برنامه‌ریزی راهبردی توسعه پایدار اکوتوریسم با بهره‌گیری از مدل تلفیقی SWOT وANP (مطالعه موردی: پناهگاه حیات‌وحش دره انجیر و نی باز)

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیست و دوم، شماره یازده، بهمن ماه 98

برنامه­ریزی راهبردی توسعه پایدار اکوتوریسم با بهره­گیری از مدلتلفیقی SWOT وANP(مطالعه موردی: پناهگاه حیات­وحش دره انجیر و نی باز)

مریم مروتی^[1]*

mymorovati@ardakan.ac.ir

سمانه اکبریان^[2]

چکیده

زمینه و هدف: پژوهش حاضر با هدف دست‌یابی به ارزیابی جامع توانمندی­ها و امکان‌سنجی توسعه اکوتوریسم پایدار در پناهگاه حیات­وحش دره­انجیر و نی­باز با استفاده از مدل هیبریدی سوات و تحلیل شبکه‌ای انجام شده است.

روش پژوهش: این بررسی در قالب پرسش‌نامه‌هایی که جامعه‌ی آماری آن بالغ بر30 نفر از کارشناسان و افراد بومی منطقه بود با روش نمونه‌برداری گلوله برفی تکمیل شد و در نهایت با استفاده از ماتریس سوات ضمن بررسی نقاط قوت و ضعف و فرصت و تهدید در بخش اکوتوریسم پایدار راهبردها برای مقابله با این تهدیدها و بهره‌گیری از فرصت‌ها برای اکوتوریسم پایدار ارایه شد سپس با استفاده از مدل   تحلیل­شبکه ((ANP به اولویت­سنجی عوامل محیط درونی و بیرونی و تعیین ارزش‌های نهایی در قالب راهکارهای SO,WO,ST,WT پرداخته شد.

یافته­ها: نتیجه نهایی از ارزیابی عوامل داخلی و خارجی در قالب استراتژی تهاجمی است تا بتوان از فرصت‌ها و نقاط قوت به نحو احسن استفاده نمود همچنین نتایج حاصل نشان داد راهبردهای تنوع­بخشی، بازنگری و تدافعی به­ترتیب در مراحل بعدی قرار دارند.

بحث و نتیجه­گیری: نتایج حاصل از راهبردها با بهره‌گیری از مدلANP نشان می‌دهد که در برنامه‌ریزی برای توسعه­پایدار اکوتوریسم منطقه راهبرد تهاجمی در اولویت قرار دارد و برای توسعه­پایدار این منطقه باید از قابلیت­های طبیعی، جذابیت‌ها و چشم­اندازهای منطقه استفاده کرده و با تبلیغات بیش‌تر منطقه و ایجاد پروژه­های بین­المللی مثل پروژه یوزپلنگ اکوتوریسم منطقه را حفظ و توسعه دهیم از نتایج این مطالعه  می­توان در اجرای اقدامات حفاظتی و مدیریتی جهت کاربرد هر چه بیش‌تر صنعت­اکوتوریسم در زیستگاه‌های استان یزد استفاده ‌نمود.

واژه‌های کلیدی: راهبرد، اکوتوریسم، پناهگاه حیات­وحش، SWOT،ANP

Strategic Planning of Sustainable Development of Ecotourism Utilizes the Integrated Model SWOT and ANP

(Case Study: Dareh Anjir Wildlife Refuge)

Maryam Morovati^[3]*

mymorovati@ardakan.ac.ir

Samaneh Akbarian^[4]

Abstract

Background and Objective: This study aims to achieve a comprehensive assessment on capabilities and feasibility of developing sustainable ecotourism in Dareh-Anjir Wildlife Refuge and Neybaz, using hybrid model SWOT and network analysis.

Method: The questionnaires were completed by thirty experts and indigenous people through snowball sampling. Finally, SWOT matrix used to investigate strengths and weaknesses and the opportunities and threats in the field of sustainable ecotourism strategies to deal with these threats and exploit opportunities for sustainable ecotourism were presented. Network analysis (ANP) used to prioritize the internal and external environment factors and rate the final solutions in the form of SO, WO, ST, WT.

Findings: The final result from the evaluation of internal and external factors is in the form of an aggressive strategy to make the best use of the opportunities and strengths. The results also showed that diversification strategies, reviewing and defense respectively are in the next ranking.

