سیمای خدیجه(س) در تاریخ‌نگاری متقدم سنی: سنجش روایت‌های ابن‌سعد (د ۲۳۰ﻫ)

سیمای خدیجه(س) در تاریخ­نگاری متقدم سنی:

سنجش روایت­های ابن‌سعد (د ۲۳۰ﻫ)[1]

مجتبی سلطانی احمدی

 استادیار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
سارا خاتمی[2]

دانش‌آموخته کارشناسی ارشد تاریخ تشیع، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

مصطفی گوهری فخرآباد[3]

استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

زندگانی حضرت خدیجه در منابع کهن تاریخی با اختلافاتی گزارش­ شده‌­است که گاه عرصه را برای عرضه ادعاهایی نادرست درباره وی گشوده‌­است. یکی از منابعی که حاوی شرح حال تقریبا مفصل خدیجه است، الطبقات الکبری تألیف محمدبن­سعد بصری (د 230ﻫ) است. پژوهش حاضر با بررسی موردی زندگانی خدیجه در این کتاب، به تبیین تفاوت­های گزارش‌های مورخان متقدم و بررسی مواضع ابن سعد نسبت به این موضوع پرداخته‌­است. یافته­های این پژوهش حاکی از آن است که گزارش ابن­سعد درمورد برخی موضوعات مانند سن خدیجه، نحوه ازدواج او با رسول خدا صحیح به­نظر می­رسد. در مقابل، روایت­های او دایر بر تردید داشتن پیامبر هنگام نزول اولین وحی یا اهمیت ازدواج با عایشه، قابل خدشه است. ابن‌سعد از ذکر برخی از فضایل خدیجه خودداری کرده­است تا راه را برای نشاندن عایشه در صدر همسران رسول اکرم بگشاید.

کلیدواژه­ها: تاریخ صدر اسلام، زندگانی خدیجه، الطبقات الکبری، همسران پیامبر.

مقدمه

مطالعه تاریخ صدر اسلام با دشواری‌هایی برای محقق به همراه است که مهم­ترین آن‌ها، اختلافات کلی و جزئی است که درباره حوادث این دوره و صحابه برجسته پیامبر به­وقوع­ پیوسته ­است. این پدیده معلول عوامل متعددی است که یکی از مهم­ترین آن‌ها، اختلافات فرقه‌ای بین مذاهب مختلف فقهی و کلامی است که در عرصه تاریخ اسلام ظهور یافته­‌است و خود را در قالب گزارش روایات مختلف و نوعا متعارض درباره موضوعی واحد نشان می‌دهد. یکی از این موارد، اختلافاتی است که درباره ام­المؤمنین خدیجه، همسر نخستین پیامبر، بروز کرده‌­است.

یکی از منابعی که اطلاعاتی جامع درباره حضرت خدیجه در بر دارد الطبقات الکبری نوشته ابن­سعد است. این کتاب از منابع کهن در بررسی زندگانی پیامبر و صحابه به­شمار می­آید. ابن­سعد، محدّث و مورخ سنی (د 230ﻫ)، نوآورانه یک جلد از هشت جلد کتابش را به­طور کامل به زنان اختصاص­داده و در آن شرح حال همسران پیامبر را با تفصیل آورده‌است.^[4]

در این پژوهش کوشیده‌ایم با مبنا قرار دادن این کتاب، اخبار مربوط به خدیجه را با دیگر منابع مهم تاریخی _سنی و شیعه_ تا قرن هفتم هجری، مقایسه کنیم تا در نهایت، صحت و سقم گزارش‌های ابن­سعد معلوم گردد. این گزارش‌ها به ترتیب تاریخی مرتب شده‌­است.

پیشینه پژوهش

ابن­سعد و دیدگاه­های حدیثی او قبلا توسط مصطفی گوهری فخرآباد در مقاله «نگاه اهل­حدیثی ابن‌سعد به تاریخ صدر اسلام: بررسی موردی شرح­حال امام علی(ع) در کتاب الطبقات الکبری»^[5]وسپس کتابطبقات ابن‌سعد در ترازوی نقد^[6]بررسی شده­‌است. به باور نویسنده، ابن­سعد به عنوان یک محدّث ـ مورخ به­سبب پای­بندی به رعایت ضوابط و باورهای اهل­حدیث، در توضیح وقایع صدر اسلام، گاه سیر حوادث را به گونه­ای متفاوت از مورخان نشان ­داده‌­است.

همین موضوع را حسینی نیز در مقاله «بررسی گزارش محمدبن­­سعد از زندگی و قیام امام حسین(ع)»^[7] خاطرنشان کرده­‌است. به اعتقاد وی،‌ محمدبن­­سعد گزارشی گزینشی و جهت­دار از زندگی و قیام امام ارائه کرده و سیاق گزارش­هایش چنان است که هیچ اتهام و تقصیری را متوجه بنی­امیه و یزید نمی­کند و بر مقدربودن قتل امام حسین(ع) تأکید دارد. ضمن این­که محتوای گزارش به­نوعی، شتاب­زدگی امام و نپذیرفتن نصیحت خیرخواهان را القا می­کند؛ بدین­رو نقل وی را می­توان جانب­داری از بنی­امیه تلقی کرد.

