بررسی تأثیر متقابل شاخص‌های مدیریت شهری تهران بر شاخص عملکرد جهانی محیط زیست ایران (EPI)

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 52، بهار 99

بررسی تأثیر متقابل شاخص­های مدیریت شهری تهران بر شاخص عملکرد

جهانی محیط زیست ایران (EPI)

هانیه قره بخش[1]

معصومه ملایی^*[2]

mmollaei5@gmali.com

لعبت تقوی[3]

تاریخ دریافت: 28/06/95                                                                                                                تاریخ پذیرش: 30/11/95

چکیده

شاخص های عملکرد محیط‌زیستی (EPI) در سالهای اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است. با وجود اقدامات زیست محیطی چشمگیر و همگام با جوامع جهانی، تنزل 22 پله­ای ایران در رتبه‌بندی گزارشات دو سالانه جهانی EPI در بین سالهای 2014 تا 2016 بحث اصلی محافل شده است. با توجه به نقش مدیریت شهری در کلان شهرها به عنوان یک بازوی اجرایی مهم در بخش محیط زیست و توسعه پایدار در کشور، در مطالعه مروری حاضر تلاش گردید با بررسی مسائل محیط زیست مدیریت شهری و ارائه وضعیت آن در مناطق 22 گانه شهر تهران در خصوص 12 شاخص مورد بررسی از جمله آلودگی هوا، آلودگی صوت، کیفیت و کمیت آب و... همراه با تحلیل نتایج حاصل از مطالعات، علل اصلی تنزل رتبه ایران در  رتبه بندی جهانی شاخص های EPI مورد بررسی بیشتر قرار گیرد. مطابق با نتایج تحقیق حاضر، در بخش مدیریت محیط زیست، شرایط اقلیم شناسی و جغرافیایی حاکم، عدم رعایت قوانین و مقررات محیط زیستی و اختلاف در ظرفیت و ساختار شهری مناطق شهرداری تهران، منجر به نوسانات مدیریت شهری در بخش محیط زیست کلان شهر تهران شده است. با توجه به همپوشانی شاخص­های مدیریت محیط زیست شهر تهران با شاخص­های جهانی در EPI می‌توان نتیجه‌گیری کرد در صورت تحقق اهداف بلند مدت در بخش مدیریت شهری، در نظر گرفتن سه عامل مذکور و انتشار منظم گزارش فعالیت‌های محیط‌زیست کشور به مجامع بین‌المللی می‌‌تواند، در ارتقاء جایگاه  یکصد و پنجم ایران در خصوص شاخص­های عملکرد زیست محیطی بسیار حائز اهمیت باشد.

کلمات کلیدی: شاخص عملکرد زیست محیطی (EPI)، مدیریت شهری، شاخص­های ارزیابی محیط زیست شهری ایران

Human and Environment, No. 52, Spring 2020

Interactions of Tehran Urban Management Indices and Environmental Performance Indices (EPI)

Hanieh Gharehbakhsh[4]

Masoume Mollaei^*[5]

mmollaei5@gmali.com

Lobat Taghavi[6]

Abstract

Environmental performance indicators (EPIs) have received much attention in recent years. Despite significant environmental action and in line with international community, the decline of Iran's 22 steps in the ranking of the EPI biennial reports between 2014 and 2016 has been a major issue. Considering the role of urban management in metropolises as an important executive arm in the field of environment and sustainable development in the country, this review study aimed to investigate the environmental issues of urban management and present its status in 22 districts of Tehran. The 12 indices studied, including air pollution, noise pollution, water quality and quantity, etc . Along with the analysis of the results of the studies, the main causes of Iran's decline in the global ranking of EPI indices are further investigated. According to the results of the present study, environmental management, climatic and geographical conditions, non-compliance with environmental laws and regulations and differences in urban capacity and structure of Tehran municipality areas have led to urban management fluctuations in Tehran metropolitan environment. Is. Given the overlap of Tehran's environmental management indicators with the global indicators in EPI, it can be concluded that if the long-term goals in urban management are met, considering these three factors and regularly publishing the country's environmental activities report to international communities can be concluded. It is very important to promote Iran's 155th position on environmental performance indicators.

