut.ac.ir

 Mohammad Fakur[5]

Abstract

Background and Purpose:In the past several decades, the ecotourism industry has a special place in the community nature and the environment, sustainable development and local revenues with significant growth. In this article, because of natural landscapes and pristine, and also because of the elevated area of clean air and a beautiful view of the city of Mashhad in the evening, the Khorshid forest park has a high potential for tourists attracting. Due to the large area and the local environment, this area has the visitors and tourists such as climbers during much of the year.

Used methods:The aim of this paper is to examine the current situation of tourism and ecotourism area from different directions (strengths, weaknesses, opportunities and threats) which has created a mechanism to improve the situation. Studies in this paper based on the SWOT matrix analysis and analytic hierarchy process AHP have been done.

Findings: According to the scores obtained from the final sum of internal factors, weights of strengths (with a final weight of 3.96) were found to be greater than the weaknesses, which indicates that the strengths of the park were greater than its weaknesses, as well as the existing opportunities, the threats are more that using the opportunities and strengths available to improve the current situation, park tried to provide the satisfaction of tourists more than ever.

Discussion and Conclusion:According to calculations made and matrix analysis of SWOT, the Khorshid forest park showed the strengths and weaknesses, opportunities and threats in the development of ecotourism are more. As a result, the park has a high potential to develop an ecotourism industry that requires planning and management to attract tourists and the nature of the ecological range of the region.

Keywords: Ecotourism, Khorshid Forest Park, Mashhad city, SWOT matrix, Analytical Hierarchy

مقدمه

شهر سیستم زنده و پویایی است که پارک­ها و فضاهای سبز، جزئی از آن هستند و به دلیل نقش مؤثر آن­ها در کاهش تراکم شهری، ایجاد مسیرهای هدایتی، تکمیل و بهبود کارکرد تأسیسات آموزشی، فرهنگی، مسکونی و ذخیره­ زمین برای گسترش آینده شهر با ارزش هستند (1). طبیعت گردان به دلیل دلبستگی به طبیعت با حداقل امکانات و تجهیزات به گشت­وگذار و تفرج در طبیعت می­پردازند و از مواهب الهی موجود در عرصه­های طبیعی و مناظر زیبا و متنوع و آرامش­بخش بهره­مند می­گردند (2). از آنجا که اکوتوریسم در قرن بیست و یکم بسیاری از فضاهای جغرافیایی را تحت تأثیر قرار می‌‌دهد و الگوی فضایی جدیدی را در ناحیه­های مختلف جغرافیایی شهرها و طبیعت­های بکر با چشم اندازهای زیبا پیرامون شهرها به وجود می­آورد، نقش انسان در واقع حفظ محیط زیست فرض می­شود. بنابراین، تفرجگاه­های محیط طبیعی حاشیه شهرهای بزرگ به­دلیل توانایی استفاده بیش‌تر افراد طبقه متوسط در روزهای آخر هفته، جایگاه والایی یافته است. زیرا این فضاها زمینه ساز استراحت، تمدد اعصاب، گذراندن اوقات فراغت و انجام سرگرمی محسوب می­شوند (3). باید متذکر شد که جاذبه­های طبیعی هیچ­گاه تکراری نمی­شوند، زیرا رفتن به سفرهایی با قصد دیدار از طبیعت عمدتاً هم­سو با اهدافی است که مهم­ترین آن‌ها تغییر شرایط روحی، تفریح، استراحت، رفع خستگی، کسب آرامش فکری و روحی و تجدید قوا برای کار مجدد است و نباید فراموش کرد که کار و فراغت همیشه با یکدیگر مرتبط است (4). صنعت گردش­گری بدون برنامه‌ریزی دقیق و توجه به قابلیت­های بوم‌شناختی، محلی، فرهنگی و اجتماعی، برای هر منطقه مشکلاتی را درپی خواهد داشت. از سوی دیگر، نظام گردش­گری برنامه­ریزی شده و بی‌عیب به سمت استفاده مناسب از محیط زیست و منابع گوناگون محیطی، فرهنگی و تاریخی در منطقه پیش خواهد رفت (5). روش استفاده از ماتریس SWOT یک ابزار برنامه­ریزی، برای تشخیص عوامل اصلی و مؤثر بر رقابت پذیری و ادامه حیات تجاری می­باشد. تحلیل برمبنای SWOT قبل از تدوین راهبرد انجام می­شود. این تحلیل شامل اثرات کنونی (نقاط قوت و ضعف) و اثرات توسعه در آینده (فرصت­ها و تهدید­ها) در هر بخش یا هر نوع تجارت است (6).