Discussion and Conclusion: The results of the strategies using ANP model shows that aggressive strategy is a priority in the planning for sustainable development of ecotourism in this region and for this should use natural functionality, attractiveness and prospects of the region, and with more advertisement of the region and make international projects such as cheetahs project, ecotourism area maintained and developed. The results of this study can be used in the implementation of protective measures for further administrative ecotourism industry in habitats of Yazd province.

Key words: Strategy, ecotourism. Wildlife Refuge, SWOT, ANP

مقدمه

توسعه پایدار عنصر سازمان دهنده‌ای است که موجب پایداری منابع تجدید­ناپذیر می‌شود و در یک جامعه با یک اقتصاد توسعه­یافته در کنار رشد اقتصادی و توسعه بشری، سعی در تحصیل توسعه مستمر و چیزی فراتر از توسعه اقتصادی دارد (1). توسعه‌ی پایدار به عنوان یکی از مهم­ترین راهبردهای توسعه محسوب می‌شود. در این راهبرد ضرورت‌های مطرح شده به منظور جذب گردشگر و افزایش درآمد، لزوم شناخت و استفاده عملی از جاذبه‌های توریستی و اکوتوریستی مؤثر در گردشگری را ایجاد کرده است. توسعه پایدار برای گردشگری باید با هدف بهبود زندگی ساکنان، به بهینه‌سازی منافع اقتصادی، حفاظت از محیط­زیست طبیعی جوامع کمک کند و موجب فراهم کردن تجربه‌ای با کیفیت بالا برای بازدید­کنندگان و گردشگران شود(2). امروزه صنعت توریسم به­عنوان یکی از محورهای مهم توسعه همه جانبه بسیاری از کشورهای جهان به­شمار می­آید و اکوتوریسم که زیرمجموعه­ای است از صنعت زنده و پویای توریسم در عین بازدهی و سودآوری چشم­گیر اقتصادی، متضمن تامین لایه‌های عمیق­تر توسعه است. برنامه‌ریزی در حوزه اکوتوریسم با عنوان مهم‌ترین بخش صنعت گردشگری بوده و بدون شک یکی از راه‌های رسیدن به توسعه پایدار رواج و گسترش این صنعت در کشور قرار گرفته است. در دهه‌های اخیر گردشگری یکی از عوامل توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بسیاری از کشورها بوده است و به همین دلیل بسیاری از کشورهای جهان تلاش می‌کنند که سهم بیش‌تری از توریسم را به خود اختصاص بدهند (3) طبق تعریف IUCN^[5] اکوتوریسم عبارت است از سفر و بازدید مسوولانه و زیست‌محیطی به مناطق نسبتاً تخریب نیافته به منظور لذت بردن و تحسین طبیعت و هر گونه اشکال فرهنگی (چه در گذشته و چه در حال) که باعث ارتقاء وضعیت حفاظت و مشارکت­های اجتماعی و اقتصادی فعال جامعه محلی می­گردد و گردشگران در اکوتوریسم اثر کمی بر طبیعت دارند (4).  گردشگری طبیعی در جهان کنونی، صنعتی پاک و سومین پدیده­ی اقتصادی پویا، پررونق و رو به توسعه‌ای است که پس از صنایع نفت و خودرو­سازی گوی سبقت را از دیگر صنایع جهانی ربوده (5) و به پدیده‌ای ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار در اﻗﺘﺼﺎد ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ (6). با توجه به وابستگی شدید ایران به درآمدهای حاصل از نفت و لزوم تجدیدنظر در آن با توجه به پایان­پذیر بودن این منبع و نوسانات شدید قیمتی آن در چند سال گذشته، لزوم تغییر در برنامه‌ریزی کلان کشور برای استفاده و به کارگیری منابع جایگزین احساس می‌شود که فعالیت‌های اکوتوریستی به­عنوان یکی از بهترین گزینه‌های جایگزین درآمد حاصل از نفت می‌باشد (7). به طور کلی توسعه پایدار گردشگری نیازهای گردشگران و مناطق میزبان کنونی را برآورده ساخته و همچنین فرصت­های آیندگان را حفظ کرده و ارتقا می­دهد این توسعه منجر به مدیریت تمامی منابع می­شود به گونه‌ای که نیازهای اقتصادی، اجتماعی و زیبا شناختی برآورده شده در حالی که انسجام فرهنگی فرآیندهای حیاتی اکولوژیکی، تنوع زیستی و سیستم­های حامی زندگی حفظ می­شود (8).