Key words: environment performance indicators (EPI), urban management, indicators of urban environmental management of Iran

زمینه و هدف

طبیعت و محیط زیست، موهبتی خداوندی است که از مجموعه موجودات، منابع و عوامل و شرایط هماهنگی که در اطراف هر موجود زنده وجود دارد و ادامه حیات به آن وابسته است به وجود می­آید. آلودگی محیط زیست بر کیفیت و چرخه طبیعی اثر می­گذارد و پیامدهای زیان باری برای زندگی انسان، حیوان، گیاه و بناها دارد .در حال حاضر مسائل محیط زیستی یکی از مهمترین چالش های مطرح در سطح جهانی و ملی به شمار  می رود و تا کنون کنفرانس ها و نشست های بین المللی مهمی در این خصوص برگزار شده است و کشورها به معاهدات و کنواسیون های متعددی برای جلوگیری از وخیم شدن وضعیت محیط زیستی جهانی متعهد شده­اند. داشتن اطلاعات کافی از وضعیت محیط زیست کشورها و بررسی روند تغییرات محیط زیستی یکی از موضوعات مورد توجه مجامع جهانی طی سال­های اخیر بوده است. این موضوع در شناخت و درک صحیح از وضعیت موجود برای تعیین تغییرات لازم در نحوه مدیریت و ارائه برنامه های مدیریتی نقش بسیار مهمی ایفا می­کند. به این دلیل تاکنون شاخص های محیط زیستی متعددی برای نظارت بر فرآیندهای تخریب محیط زیست از سوی سازمان ها و مجامع بین المللی و دانشگاه ها مطرح شده است (1).

سازمان ها و نهادهای بین المللی و مجامع مختلف تحقیقاتی و دانشگاهی به منظور ارزیابی جامع، در رابطه با توسعه پایدار، شاخص­های گوناگونی مطرح و ارائه می نمایند. یکی از مهمترین این شاخص­ها که در حال حاضر به صورت گسترده ملاک مقایسه کشورها بوده و در خصوص حفاظت از محیط زیست به صورت سالیانه منتشر می شود، شاخص پایداری محیط زیست (ESI)[7] و شاخص عملکرد محیط زیست (EPI)[8]است که توسط دانشگاه ییل[9] و دانشگاه کلمبیا[10] با همکاری مجمع جهانی اقتصاد منتشر می شود. شاخص پایداری محیط زیستی (ESI) توانایی کشورها را در حفاظت از محیط زیست مورد بررسی قرار داده است. شاخص عملکرد محیط زیست (EPI) عملکرد کشورها را در حفاظت از محیط زیست می سنجد (2). بر این مبنا هرساله وضعیت زیست محیطی کشورها طی گزارشات دوره­ای،  براساس شاخص­های از پیش تعیین شده (منابع آب، آلودگی هوا، تنوع زیستی و تغییرات آب و هوایی و..) مورد بررسی قرار می­گیرد (3).

مدیریت شهری به عنوان بخش جدا نشدنی از مدیریت محیط زیست نقش به سزایی را در بهبود عملکرد زیست محیطی کشور ایفا می­نماید. برقراری تعادل بین این دو مبحث می­تواند در ارتقاء جایگاه محیط زیست کشور نقشی مؤثر داشته باشد. رشد روز افزون جمعیت جهان، با شهری شدن آن همراه بوده و به پیدایش و رشد کلان شهرها انجامیده است. در این جریان، محیط زیست به عنوان بستر توسعه نقش بسزایی در روند شکل­گیری شهرها داشته که مورد سوء استفاده و سوء مدیریت قرار گرفته است. پیشرفتهای گوناگون که سبب بهبود کیفیت زندگی ساکنین کره مسکون شده، متأسفانه محیط زیست آنها را در معرض تخریب و آلودگی قرار داده­است. نمونۀ این موارد تخریب لایه ازن، گرم شدن بیش از حد زمین و تبعات آن، از بین رفتن زیستگاه­ها و زیست بومهای مختلف و بسیاری موارد دیگر است که جزء دغدغه­های عظیم زیست محیطی در سراسر جهان بوده و می­باشد (1). از این رو شهرها به ویژه کلان شهرها به منظور ایجاد روند توسعه، نقش ویژه­ای را در وضعیت عملکرد محیط زیست کشورها ایفا می­کنند، بنابراین در بررسی شاخص­های EPI  توجه ویژه­ای به عملکرد زیست محیطی شهرها شده­ و به صورت گسترده مورد بررسی قرار می­گیرند (2).