پیشینه تحقیق

عباسی شوازی و احمدی، در راستای مکان­یابی و چگونگی توزیع پارک­های منطقه یک شهر یزد پیشنهاد دادند، که می­توان پارک­های جدیدی را در این منطقه به وجود آورد، تا توزیع نامتعادل پارک­ها در منطقه یک شهر یزد کم­تر احساس شود (7). وارثی و همکاران (۱۳۸۷)، مکان­یابی فضای سبز شهر خرم­آباد را مورد بررسی قرار داده و ایجاد فضای سبز مناسب را به صورت نقشه­ای ارایه دادند (8). زندی و جهانیان، با بررسی پتانسیل­های مناطق کویری و بیابانی اطراف یزد، دریافتند به‌طور کلی اکوتوریسم با برنامه‌ریزی اصولی، انجام تحقیقات جامع و توجه به راهبردهای حاصل از الگوی تحلیل SWOT می­تواند عاملی در جهت توسعه اقتصادی ملی و محلی کویرها به­شمار آید (9). رزاقیان و همکاران، با مقایسه درصدهای مربوط به میزان انطباق پارک­های مورد بررسی‌شان با شاخص­های تعریف شده نشان دادند که حتی در پارک­هایی که اخیراً مورد بازپیرایی قرار گرفته­اند و طراحی و اجرای طرح توسعه آن‌ها اخیراً توسط طراحان فضای سبز صورت گرفته نیز اصول پایداری رعایت نشده است و توجه عمیق­تری را از سوی مدیریت شهری به منظور کنترل، هدایت و نظارت بر طرح‌ها در راستای میل به توسعه پایدار شهری و رعایت اصول اکولوژیک را می­طلبد (10). صادقی و همکاران، با ارزیابی توسعه اکوتوریسم استان کردستان دریافتند، با توجه به توان­های بالای اکوتوریستی استان کردستان تاکنون استفاده زیادی از این قابلیت‌ها نشده و بسیاری از جاذبه­های استان ناشناخته مانده است و در صورتی که به توسعه و بهسازی زیر ساخت­های گردش­گری استان اقدام نگردد، توسعه آتی گردش­گری استان را با چالش­های فراوانی روبرو خواهد کرد (11). لاهیجانیان و شیعه بیگی پارک ۸ شهریور شهر سمنان را با SWOT مورد ارزیابی و تحلیل قرار دادند و با توجه به نقاط قوت، ضعف، فرصت­ها و تهدیدها و تحلیل همه­جانبه برای بهبود وضعیت موجود پارک و ارائه خدمات بهتر به شهروندان راهکارهایی را پیشنهاد کردند که باعث رضایت­مندی گردش­گران شود (12).