درمورد جایگاه حضرت خدیجه در منابع سنی باید از مقاله «بازخوانی شخصیت حضرت خدیجه علیهاالسلام در منابع اهل سنت»^[8] یاد کرد. مؤلف که پژوهش خود را بر اساس منابع معتبر از نگاه اهل­سنت مانند صحیحین قرار داده، بر این باور است که در این منابع شخصیت حضرت خدیجه گاه مورد اجحاف قرار گرفته‌­است که این خود ناشی از تعصب و اعمال سلیقه شخصی با هدف بالا بردن جایگاه دیگر زنان پیامبر بوده­‌است.

درباره زندگانی خدیجه کتاب­های بسیاری تألیف شده‌­است که اغلب آن‌ها رویکردی تمجیدی و نگاهی کلامی دارند. تقریبا قریب به تمام این منابع منکر ازدواج­های پیشین حضرت خدیجه شده و آن را با ادعای وجود این انکار در آثار بزرگان شیعه مانند سید­مرتضی (د 436ﻫ) و شیخ طوسی (د 460ﻫ)، رد کرده­اند (استدلال­های آن‌ها در این مقاله نقل و نقد شده‌­است).^[9]کتاب سایبان آفتاب: بررسی تاریخی زندگی ام‌المؤمنین خدیجه سلام الله علیها^[10] گرچه از این رویکرد خالی است، اما اشکال عمده­اش استفاده از منابع متأخر و معاصر^[11] علی­رغم وجود همان مطالب در منابع کهن­تر تاریخی است.^[12]

نسیحه حسین در پایان­نامه خود^[13] درباره جایگاه خدیجه نزد مسلمانان معتقد است خدیجه، فارغ از تأثیرات زمانی، مکانی و ایدئولوژیکی مولفان و علی­رغم حجم اندک اطلاعات موجود از وی در منابع تاریخ اسلام، جایگاه بالا و مثبتی دارد و این مهم متأثر از آن است که او در نگاه غالب مسلمانان با ایدئولوژی‌های متفاوت از جایگاه رضایت‌‌بخشی برخوردار است.^[14]

اینک شرح­حال حضرت خدیجه بر اساس کتاب الطبقات به ترتیب تاریخی خواهد آمد.

1. سال تولد خدیجه

یکی از مهم‌ترین موضوعات درخصوص زندگی خدیجه ابهام در مورد سال تولد اوست که البته این موضوع با توجه به سنت شفاهی عرب و عدم ثبت تواریخ کاملا طبیعی است. ابن‌سعد درباره تولد خدیجه دو روایت متفاوت آورده­‌است. در روایت اول، تولد وی را پانزده سال پیش از عام‌الفیل^[15] و در روایت دیگر سه سال پیش از عام‌الفیل گزارش کرده­‌است.^[16] در صورت پذیرش روایت اول که راوی اصلی­اش برادرزاده خدیجه، حکیم‌­بن‌­حزام^[17] بوده، حضرت محمد(ص) پانزده سال از خدیجه جوان‌تر بود و در صورت صحت روایت دوم که از هشام‌­بن­­محمد کلبی و با واسطه از ابن‌عباس نقل شده، خدیجه تنها سه سال از رسول اکرم بزرگ‌تر بوده‌­است. به­نظر می‌رسد ابن‌سعد با بیان روایت واقدی و تصریح بر این­که «به عقیده او (واقدی) و تمامی اهل علم» روایت اول صحیح است، بر روایت نخست خود (اختلاف سنی پانزده­ساله) تأکید کرده‌­است.^[18]

اما برخی منکر روایت نخست شده، معتقدند راوی گزارش اول، یعنی حکیم‌بن‌حزام^[19] قابل­اعتنا نیست؛ زیرا مصعب­بن­زبیر، که این روایت را از حکیم نقل کرده، عثمانی متعصب و ضد علی(ع) و طرفدار عایشه بود و به نفع عایشه، سن خدیجه را بالا ذکر کرد تا عجوزه بودن او را که عایشه طرح کرده بود، ثابت کند. مصعب هم­چنین خبر تولد حکیم­بن­حزام را در خانه کعبه برای کم­اهمیت جلوه دادن تولد علی(ع) در کعبه ساخته بود؛ ازاین­رو قول منقول از حکیم‌بن‌حزام در مقایسه با قول راویان گزارش دوم، هشام‌بن‌سائب کلبی و ابن‌عباس، وزن و اعتبار چندانی ندارد. علما و تاریخ‌نگاران زیادی به علم و فضل هشام کلبی اعتراف داشته، او را عالم‌ترین فرد به علم انساب و اخبار جاهلیت و ایام­العرب می‌دانند.^[20]

اما در نقد منکران روایت نخست باید گفت که اینان از این نکته غفلت کرده­اند که دست­کم مصعب دو نسل پیش از هشام این رخ­داد را نقل کرده و به زمان وقوع آن نزدیک­تر بوده­است. ضمن آن­که موضع عثمانی مصعب موجب بی­اعتباری تمام روایات او نمی­تواند باشد.