در این راستا مدیریت محیط زیست به عنوان یک نظام گسترده و پویا برای مواجهه با آلودگی و تخریب محیط زیست، رویکردهای پیشگیرانه­ای را مد نظر قرار داده­است. از طرفی مدیریت شهری نیز دارای سطوح مختلفی بوده که ابزار مدیریت محیط زیست می­تواند در آنها قرارگیرد. از آنجا که هدف کلان سیستم مدیریت شهری تقویت فرآیندهای توسعه پایدار شهری است، لذا تلاش­هایی جهت حفظ محیط­زیست و توجه به حیات نسل فعلی و نسل­های آتی سرلوحۀ فعالیت­های اقتصادی و اجتماعی قرار گرفته تا بتوان با پیشرفت­های مناسب علمی و تکنولوژیکی، محیط­زیست مناسب برای زندگی و بهره وری هرچه بیشتر در اختیار داشت. باید عنوان نمود که مدیریت شهری ابزاری قدرتمند در راستای ارائه خدمات و پیشبرد سیاست­های کلان­شهرهای اصلی در بخش عملکرد زیست محیطی کشور  بوده و شاخص­های مطروحه در ارزیابی کلان­شهرها به عنوان ملاکی در دستیابی به پارامترها، برنامه­ها، اهداف و در نهایت شاخص عملکرد زیست محیطی کشور محسوب می­گردد (3).

با توجه به همکاری ایران در ارائه گزارش­های محیط زیست سالیانه خود به دانشگاه ییل و همچنین دارا بودن شاخص­های مطرح زیست محیطی و ارزش­های ژنتیکی جهانی و اهمیت نقش سیاسی و تصمیم گیری­اش در لیست تعیین شده توسط دانشگاه ییل برای ارزیابی عملکرد زیست محیطی می باشد (4). همانطور که قبلاً اشاره شد مدیریت شهری و راهکارهای بهبود در مدیریت محیط زیست شهری نقش چشمگیری را در عملکرد زیست محیطی کشور خواهد داشت (2). پژوهش حاضر، عملکرد زیست محیطی مناطق 22 گانه شهر تهران در بخش تحقق اهداف محیط زیست شهری را مورد بررسی قرار خواهد داد. سپس اهمیت شاخص­های ارزیابی مناطق شهری تهران در تکامل پارامترهای شهری و نقش آنها در امتیازکسب شده عملکرد زیست محیطی و رتبه ایران در لیست تعیین شده دانشگاه ییل نشان داده خواهد شد. در نهایت با شناسایی نقاط ضعف محیط زیست مناطق تهران در سالهای های اخیر، پیشنهاداتی جهت بهبود وضع موجود شهرتهران عنوان می گردد و به تبع آن ایران ارائه می­گردد (1).

روش بررسی

روش بررسی در این تحقیق بر مبنای اصول روش توصیفی ـ تحلیلی می­باشد و از مطالعات کتابخانه­ای، بررسی گزارشات جهانی شاخص­های عملکرد محیط زیست( EPI) و گزارش
ارزیابی عملکرد محیط زیست شهر تهران جهت گردآوری اطلاعات استفاده شده است. بر این اساس پس از  معرفی پارامترها، برنامه و اهداف دستیابی به شاخص­های عملکرد محیط زیست، جایگاه جهانی کشورها از جمله ایران در این مهم مورد بررسی قرار گرفته است. سپس از مبحث مدیریت شهری در کلان شهر تهران و نقش آن در پیشبرد اهداف محیط زیست کشور یاد شده و به بررسی نقاط ضعف موجود در این زمینه پرداخته شده است.