مواد و روش­ها

در این تحقیق اطلاعات مورد نیاز از طریق اسناد موجود و مطالعات میدانی جمع­آوری شده است و با بررسی مبانی نظری به معرفی پتانسیل­های گردشگری پارک خورشید پرداخته شده است. لازم به توضیح است که جامعه آماری جهت تهیه آیتم‌های ماتریس SWOT متشکل از عابران حاضر در پارک بود و امتیازها براساس نظرات تخصصی دانشجویان و فارغ‌التحصیلان رشته مهندسی طبیعت به هریک از آن­ها اختصاص یافت. بنابراین به منظور تعیین شاخص­های کیفی پارک­های شهری از منابع علمی داخلی و خارجی (کتب، مقالات) بهره­گیری شد. در این پژوهش راهکارهایی مطابق با توسعه پایدار مدنظر است و جنبه­های مدیریت پایدار گردشگری در این پارک بر اساس تحلیل SWOT و تحلیل سلسه مراتبی، با در نظر گرفتن نقاط قوت و ضعف (عوامل درونی)، فرصت­ها و تهدیدها (عوامل بیرونی) مورد بررسی قرار گرفته است.

مدل SWOT، مدلی از سری مدل­های تصمیم­گیری است که در جهت تعیین استراتژی و راهبرد بلند مدت یا کوتاه مدت و ایجاد تصمیمات بزرگ و کلیدی در باب مسایل و موضوعات مختلف، طراحی شده است (13). کار این مدل به این صورت است که این نقاط ضعف و قوت و فرصت‌ها و تهدیدها محاسبه و تعیین شده و سپس با استفاده از این عوامل، در چهار بخش، راهبردهای مختلف و متنوع تعیین می‌شود و درنهایت تعیین می‌شود که روند
راهبردها باید به چه سمتی پیش برود و چه نوع استراتژی مهم‌تر و کاراتر می‌باشد. راهبردهای تعیین شده برای یک سیستم می‌تواند چهار جهت مختلف داشته باشد. این راهبردها می‌توانند تهاجمی، تدافعی، رقابتی و یا محافظه کارانه باشد. در مرحله آخر تعیین می‌شود که راهبردهای تعیین شده باید در قالب کدامیک از راهبردهای چهارگانه باشند تا روند بهبود سیستم یا منطقه در جهت این نوع راهبردها حرکت کند (14). با توجه به دارا بودن 24900 هزار مترمربع فضای سبز تحت تملک شهرداری و سرانه ۲/۱۰ مترمربع در بیش از ۳۲۴ پارک، اعم از محلی، منطقه­ای و شهری، از بین پارک­های بزرگ مشهد، پارک جنگلی خورشید برای تحقیق انتخاب گردید. از نظر طبقه بندی طیف فرصت تفرجی (ROS) این پارک جزو نواحی پس کرانه شهری محسوب می­شود، که با وجود فعالیت­های انسانی هنوز بودن در یک محیط طبیعی احساس می­شود.

معرفی محدوده مورد تحقیق

منطقه مورد مطالعه به­نام پارک جنگلی خورشید (نه دره سابق)این منطقه بین ۳۶ درجه و ۱۷ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۱۸ دقیقه عرض شمالی و ۵۹ درجه و ۲۸ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۲۹ دقیقه طول شرقی واقع شده است. این پارک با مساحت بالغ بر 400 هکتار از طرف شمال به ساخت و سازهای شهری، از طرف غرب و جنوب به ۷۶ متری کمربندی شهر و از طرف شرق به خیابان۳۰ متری (امتداد بلوار هاشمیه) محدود شده است. این پارک یکی از پروژه­های کمربند فضای سبز مشهد می­باشد که در ارتفاعات آب و برق قرار دارد. پارک خورشید، اولین پارک مشهد است که در آن زمین فوتبال ساحلی و زمین والیبال ساحلی، با ابعاد استاندارد، ایجاد شده است و گفتنی است که روشنایی آلاچیق‌های این پارک از طریق سیستم‌های خورشیدی تأمین می‌گردد.