برخی دیگر از محققان شیعه بر مبنای اتفاق­نظر مورخان متقدم بر قول اول، همان را صحیح می‌دانند. اینان که انتساب قول دوم به ابن‌عباس را نمی­پذیرند، این گزارش را به ابن‌حماد دولابی^[21] منتسب و نیز فاقد سند می‌دانند. در نهایت این­که معتقدند حکیم‌بن‌حزام به­واسطه خویشاوندی نزدیک با خدیجه، به احوال او آگاه‌تر بوده­‌است و نقل او را ترجیح می‌دهند.^[22] با این حال شهیدی 28 ساله بودن خدیجه را هنگام ازدواج ترجیح داده، معتقد است که با توجه به شمار فرزندان پیامبر از خدیجه، می­توان گفت که تاریخ­نویسان عدد چهل را از آن جهت که عدد کاملی است برگزیده­اند.^[23]

2. ازدواج‌های پیشین خدیجه

با این­که خدیجه از شخصیت‌های محوری و مهم دوران بعثت به‌ شمار می‌رود، گزارش‌های چندانی از حیات وی پیش از ازدواج با پیامبر در دسترس نیست. از معدود گزارش‎های مرتبط با این ایام روایت ازدواج‌های پیشین و فرزندان او از آن ازدواج­هاست. به گزارش ابن­سعد خدیجه ابتدا با پسرعموی خود، ورقة‌بن‌نوفل،^[24] نامزد ‌کرد که به ازدواج نکشید.^[25] خدیجه سپس دو بار ازدواج ‌کرد. به گفته ابن­سعد، همسران خدیجه، هند‌بن‌نبّاش،^[26] ملقب به ابوهاله^[27] و عتیق‌بن‌عابد مخزومی بودند. درباره ترتیب این ازدواج‌ها و این­که همسر اول خدیجه، کدام­یک بوده‌اند، ابن­سعد دو روایت متضاد آورده؛ او در جایی هند^[28] و در جایی دیگر عتیق را  همسر اول خدیجه^[29] دانسته‌­است.

منابع محدودی به ماجرای نامزدی او و پسرعمویش نوفل توجه کرده‌اند.^[30] اما ازدواج‌ها مورد اتفاق­‌نظر بیشترند و قول مشهور آن است که خدیجه پیش از ازدواج با محمد(ص)، دو­بار ازدواج کرده بود.^[31] بررغم شهرت این ماجرا، عده­ای از نویسندگان شیعی ازدواج‌های پیشین خدیجه را رد کرده‌اند. به­نظر می‌رسد علت بیشتر این مخالفت‌ها اعتماد به گزارشی از ابن‌شهرآشوب باشد که گفته­‌است: «احمد بلاذری و ابوالقاسم کوفی در کتاب­های خود و سیدمرتضی در کتاب الشافی^[32] و ابوجعفر طوسی در کتاب تلخیص^[33] [الشافی] روایت کرده‌اند که خدیجه هنگام ازدواج با رسول خدا دوشیزه بود».^[34] درباره این گزارش ذکر دو نکته ضروری می­نماید؛ اول آن­که اگر منظور ابن‌شهرآشوب از احمد بلاذری، صاحب کتاب انساب الاشراف باشد، وی در کتاب خود ازدوا‌ج‌های پیشین خدیجه را ذکر کرده‌است؛^[35] دوم آن­که ابن‌شهرآشوب درباره این موضوع، علاوه بر گزارش مذکور، گزارش‌های دیگری نیز دارد که حاکی از ازدواج­های پیشین خدیجه است.^[36]

به گزارش ابوالقاسم کوفی که ابن‌شهرآشوب از او نام برده، زنان قریش پس از ازدواج خدیجه با محمد(ص) از آن بانو خشمگین شدند و او را تنها گذاشتند؛ زیرا معتقد بودند خدیجه به­رغم تعدد خواستگاران از بزرگان قریش و اشراف آن‌ها، نبایستی با یتیم تهیدست ابوطالب ازدواج می‌کرد.^[37] کوفی پس از بیان این نکته این پرسش را پیش کشیده که چگونه ممکن است خدیجه‌ که تمام خواستگاران متمول و بانسب را رد کرده بود، به ازدواج با عرب­های بی‌نام و نشان از تمیم و مخزوم تن داده، آنان را بر اشراف قریش برتری داده باشد؟^[38] به نوشته او «هر فرد عاقل و فهمیده­ای در­می­یابد که این موضوع کاملا محال و بی‌پایه است».^[39]