بهره­برداری از پتانسیل اکوتوریسم در یک منطقه نیازمند برنامه مدیریتی منسجم است. به نظر می­رسد که مدیریت راهبردی می­تواند راهکاری مناسب برای این مهم باشد. رویکردها و تکنیک­های بسیاری برای فرآیند مدیریت راهبردی می­تواند مورد استفاده قرار گیرد. در این میان تجزیه­وتحلیل  نقاط قوت، ضعف، فرصت­ها و تهدیدها (SWOT) از جمله روش­های متداول است (9). تحلیل SWOT یک ابزار مهم پشتیبان تصمیم­گیری است و معمولا به عنوان ابزاری مناسب برای تحلیل محیط­های بیرونی و درونی سیستم یا اکوسیستم استفاده می­شود این مدل عوامل را به صورت درونی (نقاط قوت و نقاط ضعف) و بیرونی (فرصت­ها و تهدیدها) طبقه­بندی می­کند و بستر مناسبی را برای تدوین راهبردهای مدیریتی فراهم می­آورد (10). اگر چه این تحلیل به دقت به فاکتورها اشاره می‌کند ولی فاکتورهای منفرد به صورت خلاصه و مختصر تشریح می‌شوند. به همین دلیل فرایند تحلیل SWOT  در مرحله اندازه‌گیری و ارزیابی ناکارا می‌باشد. با وجود این­که تکنیک تحلیل شبکه‌ای ANP،  این ناکارآمدی‌ها را از بین برده است و وابستگی‌های موجود بین فاکتورها را اندازه‌گیری می‌کند. این مطالعه با هدف ارایه برنامه­ریزی راهبردی توسعه پایدار اکوتوریسم در پناهگاه حیات­وحش دره انجیر و نی باز در استان یزد در سال 1395 انجام شده است که این منطقه نمونه­ای منحصر به فرد از مناطق تحت حفاظت محیط‌زیست این استان می­باشد و دارای قابلیت­های اکولوژیکی بالا و سیمای طبیعی و بیابانی بسیار زیبا جهت جذب گردشگر می‌باشد. با شناسایی امکانات و محدودیت در این منطقه با رویکرد ترکیبی تجزیه­وتحلیل  SWOT و فرایند تحلیل شبکه‌ای (ANP)، امید بر آن است که چارچوب حاضر بتواند سنگ بنایی برای مدیریت بهتر این منطقه باشد.

معرفی منطقه مطالعاتی

پناهگاه حیات‌وحش دره انجیر و نی باز از نظر تقسیم‌بندی سیاسی در استان یزد و در محدوده استحفاظی شهرستان اردکان و در فاصله 25 کیلومتری شرق بخش خرانق واقع گردیده است (شکل 1)که در تاریخ 21/3/81 به دلیل دارا بودن قابلیت‌های مختلف زیست‌محیطی به‌عنوان پناهگاه حیات‌وحش در زمره مناطق چهارگانه تحت حفاظت سازمان محیط‌زیست قرار گرفت. مساحت منطقه 175302 هکتار در "51 48َ 54 تا "49 32َ 55 طول شرقی و "50 10َ 32 تا "58 36َ 32 عرض شمالی قرار دارد. راه دسترسی به منطقه جاده آسفالته یزد- طبس می­باشد. راه­های آسفالته منتهی به ساغند و معدن چادرملو تنها راه­های دسترسی مناسب در داخل منطقه می­باشد  پناهگاه حیات‌وحش دره انجیر کوهستانی، تپه‌ماهوری و دشتی با اراضی شور، شامل سه منطقه ارتفاعی مهم به نام‌های دره انجیر، و نی باز و دشت‌های مابین آن‌ها می‌باشد. دامنه ارتفاعی این منطقه بین ۸۵۰ تا ۲۰۰ متر، میانگین دمای سالیانه ۱۵/۵ درجه سانتی­گراد و میانگین بارندگی سالیانه ۷۵ میلی‌متر است که موجب ایجاد منطقه‌ای با آب‌وهوای فراخشک معتدل می­شود؛ و همچنین به‌عنوان محل عبور و کریدور یوزپلنگ آسیایی بین منطقه حفاظت‌شده کالمند بهادران، منطقه حفاظت‌شده کوه بافق، پارک ملی و منطقه حفاظت‌شده سیاه کوه و پناهگاه حیات‌وحش نایبندان طبس محسوب می­شود (11).