شکل 1- تصویر محدوده­ی پارک کوهستانی خورشید

Figure 1- The image of the Khorshid forest park

سالانه تعداد کثیری از گردشگران با توجه به تنوع جاذبه‌ها از این منطقه بازدید می‌کنند. ولی متأسفانه به دلیل نداشتن برنامه‌ریزی، گردشگران نتوانسته‌اند از بسیاری از جاذبه‌های منطقه استفاده نمایند. لذا با تراکم بیش از حد در مناطق سهل الوصول باعث تخریب این منطقه گشته‌اند. ضروری است که قبل از تخریب بیش از پیش منطقه با ارزیابی توان اکولوژیکی این منطقه از خطرات احتمالی آینده جلوگیری کرد. برای این امر ابتدا باید نقاط قوت موجود در پارک و به تبع آن نقاط ضعف پارک را لیست نمود که این عوامل منشاء داخلی داشته است، یعنی مستقیماً در محدوده­ خود پارک تأثیر گذار هستند. به دنبال تعیین نقاط قوت و ضعف که با بازدید از محدوده­ مورد مطالعه بدست می­آید، حال باید فرصت­ها و تهدیدهای موجود را شناسایی نمود که این عوامل به عنوان منشاء خارجی شناخته می­شوند و پارامترهایی هستند که از خارج از محدوده پارک بر منطقه تأثیر گذار هستند که این عوامل نیز با بازدید و نظر کارشناسان متخصص لیست و شناسایی می­گردند.

جدول 1- تشریح عوامل درونی پارک خورشید

Table 1-Explaining the Internal Factors of the Khorshid forest park

جدول 2- تشریح عوامل خارجی پارک خورشید

Table2- Explaining the External Factors of the Khorshid forest park

در جدول 1 عوامل با منشاء داخلی، یعنی نقاط قوت و ضعف موجود در پارک استخراج و لیست گردیده است، همچنین در جدول 2 عوامل خارجی تأثیرگذار بر پارک نیز لیست شده است. جداول 1 و 2 برای تشکیل ماتریس SWOT بکار گرفته می­شود و با امتیازدهی به هر آیتم میزان برتری نقاط قوت به ضعف یا فرصت­ها به تهدیدها در پارک مشخص شده و سپس برای رفع یا تقویت آن­ها راهکارهایی ارایه می­گردد.

با قرار دادن عوامل داخلی (نقاط قوت و ضعف) در مقابل عوامل خارجی (فرصت­ها و تهدیدها)، ماتریسی به صورت جدول 3 تشکیل می­شود که ارتباط هر آیتم به آیتم مربوطه مشخص شده است. حال با تلفیق این عوامل با یکدیگر می­توان در جهت بهبود و رفع عوامل مضر و تقویت عوامل مفید گام برداشت که این تلفیق­ها خطرناک بودن عوامل مضر را به وضوح نمایان می­سازد و از طرفی عوامل مفید که باید بیش‌تر مورد توجه قرار گیرد نیز مشخص خواهد گردید.

جدول 3- تشکیلماتریس نقاط قوت، ضعف، تهدیدها و فرصت­های گردشگری در پارک خورشید مشهد

Table 3- Formation of the SWOT matrix of the tourism in Khorshid forest park

با توجه به تشکیل ماتریس نقاط قوت، ضعف، تهدیدها و فرصت­ها در جدول 3، حال با تلفیق عوامل درونی با عوامل خارجی در پارک خورشید می­توان نتایج ذیل را استخراج نمود.

نتایج حاصل از مطالعات پارک به روشSWOT

تلفیق قوت­ها با فرصت­ها

1) اشتغال­زایی برای کسبه­ی مجاور با توجه به وجود راه­های دسترسی مناسب به پارک و فضای پارکینگ مناسب

2) منطقه­ای مناسب برای گردش­گری به­دلیل وسعت و تنوع زیستی با توجه به دسترسی مناسب و فضای پارکینگ مناسب

3) محلی مناسب برای استراحت گردش­گران با توجه به قرارگیری در حاشیه شهر و دور از آلودگی صوتی

4) محلی مناسب رای پیاده­روی، کوهپیمایی و گذراندن اوقات فراغت با توجه به منظره­ی زیبا و بکر پارک