در مقابل، برخی در نقد روایت ابوالقاسم کوفی و تأیید روایت ابن­سعد نوشته‎اند که دلیل کوفی استحسان عرفی و برداشت شخصی است و اگرچه استحسان و استنباط نسبتا خوب و نکته قابل­تأملی است، اما هیچ نصّی دال بر آن وجود ندارد.^[40] ضمن این­که بعید است زنی _مخصوصا با موقعیت مالی و خانوادگی خدیجه_ در آن روزگار تا چهل­سالگی ازدواج نکرده باشد. تا دلیل قاطع و نصی صریح به نفع این مدعا نباشد، نمی‌توان از ظاهر نصوص و روایات مشهور دست شست.^[41]

مخالفان ازدواج‌های پیشین خدیجه می­پرسند چطور او با وجود خواستگاران متعدد از اشراف و بزرگان قریش، به بادیه‌نشینی از قبیله تمیم پاسخ مثبت داد. اما دراین­باره باید چند نکته را بیان کرد؛ نخست آن­که به گزارش ابن‌سعد، پدر ابوهاله تمیمی در میان قوم خویش، به شرافت شهره بوده‌­است.^[42] این خاندان به مکه کوچ کرده، با خاندان عبدالدار‌بن‌قصی هم‌پیمان شده بودند و در میان قریشیان ازدواج با هم‌پیمانان رسم غریبی نبوده‌است.^[43] بر این اساس شاید نتوان  او را بادیه‌نشینی بی‌اصل و نسب شمرد. دوم آن­که در گزارش‌ها مشخص نیست که وجود خواستگاران متعدد، مربوط به کدام دوره از زندگی خدیجه است. شاید بتوان احتمال داد که خواستگاری بزرگان قریش مربوط به دوران پس از آن دو ازدواج بوده ­باشد؛ زمانی که خدیجه بازرگان و تاجر ثروتمندی شده­ بود. علاوه بر این همان­طور که خدیجه، بنابر قول مشهور، به اشراف‌زادگان قریش پاسخ منفی داد و ازدواج با حضرت محمد(ص) را که از لحاظ مالی و جایگاه اجتماعی در وضعی پایین‌تر از خود بود، بر‌گزید، درباره آن ازدواج‌ها هم شاید بتوان گفت که معیارهای وی با معیارهای معمول تفاوت داشته‌است.

مخالفان ازدواج‌های پیشین خدیجه این پرسش را هم پیش کشیده­اند که چرا قریش خدیجه را بابت ازدواج با محمد(ص) تحریم کردند، اما در ازدواج با همسری بادیه‌نشین سکوت کردند و به نکوهشش زبان دراز نکردند؛ چنان­که در الامالی صدوق آمده^[44] است که زنان به­علت ازدواج خدیجه با محمد(ص)، «یتیم فقیر ابوطالب» وی را تنها گذاشتند و حتی هنگام وضع حمل فاطمه(س)، زمانی که خدیجه برای کمک به­دنبال زنان قریش و بنی‌هاشم فرستاد، حاضر به کمک نشدند.^[45] در پاسخ باید گفت که روایتی با مضمون تحریم خدیجه توسط زنان مکه و تنهاگذاشتن او در زمان وضع­حمل در الطبقات یافت نشد. به گزارش ابن‌سعد، خدیجه برای تولد هر فرزندش قابله‌ای داشت که کمکش می­کرد.^[46] علاوه­ بر آن­که بر اساس مشهور منابع شیعی، فاطمه(س) پس از بعثت به دنیا آمد^[47] و آخرین فرزند خدیجه بود. بنابراین چگونه این تحریم‌ها برسر فرزند آخر صورت می‌گیرد و زمان فرزندان دیگر سخنی از این تحریم‌ها نبود؟ حتی اگر فاطمه(س) را تنها دختر دانسته، دختران دیگر ربیبه‌های پیامبر فرض شوند، از ازدواج خدیجه تا تولد فاطمه(س) _پس از بعثت_ بیش از ده سال گذشته­‌است. چگونه ممکن است که زنان پس از گذشت این همه­سال از ازدواج خدیجه، به­رغم صفات برجسته حضرت محمد(ص)، هم­چنان سخن از ازدواج با یتیم و فقیر ابوطالب و تحریم خدیجه زده، به کمک او نیامده­باشند؟ علاوه ­بر این، حتی اگر زنان مشرک خدیجه را تحریم کرده، حاضر به کمک به وی در تولد فاطمه(س) نشدند، زنان مسلمانی چون فاطمه بنت اسد، یا خواهران خدیجه (هاله و رَقیقه) چرا به کمک او نیامدند؟ به­نظر می‌رسد این روایات به بررسی بیشتری نیاز دارند. ظاهرا بخشی از تصدیق­ها و تکذیب‌ها درباره دوشیزه­بودن خدیجه، حاصل رقابت و نزاع میان اهل­سنت و تشیع و نزاع بر سر موضوع محبوبیت عایشه نزد پیغمبر(ص) باشد.^[48]