یافته­ها

شاخص عملکرد زیست محیطی EPI

شاخص عملکرد محیط زیستی، روشی برای رتبه‌بندی عملکرد دولت‌های جهان از نظر اقدامات آنها برای حفظ و اصلاح پایدار اکوسیستم‌های کشورشان است. این شاخص بر اساس دو پارامتر «سلامت محیطی[11]» و «اعتبارسنجی اکوسیستم‌ها[12]» و از روی شاخص‌های جزئی‌تر آنها محاسبه می‌شود. شاخص عملکرد محیط زیستی به نوبه خود از «شاخص عملکرد محیطی پیلوت» توسعه یافته است که برای اولین بار در سال 2006 معرفی گردید و بر اساس تکمیل اهداف محیطی سازمان ملل برای نیل به «اهداف توسعه هزاره» طراحی شده بود (5). از طرفی شاخص عملکرد محیط زیستی بدنبال طرح مفهوم «شاخص پایداری محیط زیست»  توسعه یافت که در سال‌های بین 1999 و 2005 مطرح گردید. هر دو این شاخص‌ها توسط دانشگاه ییل و دانشگاه کلمبیا و با همکاری «نشست جهانی اقتصاد» و «مرکز تحقیقات کمیسیون اروپایی» توسعه یافت. شاخص پایداری به این دلیل توسعه یافته­ بود که پایداری محیطی را در مقایسه با مسیر رشد کشورهای دیگر ارزیابی کنند. بدلیل تغییر توجه تیمی که روی شاخص پایداری کار می‌کرد، برای محاسبه شاخص عملکرد از پارامترهای نتیجه محور استفاده بعمل آمد تا سیاستگذاران، ‌دانشمندان و طرفداران محیط زیست و افکار عمومی بتوانند بعنوان یک معیار محک مناسب براحتی از آن استفاده کنند (6).

تاکنون پنج گزارش شاخص عملکرد محیط زیستی ارائه شده است که شامل شاخص عملکرد محیطی پیلوت سال 2006 و نیز شاخص عملکرد 2008، 2010 و 2012، 2014 و 2016 است. برای گزارش شاخص عملکرد 2012،‌ شاخص جدیدی بنام «روند شاخص عملکرد زیست محیطی» بصورت پیلوت توسعه یافت تا بتوان کشورها را بر اساس تغییرات عملکرد محیط زیستی آنها در دهه گذشته نمره بدهد و معلوم کرد که کدام کشورها در حال پیشرفت و کدامیک در حال نزول هستند (6،5،4،7).

عوامل مورد استفاده برای محاسبه شاخص عملکرد محیط­ زیست

این شاخص ترکیبی از عوامل و کارکرد‌های مختلف دولت‌ها و
عمدتاً شامل فعالیت‌های آنها در مورد دو شاخص سلامت محیطی (شاخص‌هایی مانند بهداشت آب، کیفیت ‌هوا و پیامدهای سلامت محیط زیست) و پویایی یا اعتبارسنجی اکوسیستم‌ها (آب و هوا و انرژی، صید، ‌جنگل‌ها، کشاورزی، تنوع زیستی و زیستگاه‌ها و منابع آب) است (8). برای محاسبه این شاخص، 19پارامتر مختلف در نظر گرفته شده و به هر یک نمره داده می‌شود. این پارامترها بر اساس اهداف دولت، ‌سیاست‌های کلی و شاخه‌های فرعی آن و طبق جدول شماره (1) بررسی می‌گردد و تعداد آن می­تواند با توجه به موقعیت محیط زیست و دغدغه های موجود در هر دوره تغییر کند. 9 برنامه­­ اصلی در گزارش سال 2016 عنوان شده است که جدول شماره (1) به آنها اشاره می­کند (7).