5) ایجاد کاربری­های متفاوت در جهت جذب گردش­گر با توجه به وجود زمین فوتبال و والیبال ساحلی

6) تدوین ضوابط و استانداردها برای بهره­برداری هر چه بهتر صنعت طبیعت­گردی با توجه به جاذبه­های اکولوژی و طبیعت بکر و ایجاد احساس آرامش برای گردش­گران

تلفیق قوت­ها با تهدیدها

1) افزایش تخریب طبیعت منطقه و آلودگی محیط زیست با توجه به وسعت و تنوع زیستی برای جذب گردش­گر

2) محل مناسب برای تجمع هنجار شکنان با توجه به راه دسترسی مناسب و قرارگیری در حاشیه شهر

3) دسترسی کنترل نشده توسط موتور سیکلت­ها به داخل سایت بدلیل وسعت زیاد منطقه

4) تراکم کم پوشش گیاهی منطقه و عدم مطلوبیت از نظر گردش­گران با توجه به توان بالای منطقه برای گردش­گری
تلفیق ضعف­ها با فرصت­ها

1) نبود راه­های دسترسی  مناسب  در  داخل  سایت  با  توجه

به مناسب بودن منطقه برای گردش­گری به­دلیل وسعت و تنوع زیستی

2) بر طرف کردن نیازمندی­های گردش­گران با توجه به نبود زیر ساخت­های رفاهی در پارک

3) توان پارک برای جذب گردش­گران با توجه به عدم تبلیغات کافی و نبود امکانات رفاهی مناسب

4) حفاظت از اکوسیستم طبیعی و کاهش اثرات منفی زیست محیطی با توجه به نبود سیستم مناسب جمع­آوری زباله در پارک

5) ایجاد کاربری­های متفاوت برای جذب گردش­گر با توجه به عدم وجود زیر ساخت اقامتی و رفاهی در پارک

تلفیق ضعف­ها باتهدیدها

1) بالا رفتن تخریب طبیعت و آلودگی زیست محیطی توسط گردش­گران، با توجه به کوهستانی بودن پارک و عدم وجود سیستم مناسب جمع­آوری زباله

2) انجام فعالیت­های طبیعت­گردی و گردش­گری انبوه بدون در نظر گرفتن ظرفیت برد تفرجی پارک با توجه به عدم راه­های دسترسی مناسب (پیاده­رو) در داخل پارک

3) تراکم کم پوشش گیاهی و عدم مطلوبیت کافی توسط گردش­گران و از طرفی عدم تبلیغات کافی در جهت جذب گردش­گر

4) بوجود آمدن ساختارهای ناموزون با منظر پارک با توجه به نبود زیر ساخت­های لازم رفاهی در پارک

همان­طور که قبلاً اشاره شد از تلفیق عوامل با یکدیگر می­توان به چگونگی شدت و اهمیت عوامل مضر و عوامل مفید پی برد که به دنبال آن می­توان راهکارهایی برای رفع یا ارتقای سطح آن­ها ارایه نمود. حال با توجه به عوامل بدست آمده از تلفیق عوامل ماتریس SWOT می­توان معیارهای رقابتی را برای بهبود وضعیت کنونی پارک پیشنهاد نمود.

معیارهای رقابتی

سازمان­ها می­کوشند تا با استفاده از نقاط قوت موجود در پارک برای جلوگیری از تاثیرات منفی تهدیدات خارجی  بر  سازمان،

تمهیداتی را در پیش بگیرند تا تهدیدات را کم یا از بین ببرند. لذا معیارهای پیشنهادی ذیل می­تواند در رفع تهدیدات تا حدودی موثر باشد.