3. ازدواج با پیامبر

درباره کیفیت ازدواج خدیجه با حضرت محمد(ص) ابن­سعد هم­چون دیگر منابع برآنست که این خدیجه بود که در ابتدا داوطلب ازدواج با حضرت محمد(ص) شد.^[49] در این­که کدام­یک از عموهای حضرت محمد(ص) به خواستگاری رفتند و خواستگاری از پدر یا عموی خدیجه صورت گرفت نیز اختلاف وجود دارد. ابن‌سعد بدون ذکر نام کسی فقط به بیان این­ خبر بسنده کرد که حضرت محمد(ص) همراه عموهایش به خواستگاری رفت^[50] و یکى از آن‌ها خطبه عقد را خواند.^[51] به روایت ابن‌سعد، از آنجاکه خدیجه خواستگاران زیادی از بزرگان قریش داشت، مجبور شد برای کسب رضایت پدر، او را مست کند تا بتواند در مستی رضایت او را جلب کند.^[52] گفتنی است که ابن‌سعد در ادامه، به نقل از واقدی این­گونه روایات را نادرست و مخدوش دانسته، تأکید ‌کرده‌­است تنها چیزی که از نظر آنان ثابت است و از علما نیز نقل شده، آن است که خویلد، پدر خدیجه، پیش از جنگ فِجار از دنیا رفت و عمویش، عمرو‌ بن­‌اسد، او را به ازدواج حضرت محمد(ص) درآورد.^[53]

صفری فروشانی در ردّ روایت مست کردن پدر خدیجه برای کسب رضایت ازدواج، این­گونه استدلال می‌کند که فقط دختران دوشیزه یا زنان جوان بیوه به کسب اجازه از پدر نیاز داشتند و بازرگانی در آن سن و سال که مردان زیادی برایش کار می‌کردند، نیازی به کسب اجازه آن هم با توسل به هر حربه‌ای نداشت.^[54] بر فرض هم که چنین بوده باشد این عقد و ازدواج حتی با ملاک‌های جاهلی نیز نمی‌توانست سازگار افتد؛ زیرا بعدها ولیّ خدیجه می‌توانست مدعی شود که او راضی به این ازدواج نبوده­است و بدین ترتیب مشروعیت آن را زیر سوال برد. علاوه بر این، اگر هم همه این‌ها درست باشد چگونه می‌توان پذیرفت پیامبر  _که مظهر مکارم اخلاقی است_ به چنین ازدواجی که از ابتدا با فریب بوده­‌است تن داده باشد.

4. نقش خدیجه در زدودن تردیدهای حضرت محمد(ص) درباره بعثت

ابن‌سعد ضمن نقل اخبار مقدمات و نشانه‌های بعثت آورده­‌است که هنگام نزول جبرئیل،^[55] حضرت محمد(ص) از ترس کاهن­شدن، به خدیجه مراجعه کرد. خدیجه، که بر اساس این­گونه روایات ظاهرا بیش از پیامبر خدا بر رسالت ایشان آگاهی داشت! همسر را دلداری داد و ‌گفت: «پسر عمو! چنین مگو که خداوند هرگز با تو چنین نخواهد کرد. تو پیوندهاى خویشاوندى را رعایت می­کنی؛ همواره راست مى‌‏گویی؛ امانت را ادا مى‌‏کنى و خلق و خویت بسیار پسندیده است».^[56] به گزارش ابن‌سعد خدیجه پس از این نزد ورقةبن­نوفل رفت و ورقه نیز نبوت حضرت را تصدیق ‌کرد.^[57] ابن‌سعد تأکید ‌کرده‌است که این نخستین باری بود که خدیجه نزد ورقه‌ ‌رفت و درباره نبوت رسول خدا  از او اخباری ‌شنید.^[58] ظاهرا تأکید ابن‌سعد بر روی «نخستین بار» از آن روست که به باور ابن‌هشام دوبار خدیجه به نوفل مراجعه کرده‌­است. بار اول، پیش از ازدواج، هنگامی که حضرت محمد(ص) از شام بازگشت و خدیجه برای پسر عموی نصرانی خود ماجرای داستان راهب و سایه افکندن فرشتگان بر پیامبر را نقل کرد و او نیز پیامبری محمد(ص) را بشارت داد و بار دوم نیز پس از نزول جبرئیل بر حضرت محمد(ص) رخ داد.^[59]

یکی از محققان در نقد این ماجرا می‌نویسد: «از نظر تاریخی، اخبار مربوط به ورقه و نقش او در قوت قلب دادن به پیامبر در آغاز بعثت را باید با توجه به جایگاه تاریخی خاندان زبیر و امکان فضیلت‌تراشی برای طایفه بنی‌اسد در نظر گرفت که آل‌زبیر، ورقه و خدیجه از آن طایفه بودند.^[60] از بین مفسران، علامه طباطبایی داستان ورقه و مراجعه خدیجه به او را جهت تأیید نبوت همسرش و آرامش یافتن رسول خدا از صحبت‌های او را نادرست می‌داند».^[61] برخی نیز تردیدهایی را که هنگام نزول وحی به حضرت محمد(ص) نسبت داده‌اند مغایر با آیه 11 سوره نجم _«ما کَذَبَ الفُؤادُ ما رَاَی»_ دانسته، تصریح کرده­اند که نمی‎توان تصور کرد پیامبری به رسالت و مسؤولیت هدایت مردم مبعوث شده باشد، اما پیک الهی را نشناسد و پیام او را تشخیص ندهد و نیازمند تأیید دیگری باشد.^[62]