جدول 1- برنامه ها و پارمترهای EPI در سال 2016 (7)

رتبه‌بندی کشورها در سال­های 2014 و 2016

در ژانویه سال 2014، دانشگاه ییل و کلمبیا شاخص عملکرد محیطی 178 کشور جهان را در نشست جهانی اقتصاد منتشر کردند. کشورهای برتر جهان از نظر این شاخص بترتیب شامل سویس، لوگزامبورگ،‌ استرالیا، سنگاپور، جمهوری چک، آلمان، اسپانیا، اطریش، سوئد و نروژ بودند. در سال 2016، در بررسی بعمل آمده از 180 کشور ده کشور برتر بترتیب شامل فنلاند، ایسلند، سوئد، دانمارک، اسلوونی، اسپانیا، پرتغال، استونی، مالت و فرانسه بودند (7،9).  

عملکرد زیست محیطی ایران  در سال­های 2014 تا 2016

ایران در آخرین بررسی های انجام شده دانشگاه ییل در سال 2014 از بین 178 کشور در رتبه 83 و در سال 2016 از بین 180 کشور در رتبه 105 قرار گرفته است، این در حالی است که کشورهای همسایه ایران مانند کویت رتبه 113، افغانستان رتبه 176، عراق رتبه 119، ارمنستان رتبه 37 و آذربایجان رتبه 31 را دارا می باشد. بررسی­های بعمل آمده سیر نزولی ایران را طی دو دوره ارزیابی نشان می­دهد. ایران همچنین در بین 19 کشور خاورمیانه نیز  رتبه سیزدهم را به خود اختصاص داده است. گفتنی است ایران در سال 2012 رتبه 114، در سال 2010 رتبه 78، در سال 2008 رتبه 67 و در سال 2006 رتبه 53 جهان را به خود اختصاص داده بود (9،4،6،7). شکل شماره (1) تغییرات جایگاه جهانی ایران را در مقایسه کل کشورهای مورد بررسی  طی سال­های 2010 تا 2016 نشان می دهد.

شکل 1-توصیف عملکرد زیست محیطی ایران نسبت به کل کشورهای بررسی شده 2016-2010 (7، 6 ،9 ، 4)

با توجه به شکل شماره (1) در جایگاه عملکرد زیست محیطی ایران یک نوسان دوره­ای وجود دارد به طوری که ایران در سال­های 2010 و 2014 جز 50% کشورهای اول جهان و در سالهای 2012 و 2016 جز 50% کشورهای دوم بوده است.
مدیریت کلانشهرها در حفظ محیط زیست کشورها

نگاهی گذرا بر وضعیت محیط زیست جهان در دو دهه گذشته نشان می دهد که علی رغم حساسیت های اخیر در زمینه محیط زیست نه تنها اثرات مخرب انسانی کاهش نیافته بلکه
مسایل حاد و دشواری مانند آلودگی شدید جوی، نازک شدن لایه ازن، تشدید پدیده گلخانه ای و اثرات متعدد ناشی از این پدیده ها مطرح شده است (1). در این میان، شهرها نیز به عنوان مراکز جذب جمعیت با مسائل و مشکلات متعدد و مختلف زیست محیطی مانند آلودگی هوا، صدا، تولید زباله، آلودگی آب ها و... روبرو هستند که این امر خود منجر به گسترش و افزایش شدت فشارهای وارده بر محیط زیست و در نتیجه بروز انواع آلودگی­های زیست محیطی، تخریب منابع و کاهش فضاهای طبیعی و در پی آن افزایش نیاز شهروندان به محیط زیستی سالم­تر شده است. از این رو شهرداری­ها به عنوان حکومت­های محلی از نظر برنامه­ریزی و مدیریت با شرایط جدیدی روبرو هستند که امروزه مدیران شهری با آنها مواجه هستند. به این ترتیب نقش مدیران و برنامه­ریزان شهری تنها تعیین کاربری­های اراضی و برنامه­ریزی فضایی نخواهد بود، بلکه یکی از اصلی ترین و مهمترین وظایفی که بر عهده آنان است، برنامه ریزی شهری در جهت توسعه پایدار شهرهاست (10).صفت پایداری زمانی می­تواند به عنوان عنصر اساسی توسعه پذیرفته شود که هدف از توسعه افزایش رفاه و گسترش عدالت برای تأمین نیازهای اساسی نسل امروز و آینده باشد (11).