- ST1: برگزاری تورهای گردش­گری و اردوهای دانشجویی و دانش­آموزی، برای شناسایی پارک به گردش­گران و جذب گردش­گر

- ST2: استفاده از نوازندگان  به منظور اجرای موسیقی سنتی و بومی، برای گذراندن اوقات شاد برای گردش­گران

- ST3: ایجاد راه­های دسترسی مناسب در داخل پارک برای بهبود تردد و مطلوبیت بهتر برای گردش­گران

- ST4: تلاش در جهت بهبود پوشش گیاهی برای ایجاد منطقه­ای سرسبز و ایجاد محیطی طبیعی و زیبا

- ST5: ایجاد زیرساخت­های لازم برای رفع نیازهای گردش­گران نظیر رستوران، کافی شاپ، موادغذایی و ...

- ST6: برگزاری مسابقات فوتبال و والیبال ساحلی برای شناساندن بیش‌تر منطقه به همشهریان و گردش­گران

- ST7: برگزاری تورهای کوهنوردی­ با توجه به توان بالای پارک و وسعت منطقه برای بالا بردن گردش­گر در پارک

معیارهای عمده­ی ارزیابی پارک خورشید

دسترسی و ترافیک: راه­ها، مهم‌ترین عامل ارتباط فضاها و کاربری­های مختلف شهری به یکدیگر به­شمار می­آید. شبکه راه­های شهری ارتباط محسوسی با نوع کاربری­ها دارد، زیرا نحوه توزیع کاربری­ها است که مسأله دسترسی را بین آن­ها مطرح می­سازد

(15). امروزه در کلان شهرها به­دلیل گسترش شهرها و ترافیک مسیرها، نزدیک کردن محل کار و زندگی و تأمین مایحتاج و تفریح در یک نقطه حایز اهمیت بوده تا بتوا­ن ترافیک و مشکلات راه­های ارتباطی را تا حد زیادی حل نمود.

الف. اقتصادی و اجتماعی: محل­های تفرجی می­تواند منبع درآمدی برای شهر در صورت جذب گردش­گر، محسوب شود. مکان­های عمومی نیز باید امنیت کافی از نظر اجتماعی داشته باشد.

ب. فرهنگی و آموزشی: برای بالا رفتن سطح کیفیت و رفاهی پارک­ها باید مواردی را مدنظر قرار داد مانند: توجه به نیاز و خواست گردش­گران از فضاهای موجود، آموزش فرهنگ استفاده از مناطق تفریحی، آموزش­های حفظ محیط زیست، ایجاد پیوند بین انسان و طبیعت مورد استفاده و تأمین نیازهای گذران اوقات فراغت.

ج. زیست محیطی: هر مکان تفریحی و تفرجی نیاز به رعایت مسایل زیست محیطی دارد. حال در پارک­های بزرگ که حفظ محیط زیست به علت وسعت زیاد کار مشکلی است، باید به گونه­ای مدیریت صورت پذیرد که گردش­گران خود نسبت به حفظ محیط زیست منطقه اهمیت دهند.

در فلوچارت فوق معیارهای عمده لیست، سپس نقاط قوت، ضعف، فرصت­ها و تهدیدها مطابق با معیارهای عمده طبقه بندی شده و معیارهای رقابتی متناسب با معیارهای عمده در زیر گروه خود قرار گرفتند تا سازمان مسئول برای اجرای معیار رقابتی مشخص گردد. حال در زیر با امتیاز دهی پارامترهای نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید به تحلیل آن­ها پرداخته می‌شود.

شکل 2- ارتباط عوامل عمده با عوامل داخلی، خارجی و معیارهای رقابتی

Figure 2- Relationship of the major factors with internal, external factors and competitive criteria

امتیازدهی عوامل درونی و خارجی موجود در پارک بر اساس نظر کارشناسی، کارشناسان متخصص و بر اساس جدول 4 تنظیم گردیده است، که با توجه به اهمیت هر عامل امتیازها از خیلی ضعیف یا ضعف اساسی تا خیلی خوب یا قوت بالای عامل تعیین شده است. برای تعیین نمره­ی نهایی هر عامل، وزن هر عامل بر امتیاز آن ضرب شده است. در ماتریس عوامل داخلی نمره­ نهایی هر یک از عوامل (قوت­ها و ضعف­ها) بیش‌تر باشد نشان دهنده برتری نقاط قوت نسبت به ضعف­ها و بر عکس برتری نقاط ضعف نسبت به قوت­ها خواهد بود. این نتایج در مورد عوامل خارجی نیز صادق خواهد بود.