از این‌ها گذشته، درباره زنده­بودن ورقه هنگام بعثت حضرت محمد(ص) نیز تردید وجود دارد؛ چنان­که از زُهری نقل شده که ورقةبن‌نوفل، پیش از این­که پیامبر رسالت خویش را اظهار کند، از دنیا رخت بربسته بود.^[63] در این ­میان، برخی بر این باورند که داستان خدیجه و ورقه در ارتباط با نبوت پیامبر که به­نوعی تحت تأثیر اسرائیلیات ساخته شده، از عُبَید بن عمیر (د 68ﻫ)، نخستین قصه‌خوان مکه است.^[64] به عقیده جعفریان، تأکید بر نقش ورقةبن­نوفل، برای افزونی سهم بنی‌اسد در مسائل صدر اسلام بوده‌است و پذیرفتن این امر که رسول خدا در شرایطی مبعوث شد که آگاهی کافی درباره وضع خویش نداشت دشوار به­نظر می‌رسد.^[65]

5. اسلام خدیجه

برخی منابع در مورد نخستین مسلمان اختلاف نظر دارند. ابن‌سعد در چند روایت علی(ع) را نخستین مسلمان معرفی ‌کرده، اما بعد از آن با نقل روایتی از ابن‌عباس و روایتی از واقدی خدیجه را نخستین مسلمان دانسته‌­است. به گفته ابن‌عباس، نخستین مسلمان پس از خدیجه، علی(ع) بود.^[66] به نوشته واقدی: «این مسأله مورد اتفاق است که نخستین کس از اهل قبله که دعوت رسول خدا را پذیرفت، خدیجه دختر خویلد بود و پس از او درباره سه شخص اختلاف است که کدام­یک نخست مسلمان شدند؛ ایشان ابوبکر، على(ع) و زیدبن­‌حارثه‏اند و صحیح‏ترین روایت در مورد سن على(ع) هنگام اسلام یازده سال است».^[67] ابن­سعد در شرح­حال خدیجه نیز نخستین مسلمان بودن خدیجه، نمازگزاردنش با رسول خدا و نماز خواندن او و علی(ع) پشت سر پیامبر^[68] را بیان ‌کرده‌­است.^[69] در این­که خدیجه نخستین بانوی مسلمان بوده، اجماع وجود دارد؛^[70] اما همان­طور که ذکر شد، برخی منابع در این­که اولین مسلمان خدیجه بوده یا علی‌بن‌ابی­طالب، اختلاف­نظر دارند.^[71] ابن‌عبدالبَر نوشته­است: «خدیجه اولین فردی بود که به خداوند و رسولش ایمان آورد و اجماع آن است که میان زنان و مردان او نخستین مسلمان بوده‌­است».^[72] در این­باره باید گفت اگرچه ابن‌سعد در چند گزارش تقدم خدیجه را در اسلام گوشزد کرده، اما در برخی گزارش‌ها سخنی از اسلام او به میان نیاورده­‌است؛ مثلا در نقلی از رسول خدا بدون ذکر خدیجه، نام هفت­تن از نخستین افرادی که اسلام خود را ظاهر ساختند آورده،^[73] یا به نقل از واقدی، دختر خالدبن­‌سعید، پدرش را پنجمین مسلمان معرفی کرده­ و پیش از او علی(ع)، ابوبکر، زیدبن‌­حارثه و سعد‌بن­ابی‌وقاص را نام برده­‌است.^[74] این موضوع بیش از آن­که به اختلافات منابع تاریخی بازگردد ناشی از کم­اهمیتی جایگاه زن در نگاه مورخان و محدّثان بوده­‌است که گاه حضرت خدیجه را به­حساب نیاورده­اند.