وضعیت محیط­زیست شهرداری­های مناطق 22گانه تهران

 در جوامع مختلف با استفاده از شاخص­های معتبر زیست محیطی به صورت دوره­ای و مستمر به رتبه بندی کشورها و شهرها از لحاظ وضعیت زیست محیطی می پردازد. در این خصوص کشورها در راستای پیشبرد برنامه­ها و اهداف تعیین شده در EPI، شاخص هایی را تعریف می نمایند و با خود ارزیابی  بعمل آمده به نقاط ضعف و قوت و همپنین بررسی تهدید­ها و فرصت­های ­موجود می­پردازند (2،3). کلان‌شهر تهران به عنوان پایتخت جمهوری اسلامی ایران در حدود یک چهارم جمعیت ایران را در خود جای داده که این امر خود منجر به گسترش و شدت فشارهای وارده بر محیط‌زیست و در نتیجه بروز انواع آلودگی‌های زیست‌محیطی، تخریب منابع و کاهش فضاهای طبیعی و در پی آن افزایش نیاز شهروندان تهرانی به محیط‌زیستی سالم و در نتیجه افزایش انتظارات آنان از مدیران و برنامه‌ریزان شهری در کلان‌شهر تهران شده است. لذا تخصص مدیریت شهری تهران با عنوان توسعه پایدار شهری توجه جدی ساختاری و راهبردی به مسائل زیست محیطی از اولویت جدی برخوردار است (1).

در شهرداری تهران، ستاد محیط زیست و توسعه پایدار جهت مطالعه بررسی و رتبه­بندی وضعیت محیط زیست مناطق 22 گانه شهرداری تهران، اقدام به تنظیم برنامه منظم و هدفمند پایش و نظارت دوره­ای نموده است. بر این اساس طی سال­های 1393 و 1394 از کلیه مناطق 22 گانه، پایش و نظارت فنی و محیط­زیستی بعمل آمده است در این فرآیند 12 شاخص آلودگی هوا، آلودگی صوت، کیفیت و کمیت آب، سرانه فضای سبز، کیفیت و کمیت خاک، وضعیت حمل و نقل عمومی، شبکه فاضلاب شهری، وضعیت فاضلاب بیمارستانها، وضعیت عمومی نظافت شهری، مدیریت پسماند، شدت مصرف انرژی، پیرایش شهری معرفی شده است. لازم به ذکر می باشد که در تعیین 12 شاخص مذکور سعی بر آن است که با پارامترهای تعین شده در ارزیابی شاخص عملکرد محیط زیست  (EPI) همپوشانی داشته باشد. جدول شماره (2) عملکرد زیست محیطی شهر تهران را به تفکیک مناطق 22 گانه برای هر یک از شاخص های محیط زیست شهری نمایش می­دهد (2).

جدول 2- عملکرد محیط زیست مناطق 22 گانه شهر تهران(2)

با بررسی جدول شماره 2 این نتایج استنباط می­شود که هیچ کدام از مناطق 22 گانه کلان شهر تهران از لحاظ وضعیت آلودگی هوا، آلودگی صوتی و شرایط کمی و کیفی آب و منابع خاک در شرایط بسیار خوب نبوده و اکثریت مناطق مرکزی و جنوبی شهر تهران از لحاظ آلودگی هوا و صوت در وضعیت نامطلوب به سر می برند. در این میان مناطق 5 ،7، 13،14 و 22 از لحاظ وضعیت آلودگی هوا و مناطق 1، 7 و 8 از لحاظ آلودگی صوتی و مناطق 1، 2، 4، 5 و 22 در زمینه منابع آب و
خاک در وضعیت خوب قرار دارند (2).