شکل1- نقشه موقعیت پناهگاه حیات وحش دره انجیر در ایران و استان یزد

Figure 1.The geographic location of Dareh Anjir Wildlife Refuge in Iran and Yazd province

روش تحقیق

در این مطالعه که با ماهیت توصیفی- تحلیلی با هدف کاربردی می­باشد برای جمع‌آوری اطلاعات و داده‌های مورد نیاز از مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی، مشاهده‌ی مستقیم و مصاحبه با مسوولان، محیط­بانان و مردم روستاهای مجاور شامل خرانق، ساغند- مغستان اکبر و همچنین با روش‌های الکترونیکی و از دیدگاه کارشناسان و افراد صاحب نظر در زمینه­ی اکوتوریسم منطقه در قالب پرسش‌نامه بالغ بر سی نفر در مورد نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدیدهای اکوتوریسم منطقه‌ی پناهگاه حیات‌وحش دره انجیر بهره گرفته‌ایم که این افراد با استفاده از روش گلوله برفی انتخاب شده­اند. در این روش ابتدا به متخصصین در یک زمینه مراجعه می­شود و پس از اخذ اطلاعات از آن فرد خواسته  می‌شود افراد دیگری را معرفی کند که می­توانند به تکمیل اطلاعات کمک نمایند و این روال تا آنجا ادامه می­یابد که افراد دیگر مطلب جدیدی برای ارایه نداشته باشند (12) داده­های این مطالعه در مرداد ماه 1395 گردآوری شد و در مرحله‌ی بعد با استفاده از تحلیل SWOT استراتژی مناسب تدوین و در گام بعد با رویکرد ANP راهبردها، اولویت‌بندی شده‌اند.

مدل ترکیبی فرایند تحلیل شبکه‌ای SWOT و ANP

ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﺳﺐ­ﺗﺮﻳﻦ تکنیک­های ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ­رﻳﺰی و تجزیه‌وتحلیل اﺳﺘﺮاﺗﮋی، ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ (SWOT) اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣـﺮوزه به‌عنوان اﺑــﺰاری ﻧــﻮﻳﻦ ﺑــﺮای مدیریت، مورداستفاده ﻃﺮاﺣـﺎن و ارزﻳﺎﺑـﺎن اﺳﺘﺮاﺗﮋی ﻗﺮار می‌گیرد (13). تجزیه‌وتحلیلSWOT  بر این منطق استوار است که استراتژی اثربخش، قوت­ها و فرصت­ها را حداکثر می‌کند، در عین حالی که ضعف­ها و تهدیدات آن را به حداقل می‌رساند (14). تحلیل سوات در صورتی‌ که درست به کار رود پایه مناسبی برای تدوین استراتژی است؛ اما در مراحل اندازه‌گیری و ارزیابی بدون نقص نمی‌باشد. درواقع تحلیل سوات، ابزار تحلیلی برای مشخص کردن اهمیت نسبی عوامل با توان ارزیابی میزان مناسب بودن گزینه‌های تصمیم‌گیری را براساس این عوامل ارایه نمی‌کند. برای از پیش رو برداشتن نقاط ضعف مراحل اندازه‌گیری و ارزیابی تجزیه‌وتحلیل سوات از یک روش ترکیبی با تکنیک تصمیم‌گیری چند معیاره استفاده نمودند. اگرچه تکنیک سلسله مراتبی بعضی از کمبودهای مراحل ارزیابی و اندازه‌گیری تجزیه‌وتحلیل سوات را مرتفع می‌کند اما قادر به ارزیابی وابستگی‌های ممکن میان عوامل نیست. روش سلسله مراتبی فرض می‌کند که عوامل موردنظر در ساختار سلسله مراتبی مستقل از هم هستند درحالی‌که این فرض همیشگی نیست. از طریق تجزیه­وتحلیل محیط‌های درونی و بیرونی می‌توان به وابستگی‌های ممکن میان عوامل پی برد. فرایند تحلیل شبکه‌ای (ANP) یکی از تکنیک‌های تصمیم‌گیری چند معیاره است و بر مبنای فرایند سلسله مراتبی طراحی‌شده است که مزیت روش مذکور این است که سنجش سنجه‌های مختلف براساس روابط آن‌ها و نه سلسله‌مراتب انجام می‌شود و با توجه به پیچیدگی مسایل مختلف و عوامل موردنظر در تجزیه‌وتحلیل SWOT که نه‌ تنها از هم مستقل نیستند بلکه گاهی میان بعضی از عوامل روابط و وابستگی‌هایی دیده می‌شود و به همین دلیل ANP نتایج بهتری را به دنبال دارد (15). زمانی می‌توان از فرصت‌ها     به بهترین نحو استفاده کرد که دارای قابلیت‌ها و امکاناتی بود که با استفاده از آن‌ها به برتری رسید در غیر این صورت فرصت‌ها از بین خواهند رفت.  مدل ANP از ترکیب هشت گام اصلی به وجود می‌آید:

1. شناسایی فاکتورها با عوامل SWOT و راهبردهای جایگزین
2. با فرض نبود وابستگی میان عوامل، درجه اهمیت گروه‌های SWOT مقایسات زوجی و مقیاس 1-9 (W₁)
3. محاسبه‌ی وابستگی بین گروه‌های SWOT با مقایسات زوجی 1-9 (W₂)
4. تعیین ارجحیت (اهمیت) هر یک از گروه‌های SWOT، از طریق ضرب کردن W₁در W₂
5. تعیین درجه اهمیت نسبی هر یک از فاکتورهای SWOT با یک مقیاس 1- 9
6. تعیین درجه اهمیت نهایی هر یک از فاکتورهای SWOT با ضرب کردن حاصل مرحله چهار در مرحله پنج
7. تعیین درجه اهمیت راهبردهای جایگزین به نسبت هر یک از فاکتورهای SWOT با مقیاس 1- 9 و مقایسات زوجی
8. تعیین اولویت‌های نهایی هر یک از گزینه‌های راهبردی با ضرب حاصل مرحله ششم در مرحله هفتم

یافته­های تحقیق

مرحله اول الگوی سوات تهیه­ی فهرستی از فرصت­ها، تهدیدها، نقاط قوت و ضعف است (16). این فهرست عوامل برای منطقه حفاظت شده دره انجیر و نی باز تهیه شد و در مرحله دوم از طریق پرسش‌نامه­هایی که تنظیم شده بود میزان اهمیت هر یک از عوامل داخلی و خارجی مشخص شد و سپس به تعیین راهبردهای موثر برای توسعه اکوتوریسم منطقه پرداختیم و این راهبردها براساس عوامل موثر بر آن در چهار نوع تهاجمی، تنوع، بازنگری و تدافعی تنظیم شدند.

جدول 1- خلاصه‌ی عوامل استراتژیک خارجی اکوتوریسم پناهگاه حیات‌وحش دره انجیر و نی باز

Table 1.Summary of External Strategic Factors in Ecotourism of the Dareh Anjir Wildlife Refuge

جدول 2- خلاصه عوامل استراتژیک داخلی اکوتوریسم پناهگاه حیات‌وحش دره انجیر و نی باز

Table 2.Summary of the internal strategic factors of the ecotourism of the Dareh Anjir Wildlife Refuge

راهبردها برای دست­یابی به موقعیتی مطلوب­تر تدوین می­شوند. بخش زیادی از بررسی­های و برنامه­ریزی دانشگاهی، ریشه در استدلال­های علمی و قسمت مفهومی آن دارد. سازمان­ها نیز به این نتیجه رسیدند که رشد و حفظ بقا در گرو درک و توجه به محیط داخلی، بیرون سازمان و تدوین راهبردهای اثر بخش است (17).  بر حسب وضعیت مورد مطالعه، چهار دسته راهبرد را که از نظر درجه‌ی کنش‌گری متفاوت هستند، می­توان تدوین کرد (18).

جدول 3- راهبردهای اکوتوریسم پناهگاه حیات‌وحش دره انجیر و نی باز

Table 3. Ecotourism Strategies for the Dareh Anjir Wildlife Refuge

پس از شناسایی و تدوین راهبردهای مناسب، در مرحله دوم با استفاده از مدل ANP راهبردها اولویت‌بندی شده‌اند؛ که در ادامه به چگونگی روند اولویت‌بندی پرداخته‌شده است.

مرحله‌ی اول: مدل سلسله مراتبی شبکه‌ای را برای SWOT رسم می‌کنیم که از چهار سطح تشکیل‌شده است. سطح یک هدف اصلی مدل است (انتخاب بهترین راهبرد). سطح دوم معیارهای اصلی تجزیه‌وتحلیل SWOT (نقاط قوت و ضعف و فرصت و تهدید) است. سطح سوم زیر معیارهای نقاط قوت (معیار), نقاط ضعف (معیار), فرصت‌ها (معیار) و تهدیدها (معیار) است. سطح چهارم یعنی گزینه‌ها بیان‌گر استراتژی موردنظر در این مطالعه است (شکل 2).