6. نقش خدیجه در شِعب ابی­طالب

ابن­سعد در گزارش‌‎های خود درباره سال­های حصر پیامبر و بنی‌هاشم، از حضور خدیجه دوشادوش پیامبر و کمک‌هایی که به­واسطه او انجام می‌شد، یاد نکرده‌­است. وی در یک نقل کلی آورده­‌است که قریش در طول سه سال محاصره آنان در دره، هر نوع همکاری، خرید و فروش، ازدواج و حتی سخن­گفتن با بنی‌هاشم را ممنوع کرده بودند.^[75] در برخی منابع به کمک‌های مخفیانه و شبانه حکیم‌بن‌حزام، برادرزاده خدیجه،^[76] یا ابوالعاص، خواهرزاده خدیجه^[77] به شعب­نشینان در آن ایام بسیار سخت توجه شده‌­است. منابعی نیز در تأکید بر حمایت‌های جانی و مالی خدیجه نوشته‌اند: «بنی‌هاشم و بنی‌مطّلب سه سال در شعب ماندند^[78] تا آن­که رسول خدا، ابوطالب و خدیجه تمام هستی و دارایی خود را از دست دادند و به سختی و ناداری افتادند».^[79] به گزارش ابن‌شهرآشوب، خدیجه در این دوران اموال فراوانی در راه پیامبر خرج کرد.^[80] گزارش طبرسی نیز مؤید انفاق تمام اموال خدیجه در آن ایام است.^[81] ابن‌جوزی نیز به نقل از زهری گزارشی مبنی بر انفاق اموال خدیجه به رسول خدا  آورده‌است.^[82]

7. رحلت خدیجه و اندوه رسول خدا

اکثر منابع وفات خدیجه را در سال دهم بعثت، سال وفات ابوطالب، ‌دانسته‌اند؛ اما در تاریخ دقیق رحلت او اختلاف وجود دارد.^[83] ابن‌سعد رحلت خدیجه را سی­وپنج روز پس از درگذشت ابوطالب، یعنی سی­و­پنج روز پس از نیمه شوال سال دهم بعثت^[84] و به روایتی، اندکی پس از بیرون آمدن بنی‌هاشم از شعب ابوطالب، در رمضان سال دهم بعثت، در شصت­و­پنج­سالگی^[85] گزارش ‌کرده­‌است. کتاب الطبقات چند خبر در این موضوع ذکر کرده‌است: مصیبت خواندن رحلت خدیجه، عدم تمایل پیامبر به خروج از منزل و افزایش آزار­رسانی قریش^[86] و ناراحتی محمد(ص) از رحلت همسر خود^[87] از جمله این روایات­اند. ابن‌سعد در نقل برخی از این اخبار، ماجرا را به نفع عایشه بازگو کرده، او را بهترین جایگزین برای خدیجه و تسلی­بخش رسول خدا معرفی کرده­‌است.^[88] این در حالی است که اولین همسر پیامبر پس از خدیجه، عایشه نبوده، بلکه سوده بوده­‌است.^[89] به روایت طبری، پیامبر پس از وفات خدیجه، عایشه را عقد کرد. محمد(ص) خوله دختر حکیم بن امیه را برای خواستگاری عایشه و سوده فرستاد^[90] و سوده را _که بیوه بود_ پیش از عایشه به خانه برد.^[91] با­این­حال برخی منابع بدون اشاره به این­که پیامبر ابتدا عایشه را عقد کرد تصریح دارند سوده اولین همسر پیامبر پس از رحلت خدیجه است.^[92]

ابن‌سعد به ذکر روایاتی نیز پرداخته­‌است که ظاهرا بیش از آن­که نشان محبت رسول خدا به خدیجه باشد، حاکی از جایگاه ویژه عایشه، نزد پیامبر است.^[93] ابن‌سعد ناراحتی پیامبر را از فقدان خدیجه ذیل مدخل عایشه،^[94] مطرح کرده، نوشته‌­است: «پیامبر از مرگ خدیجه چنان افسرده و دلگیر شد که بر وجود عزیزش ترسیدند و سرانجام عایشه را به همسرى برگزید».^[95] نیز در روایت داستان‎‌گونه‌ دیگری که گویا در جهت بزرگ­نمایی عایشه، گزارش شده، نوشته­‌است: «خداوند جبریل را فرستاد تا عایشه را در گهواره پیش پیامبر آورد و فرمود: «اى رسول خدا! این دختر پاره‏اى از اندوه تو را خواهد زدود و همین جایگزین خدیجه خواهد بود و سپس او را برد».^[96] درباره این روایت باید پرسید دختر شش‌ساله­ای که ایام ازدواج با پیامبر _به گفته خود_ مشغول عروسک‌بازی و بازی با اطفال بوده،^[97] برای رفع اندوه ایشان چه فایده‌ای می‌توانست داشته ­باشد؟ به­نظر می‌رسد راوی ضمن این­که عایشه را تسلی‌دهنده رسول خدا در فقدان خدیجه نشان داده، او را همسر منتخب پیامبر از سوی خداوند نیز می‌نمایاند، تا با بالا بردن مقام عایشه نزد رسول خدا، جایگاه عایشه را نزد جامعه مسلمین فرابرد.^[98] علاوه ­بر این­که عایشه حدود سه یا چهار سال پس از عقد وی در مکه، در نه یا ده‌سالگی به منزل پیامبر رفت.^[99] بخاری در کتاب صحیح خود از قول عایشه آورده‌است که رسول خدا سه سال پس از وفات خدیجه مرا به ازدواج خود درآورد.^[100]