در خصوص وضعیت مدیریت پسماند و رفت و روب و خدمات شهری تمامی مناطق 22 گانه شهر تهران در وضعیت بسیار خوب و خوب قرار داشته، حال آنکه در زمینه سرانه فضای سبز به غیر از مناطق 7، 8، 10،11، 17 که با کمبود فضای سبز روبرو می باشند سایر مناطق وضعیت مناسب تری را با توجه به توسعه فضاهای سبز  عمودی و افقی در بوستان ها و بزرگراهها به خود اختصاص داده اند (2).

وضعیت شبکه فاضلاب شهری و وضعیت فاضلاب بیمارستان­ها
در بیشتر مناطق در شرایط خوب و بسیار خوب بوده و مشکل عمده متوجه مناطق 5، 9، 21 و 22 به دلیل عدم مدیریت مناسب فاضلاب­های شهری و مناطق 8 و 18 با توجه به وضعیت نامناسب فاضلابهای بیمارستانی این مناطق می باشد. از لحاظ ناوگان حمل و نقل عمومی مناطق 10 و 11 شهرداری تهران در وضعیت نامناسبی به سر برده و سایر مناطق جایگاه بهتری را به خود اختصاص داده اند. در راستای مدیریت چشم اندازهای شهری مناطق11 و 5، 6 ،3 در وضعیت نامطلوبی بوده و مناطق 16 و 17 عملکرد بهتری داشته اند (2).

شکل 2- وضعیت کلی محیط زیست شهر تهران (12)

در مجموع و با مقایسه شاخصهای مورد بررسی در زمینه عملکرد محیط زیست مناطق 22 گانه شهر تهران مناطق 1، 2، 4، 13، 14، 15 ،16 در وضعیت بسیار خوب، مناطق 3 ،7 ،8 ،9 ،17 و 22 در شرایط خوب، مناطق 5، 6 ،12 و 21 در وضعیت متوسط و مناطق 10، 11، 18، 19 و 20 در وضعیت نامطلوب به سر می­برند. همانطور که در شکل شماره (2) مشخص شده است 59 درصد مناطق در وضعیت بسیار خوب و خوب و 18 درصد در وضعیت متوسط و قابل قبول هستند، درحالی که 23 درصد باقی مانده که بیشتر در نواحی جنوبی و حواشی غربی تهران واقع شده اند، وضعیت نامطلوب و ضعیف
 دارند (12). لذا شایسته است مدیران و برنامه ریزان شهری با شناخت چالشها و رفع موانع موجود و برنامه­ریزی­ دقیق مبتنی بر اصول توسعه پایدار نسبت به ارتقاء وضعیت محیط زیست مناطق تحت مدیریت خود اقدام نمایند (13).

بررسی علل اختلاف در عملکرد مناطق 22 گانه شهر تهران

جدول شماره (2) کاملاً گویای این موضوع است که با وجودسیاست یکچارچه در مدیریت شهری تهران، در عملکرد محیط زیست مناطق 22 گانه تفاوت­های فاحشی دیده می­ شود که علت این اختلاف از سه دیدگاه اقلیم شناسی و جغرافیایی (14)، عمل به قوانین و مقررات موجود (15، 16)و اختلاف در ظرفیت و ساختار شهری (17)در مناطق عنوان می گردد. در زیر به شرح این مسائل پرداخته شده ­است.

شرایط اقلیم شناسی و جغرافیایی حاکم بر تهران

شهر تهران از لحاظ شرایط توپوگرافیکی در حد فاصل منطقه کوهستانی و دشت قرار دارد. سه عامل رشته کوه های البرز، بادهای مرطوب غربی و وسعت استان در اقلیم شهر تهران نقش مؤثری ایفا می نمایند. در واقع رشته کوه البرز آب و هوای تهران را معتدل کرده‌ به نحوی که در شمال تهران، آب و هوا معتدل و کوهستانی و در نقاط کم ارتفاع، نیمه خشک است. در نواحی مختلف استان تهران به علت موقعیت ویژه جغرافیایی، آب و هوای متفاوتی شکل گرفته‌ است. در نتیجه باعث شده شهر تهران از پدیده­های جوی (باد، بارش و پایداری هوا)ناسب برخوردار نباشد. همچنین اختلاف ارتفاع بارز شهری تهران منجر به رفتار طبیعی مختلف از لحاظ تجمع آلودگی و نشست زمین در بین مناطق 22 گانه شهری شده است (14).شکل شماره 3 روند کلی از تجمع آب و صوت را در بین مناطق شهری تهران نمایش می­دهد (18).