شکل 2-  مدل ANP برای SWOT (15)

Figure 2. ANP Model for SWOT (15)

مرحله دوم: با فرض عدم وجود وابستگی متقابل، ماتریس مقایسات زوجی را تشکیل می‌دهیم (وزن­دهی به این ماتریس‌ها بر اساس نظر مسوولین و متخصصین می‌باشد) (جدول 4) و بعد از مقایسه زوجی ماتریس‌ها و محاسبه وزن نهایی گزینه‌ها سازگاری منطقی قضاوت‌ها را انجام می‌دهیم (19) که اگر کم‌تر از 1/0 بود مقایسات ما صحیح بوده و دارای سازگاری می‌باشد در غیر این صورت ناسازگاری ما زیاد بوده و باید در نظرات تجدیدنظر شود.

جدول 4- ماتریس مقایسات زوجی عوامل اصلی و اهمیت نسبی هر عامل

Table 4. Pairwise comparison matrix of the main factors and the relative importance of each factor

مرحله سوم: در این مرحله وابستگی‌های متقابل عوامل اصلی از طریق بررسی تأثیر هر معیار روی معیار دیگر با استفاده از ماتریس مقایسات زوجی تعیین می‌شود (جدول 5، 6، 7).

جدول5- ماتریس مقایسه زوجی عوامل اصلی و اهمیت نسبی عوامل

Table 5. Pairwise comparison matrix of main factors and relative importance of factors

جدول 6- ماتریس مقایسه زوجی عوامل اصلی و اهمیت نسبی عوامل

Table 6. The matrix of pairwise Comparison of the main factors and relative importance of factors

جدول 7 - ماتریس مقایسه زوجی عوامل اصلی و اهمیت نسبی عوامل

Table 7. Pairwise comparison matrix of the main factors and relative importance of factors

مرحله چهارم: در این مرحله، وابستگی متقابل معیارها از طریق حاصل‌ضرب ماتریس وابستگی عوامل اصلی در اهمیت نسبی عوامل اصلی پس از نرمال‌سازی به دست می‌آید. وزن وابستگی معیارها به ترتیب زیر است (جدول8).

جدول 8- ماتریس وزن وابستگی متقابل معیارها

Table 8. Weight Matrix of Interdependence of Criteria

مرحله پنجم: در این مرحله اهمیت نسبی زیر معیارهای SWOT با استفاده از ماتریس مقایسات زوجی به دست می‌آید که در جدول 9 آمده است

جدول 9-  ماتریس مقایسه زوجی عوامل اصلی و اهمیت نسبی عوامل

Table 9. Pairwise Comparison of the matrix of the principal factors and the relative importance of the factors

مرحله ششم: در این مرحله، اولویت‌های نهایی فاکتورهای SWOT با ضرب کردن اولویت‌های وابسته گروه‌ها SWOT (که در مرحله چهارم محاسبه شد) با اولویت نسبی فاکتورهای سوات (که در گام پنجم محاسبه شد) به دست می‌آید (جدول10).

جدول 10- ماتریس اولویت نهایی فاکتورهای SWOT

Table 10. Final Priority Matrix of SWOT Factors

مرحله هفتم: در این مرحله درجه اهمیت راهبردهای انتخابی را راجع به هر فاکتور SWOT محاسبه می‌کنیم. در اینجا فقط بردار ویژه محاسبه‌شده را می‌آوریم (جدول11).

جدول 11- ماتریس درجه اهمیت راهبردهای انتخابی هر فاکتور SWOT

Table 11. Matrix of the importance of Selection Strategies for Each SWOT Factor

                                          (منبع جداول ۱تا11: یافته‌های تحقیق، 1395)

مرحله هشتم: درنهایت اولویت‌های نهایی گزینه‌های راهبردی از طریق حاصل‌ضرب بردار ویژه اولویت‌های نهایی فاکتورهای SWOT و ماتریس درجه اهمیت راهبردهای جایگزین به دست می‌آید.