جدول 4- مقدار امتیازدهی عوامل

Table 4- Scoring the factor

جدول 5- وزن­دهی عوامل داخلی بر اساس نظر متخصصان

Table 5- Weighting of the internal factors according to experts

جدول 6- وزن­دهی عوامل خارجی بر اساس نظر متخصصان

Table 6- Weighting of the external factors according to experts

امتیاز دهی معیارهای اساسی (عمده) به روش AHP

امتیازهای معیارها از 1 تا 6 در نظر گرفته شد. بر اساس پرسش­نامه­های پر شده توسط نظر کارشناسان مختصص برحسب اهمیت معیارها از بین امتیازهای اختصاص داده شده میانگین حساب و امتیاز دهی صورت گردید.

جدول 7- ماتریس مقایسه زوجی معیارهای دسته یک

Table 7- Coupling Comparison Matrix of Type 1 Criteria

پس از اختصاص امتیاز به معیارها باید امتیازها با تقسیم بر مقدار متوسط، نرمال گردد، تا خطاهای کارشناسی تا حد امکان کاهش
یابد. سپس توسط روش وزن دهی صورت گرفت و با توجه به امتیازهای بدست آمده اهمیت معیارها به صورت نزولی دارای اهمیت خواهد بود.

جدول 8- نرمال شده مقادیر ماتریس زوجی معیارهای دسته یک و وزن هر معیار

Table 8- Normalized values of pairwise matrices of Type 1 and weight of each criterion

بحث و نتیجه­گیری

کوهستان پارک خورشید با توجه به وسعت و تنوع زیستی و قرار گیری در حاشیه شهر مشهد مقدس از توان بالایی جهت جذب انواع گردش­گر اعم از طبیعت­گرد، کوهنورد، گردش­گران ماجراجو برخوردار می­باشد. یکی از عواملی که باعث متمایز ساختن این پارک از دیگر پارک­های مشهد می­شود، وسعت زیاد منطقه و قرار گیری در حاشیه مشهد و دور از ترافیک­های شهر است. همانطور که مشهود است افزایش صنعت گردش­گری و طبیعت­گردی باعث رشد اقتصادی محلی و ایجاد اشتغال در پارک خواهد شد، البته باید توجه داشت که طبیعت­گردی انبوه بدون در نظر گرفتن توان برد اکولوژیکی پارک باعث تخریب طبیعت پارک و افزایش اثرات منفی زیست محیطی خواهد شد.

با توجه به جمع نمرات حاصل از جمع نهایی عوامل داخلی مشاهده شد که وزن نقاط قوت (با وزن نهایی 96/3) بیش‌تر از نقاط ضعف حاصل گردیده است، که این امر نشان می­دهد که نقاط قوت پارک از نقاط ضعف آن بیش‌تر بوده و همچنین فرصت­های موجود (نظیر وجود منطقه­ای مناسب برای ایجاد مکانی زیبا و شاخص برای گردش­گری شهر مشهد به­دلیل وسعت و تنوع زیستی با وزن 2/1) از تهدیدات آن بیش‌تر بوده که با استفاده از فرصت­ها و قوت­های موجود می­توان در جهت بهتر شدن اوضاع کنونی پارک کوشید تا رضایت­مندی گردش­گران را بیش از پیش فراهم نمود. از تحلیل سلسله مراتبی (AHP) معیارهای عمده (دسترسی و ترافیک، اقتصادی و اجتماعی، فرهنگی و آموزشی و زیست محیطی) دریافت شد که مسایل اقتصادی و اجتماعی (با وزن 295/0) از اهمیت بالاتری در پارک برخوردار است که خود می­تواند به­عنوان یک عامل محدود کننده در اجرای برنامه­های زیر ساختی در پارک که مستلزم هزینه زیاد است باشد. از طرفی صنعت گردش­گری پارک، می­تواند به­عنوان منبع درآمدی برای شهرداری منطقه و سازمان­های مربوطه تلقی گردد. در پایان براساس محاسبات انجام­شده و تحلیل ماتریس SWOT  گسترش گردش­گری و طبیعت­گردی در پارک به نفع ارتقای سطح بهره­برداری پایدار از پارک خواهد بود که می­تواند این منطقه را به­عنوان یکی از قطب­های طبیعت­گردی مشهد مقدس تبدیل کند که خود مستلزم بکارگیری برنامه­ریزی و مدیریت یکپارچه بر اساس معیارهای عمده خواهد بود.