شکل 3- نقشه وضعیت آلودگی آب­های زیر زمینی و آلودگی صوتی در شهر تهران (18)

تجمع آلودگی در آبهای مناطق جنوبی و جنوب شرقی و حواشی غربی بیشتر دیده می شود درحالی که پراکنش آلودگی صوتی هیچ گونه روال مشخصی را از خود نمایش نداده است (19).

عمل به قوانین و مقررات محیط زیست

تحولات اخیر در رشد  و توسعه شهر نشینی و به تبع آن رشد و توسعه کالبدی شهرها، مسائلی را در فضای شهر به وجود آورده که نه تنها ساکنین آن بلکه تمام محیط زیست در معرض عوارض ناشی از آن را مورد تهدید قرار داده است (16). در دنیای عقلانی امروز تمام انسان­ها در پی آنند که با تکیه بر اصول و قاعده مندی­ها، فضایی را ایجاد نمایند که بتوانند در آن شرایط زندگی را بهبود بخشند. جریانی که تنها در سایه
برخورداری از گزاره­های منطقی بر جوامع انسانی به منظور قاعده مند کردن رفتار حاکم است. همین مسئله نیازمند شناخت و درک مجموعه ابزارهای موجود و در دسترس برای دخالت و تحقق اهداف مورد نظر است.  در این میان محیط زیست شهری مناسب از جمله فاکتورهای تأثیرگذار در زندگی جمعی انسان است که به کارگیری ابزارهای حقوقی در مناسب بودن آن بیشترین نقش را داشته ­است. طی پژوهشهای صورت پذیرفته در زمینه محیط زیست شهری این نتیجه حاصل شده است که با وجود تعدد قوانین و مقررات موجود در این زمینه  و بستر سازی نسبتاً مناسب و کلی در این زمینه، از ضمانت اجرایی کافی برخوردار نبوده و نقش قانون گذار به صورت کامل ارائه نگردیده ­است (15). به عبارتی در اجرای قوانین و مقررات
محیط زیست، یکپارچگی رویه تعریف نشده است.

اختلاف در ظرفیت  و ساختار شهری مناطق شهرداری تهران

مناطق 22 گانه در شهر تهران از شرایط یکسانی برخوردار نیستند، بلکه میان آنها در تراکم جمعیت، تراکم بافت شهری، محل استقرار صنایع و اماکن مسکونی، اداری، تجاری، آموزشی و درمانی،  سطح درآمد و سطح تحصیلات جمعیت ساکن،  شرایط فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و... اختلاف وجود دارد (17). همین امر باعث گشته تا در برنامه­ریزی­های سالیانه بودجه مناطق، تفاوتهایی را در میزان بودجه اختصاص داده به
پروژه های مناطق در نظر بگیرند. از طرفی تعریف پروژه ای زیست محیطی با توجه به موقعیت مکانی منطقه و میزان زمین در دسترس صورت می گیرد (20،21). لذا مناطقی مثل 1، 2، 4، 7، 8، 9، 13، 14، 15، 16، 17 و 22 به علت ظرفیت­های خاص موجود و اختصاص دادن منابع مالی و انسانی متخصص، از لحاظ عملکرد زیست محیطی در شرایط بسیار خوب و خوب قرار گرفته اند. حال آنکه مناطقی مثل منطقه 10، 11، 18، 19، 20 و 21 در شرایط مناسبی قرار ندارند (2). این مسئله به طور ویژه در مساحت فضای سبز اختصاص داده شده در مناطق نمایان است (18).

شکل 4-نقشه پراکنش فضای سبز (18)