 =  وزن مرحله ششم * وزن مرحله هفتم =    نتیجه نهایی راهبردهای اکوتوریسم دره انجیر و نی باز

همان‌گونه که مشاهده می‌شود درنهایت با ارزیابی‌های به‌عمل‌آمده، راهبردهای تهاجمی (SO) با وزن 690/0 دارای اولین اولویت در برنامه‌ریزی اکوتوریسم منطقه دره انجیر و نی باز است و بعد از آن به ترتیب راهبردهای تنوع‌بخشی (ST) با وزن 557/0، تدافعی(WT) و بازنگری(WO)  قرار دارند. اینک در اولین مرحله برنامه‌ریزی به‌منظور توسعه پایدار اکوتوریسم منطقه باید کوشید تا با ارایه راهکارهای اجرایی ضمن            به حداقل رساندن نقاط ضعف فرا روی منطقه، از تهدیدهای برون منطقه‌ای نیز اجتناب نماید.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

صنعت توریسم از پررونق­ترین فعالیت­های اقتصادی جهان به عنوان فعالیتی چندوجهی دارای اثرات مثبت از قبیل اشتغال‌زایی، کسب درآمد، جذب ارز و تقویت زیرساخت‌ها است پناهگاه حیات­وحش دره‌انجیر از مناطق پرجاذبه، دارای پتانسیل گردشگری می­باشد که فرصت مناسبی برای توسعه پایدار بر پایه توریسم پدید آورده است. شناسایی توان‌ها و محدودیت‌های توریسم آن و برنامه‌ریزی اصولی در این زمینه، می­تواند نقش موثری در توسعه و تنوع اقتصادی ملی و منطقه­ای داشته باشد. مقاله حاضر، با هدف برنامه­ریزی راهبردی توسعه پایدار اکوتوریسم در پناهگاه حیات­وحش دره‌انجیر در راستای کمک به توسعه صنعت توریسم و تبدیل منطقه به یک مقصد گردشگری بین­المللی پایدار و رقابتی ارایه گردیده است. در این مقاله عوامل استراتژیک موثر در توریسم منطقه شناسایی و با استفاده از مدل تلفیقی ﴿SWOT و ANP﴾، اهمیت و اولویت عوامل و روابط آن‌ها بررسی و پس از رتبه‌بندی عوامل، مهم‌ترین نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید توریسم منطقه در راستای توسعه این صنعت معرفی شدند در نهایت با توجه به برترین عوامل تاثیرگذار، راهبردهای مناسب جهت توسعه صنعت توریسم در پناهگاه حیات­وحش دره‌انجیر ارائه شد. لذا دسترسی آسان و مناسب، وجود چشم‌انداز زیبای طبیعی و بکر بودن نسبی منطقه، وجود پرندگان شاخص مناطق کویری مانند هوبره و زاغ بور ازجمله مهم‌ترین نقاط قوت منطقه بوده و ضعف در تبلیغات و اطلاع‌رسانی، عدم وجود تأسیسات و زیرساخت مناسب جهت اقامت اکوتوریست‌ها و کمبود نیروی انسانی و تجهیزات در منطقه از جمله مهم‌ترین نقاط ضعف فعالیت‌های طبیعت‌گردی پناهگاه حیات‌وحش دره­انجیر می‌باشد علاوه بر این به ترتیب ایجاد درآمد پایدار و اشتغال‌زایی برای منطقه و جوامع محلی از طریق اکوتوریسم، پتانسیل تنوع زیستی و غنای گونه‌ای و محصور بودن میان کویر زیبای ساغند- دره انجیر و ریگ زرین و جذب گردشگران این کویرها، افزایش سطح آگاهی جوامع محلی در مورد ارزش‌های زیستی و غیرزیستی منطقه از مهم‌ترین فرصت‌های پیش‌روی اکوتوریسم منطقه می‌باشد.       در همین حال نادیده گرفتن ظرفیت برد و رشد بی‌برنامه اکوتوریسم، فقدان دانش و آگاهی گردشگران از طبیعت و منابع طبیعی، تغییر زیستگاه حیات‌وحش (توسط مسیر تردد اکوتوریست­ها- آسیب به پناهگاه‌ها و...) و ورود شکارچیان غیرقانونی به منطقه و شکار غیرقانونی مهم‌ترین تهدیدهای طبیعت‌گردی اکوتوریسم هستند. با توجه به این عوامل به ارایه راهبردهای توسعه پایدار اکوتوریسم پناهگاه حیات‌وحش دره انجیر و نی باز در قالب راهبردهای تهاجمی، تنوع‌بخشی، تدافعی و بازنگری پرداخته شد. نتایج حاصل از راهبردها با بهره‌گیری از مدل ANP نشان می‌دهد که در برنامه‌ریزی برای توسعه پایدار اکوتوریسم منطقه راهبرد تهاجمی در اولویت قرار دارد و برای توسعه پایدار این منطقه باید از قابلیت­های طبیعی، جذابیت­ها و چشم­اندازهای منطقه استفاده کرده و با تبلیغات بیش‌تر منطقه و تعریف پروژه‌های بین­المللی مثل پروژه یوزپلنگ آسیایی، اکوتوریسم منطقه را حفظ و توسعه داد.