منابع

        1.        Karimzadegan, H., Foundations of Environmental Economics, 2003, Naghsh Mehr Publications, Tehran. (In Persian)

        2.        Mousavi poor, S., 2006, Economic Survey of Ecotourism Development Plan in Kavir National Park in Semnan Province, Dissertation in Master Science, Shiraz University, Agriculture College, Management of desert regions.

        3.        Mafi, E. & Saghaei, M., 2004, A Combined Model for Spatial Development of Rural Tourism, Journal of Geography and Regional Development, No. 2, Ferdowsi University of Mashhad. (In Persian)

        4.        Hebrig, P. & O’Hara, B., 1997, Ecotourism: A Guide for Marketers, European Business review, Volume 97, Number 5.

        5.        Edgell, D., DelMastro, A., Maria, S., Ginger, R., Swanson, J., 2008, Tourism Policy and Planning Yesterday, Today and Tomorrow, First Edition, London.

        6.        Karbasi, A., 2007, Strategic Management in the Environment, Kavosh Ghalam Publications. (In Persian)

        7.        Abbasi Shavazi, M. & Ahmadi, Z., 2011, Spatial Distribution Analysis and Location Parks Analysis of Yazd City Parks Using GIS, Journal of Humanities Research in Role of the World, Volume 5, Issue 1, Spring. (In Persian)

        8.        Varesi, h & et al, urban green area site selection with using geographical information system (case study: khoram abad city), geographic and regional development magazine, number 10, Mashhad, 2009.

        9.        Zandi, E., Jahanian, M., 2010 Investigation of Ecotourism Potentials of Desert and Desert Areas of Yazd Province Using SWOT Analysis Model, Journal of Human Geography Research, no.74 (In Persian)

       10.      Razakian, F., 2012, Ecological Analysis of Urban Parks (Case Study: Mashhad), Journal of Environmental Studies, Thirty-Eighth Year, Number 2. (In Persian)

       11.      Sadeghi, L., 2012, Evaluation of Ecotourism Development in Kurdistan Province by SWOT Strategic Model, Second National Conference on Regional Planning Focusing on Regional Planning, Sanandaj Islamic Azad University, Sanandaj, Iran. (In Persian)

       12.      Lahijanian, A. & Shia Beigi, S., 2011, Evaluation and Analysis of Urban Parks Using SWOT Tool and Presenting Appropriate Model (Case Study of Semnan City-Shahrivar Park), Journal of Environmental Science and Technology, Volume 13, Issue 1. (In Persian)

       13.      Hekmatnia, H., Mousavi, M., 2006, Model Application in Geography with Emphasis on Urban and Regional Planning", Modern Science Publishing, Yazd, Iran. (In Persian)

       14.      Hadiani, Z., 2012, Strategic Planning of Tourism Development by SWOT Method (Case Study: Shiraz City), Volume 23, Number 3. (In Persian)

       15.      Pourmohammadi, M. R., 2008, Urban Land Use Planning, Post Publications, Tehran. (In Persian)