Reference

1. Soubbotina, T.P., 2004, Beyond Economic Growth: An Introduction to Sustainable Development, Second Edition, WBI Learning Resources Series, World Bank Institute
2. Choi, H.C. & Sirakaya, E., 2006, Sustainability Indicators for Managing Community Tourism. Tourism Management, Vol.27, pp. 1274-1289.
3. Aminan, S., Sadeghi, I., Faraji, A. & Naderi gorghaleh, A., 2012, Investigating the Opportunities and Challenges of Sustainable Development of Ecotourism of Iran. Second National Conference on Economic Development Strategies with Focus on Regional Planning, Sanandaj, Islamic Azad University, Sanandaj Branch(In Persian).
4. Meletis, Z.A. & Campbell, L.M., 2007, Call It Consumption! Re-Conceptualizing Ecotourism as Consumption and Consumptive. Geography Compass1/4: p. 850–870.
5. England research, 2005, Rural and farm tourism. journal of agricultural Economic, vol, 20.
6. Ebrahimzadeh, I. & Aghassizadeh, A., 2011, The Impact of Chabahar Free Zone on Development of Tourism in its Influence Area Using Regression and T-Test. Journal of Geography and Development Iranian Journal , No. 21, pp. 5-26 (In Persian).
7. Ashtari Mehrjerdi, A., 2004, Ecotourism and Sustainability, Definitions, Its Aspects and Features, Jihad Monthly, No. 262, pp. 74-81(In Persian).
8. Abdi, M., Abbas Nia, S.M. & taghi Fard, M.T., 2015, Sustainable Tourism Development Planning Based on the Hybrid Model of SWOT and ANP Case Study: South Khorasan Province. Geographical Journal of Tourism Space, Vol. 4, No. 16, PP. 75-95 (In Persian).
9. Hil, T. & Westbrook, R., 1997, SWOT Analysis: It’s Time for a Product Recall. Long Range Planning, Vol. 30, No. 1, pp. 46 – 52.
10. Kajanus, M., Kangas, J. & Kurttila, M., 2004, The use of value focused thinking and the A’WOT hybrid method in tourism management. Tourism Management, pp. 499–506.
11. Abedini, M., 2009, identification Dareh Anjir Wildlife Refuge(Basic Books), Department of Environmental Protection, Yazd Province (In Persian).
12. Azkia, M. & Durban Astaneh, A.R., 2003, Applied Research Method. Kayhan Publishing House, Volume I, Tehran (In Persian).
13. Bahrami, R., 2010, Study of the Capabilities and Challenges of Rural Tourism Development in Kurdistan Province. Fourth International Congress of Geographers of the World of Islam (2010, ICIWG), Zahdan, Iran (In Persian).
14. Hong, C.W. & Chan, N.W., 2010, Strength- Weakness- Opportunities- Threats Analysis of Penang National Park for Strategic Ecotourism Management. World Applied Sciences Journal 10 (Special Issue of Tourism & Hospitality).
15. Kamal Zadeh, Y. & Rezaee, M.R., 2015, Determining the Optimal Strategy for the Development of Marine Tourism Using the SWOT-ANP Integrated Approach (Case Study: Kish Island). Geographic Space, No. 51, PP. 19-43 (In Persian).
16. Ismail Zadeh, H. & Esmaeilzadeh, Y., 2015, Choosing the Optimal Tourism Development Strategy Using the SWOT Strategic Model (Case Study: Maragheh City). Journal Management System, No. 28, pp. 149-172 (In Persian).
17. Kordnaiej, A., Azar, A. & Niakan Lahiji, N., 2010, Formulating the Effective Organizational Strategy in Public Sector: Case Study in the Islamic Republic of Iran’s Customs (IRIC), The Economic Reseach, Vol. 10, No. 2, PP. 91-114.
18. Ebrahimzadeh, I., 2010, Land Reconciliation and Environmental Planning in Southeast Iran, First Edition, Institute of Information Science (In Persian).
19. Saaty Thomas, L., 1996. The Analytic Network Process. Pittsburgh: RWS Publications.