درباره سن عایشه ­هنگام ازدواج با رسول خدا هم نمی­توان با قاطعیت اظهارنظر کرد. برخی منابع ما را به نتایج متفاوتی رهنمون می­سازند؛ به­عنوان نمونه در مورد خواهر عایشه، اسماء گفته شده‌­است که او ده سال از عایشه بزرگ­تر بود و 27سال پیش از هجرت زاده شده بود و در سال 73ﻫ در صد سالگی از دنیا رفت.^[101] بنابراین اسماء در سال اول بعثت 14 ساله و عایشه 4ساله بود؛ پس عایشه هنگام ازدواج با رسول خدا در سال 13 بعثت، 17 سال داشت. هم­چنین با توجه به گفته ابن­هشام و نَوَوی _به نقل از ابن­­ابی­خَیثَمه_  که عایشه پس از 18 تن از مسلمانان به اسلام گروید،^[102] باید او را به­هنگام مسلمانی (در سال­های 1 یا 2 بعثت) دختری دست­کم تازه­بالغ (حدود 8-9 ساله) دانست.

8. فضایل خدیجه

گویا ابن‌سعد از کنار برخی روایات که مؤید جایگاه ویژه خدیجه و محبوبیت او نزد پیامبر است گذشته‌­است؛ برای­مثال، به یکی از برجسته‌ترین القاب خدیجه، طاهره، که در دوران جاهلیت به او اطلاق می‌شد، تصریح نمی‌کند و فقط در تک­روایتی کوتاه، آن­هم در خبر از نوه او، محمد، می‌نویسد: «به فرزندان و فرزندزادگان این محمد به احترام خدیجه "بنى‌طاهره" مى‏گفتند»^[103] و بلافاصله پس از آن در دو روایت کنیه «ام‌هند» را ذکر کرده است.^[104] او در سومین تکرار از این کنیه، شرح­حال خدیجه را با این جمله به انتها ‌رسانده است: «کانت تُکَنَّى أمَّ‌هندٍ بِوَلَدِها مِن زوجِها أبی­هالةَ التمیمیِّ؛ او به سبب پسری که از همسرش ابوهاله تمیمی به­دنیا آورد، کنیه اُمّ­هند دارد».^[105]این در حالی است که منابع زیادی تصریح کرده‌اند که خدیجه لقب «طاهره» داشت.^[106]

ابن‌سعد بارها لقب «ام‌المؤمنین» را که در قرآن به تمام همسران پیامبر اطلاق شده، برای عایشه به­کار برده‌است،^[107] اما نه تنها ذکری از این لقب برای خدیجه نکرده، بلکه القاب ویژه‌ای را که پیامبر درباره خدیجه گفته نیز بیان نکرده­است؛ برای نمونه عبارت «افضل نساء اهل­الجنة»،^[108] «خیر نساء العالمین»،^[109] «سیدة نساء العالمین»،^[110] «سیدة نساء أهل­الجنة»،^[111] «خیر نساء هذه­الامة»^[112] و «صدّیقة أمتی».^[113] برخی منابع خدیجه و سه زن دیگر، مریم دختر عمران، فاطمه دختر محمد(ص) و آسیه، همسر فرعون، را چهار زن برتر بهشتی خوانده‌اند.^[114] به گزارش بلاذری، عایشه از پیامبر نقل کرد که «خدیجه بهترین زن دنیاست» و «در بهشت خانه‌ای از طلا برای اوست که در آن سختی و مشقت وجود ندارد».^[115] در گزارش او، عایشه به برتری خدیجه اعتراف کرده، گفته­‌است: «انّی لَاَعرِفُ فضلَها؛ من همانا به برتری او وقوف دارم».^[116] منابع بسیاری درباره سلام خداوند به خدیجه تصریح کرده‌اند که رسول خدا توسط جبرئیل، سلام پروردگار را به خدیجه رسانید و او را به خانه‌ای از درّ و لؤلؤ در بهشت بشارت داد که هیچ رنج و سختی در آن نخواهد بود.^[117]

در سرتاسر کتاب الطبقات، عبارت دعایی «رضی‌الله عنها» درباره عایشه به­کار رفته، درحالی­که این عبارت یک­بار هم برای خدیجه استفاده ­نشده­‌است.^[118] تردیدی نیست که عایشه در کتاب طبقات ابن سعد از بالاترین جایگاه در میان همسران پیامبر برخوردار است. ابن‌سعد ضمن روایات خود به ذکر فضایل عایشه بسیار ‌پرداخته­‌است؛ مثلا بر اساس خبری، عایشه امتیازاتی را برای خود را قائل شد که به موجب آن‌ها برسایر همسران رسول خدا برتری داشت.^[119] عایشه گفته‌است: «با ده امتیاز بر دیگر زنان رسول خدا برترى داده شده‏ام». او فضایل خود را این­گونه بر‌شمرده‌­است: «رسول خدا دوشیزه‏اى جز مرا به همسرى نگرفته^[120] و زنى را که پدر و مادرش هر دو از مهاجران باشند، جز من برنگزیده است. خداوند حکم تبرئه مرا از آسمان نازل کرده­‌است. جبرئیل تصویر مرا که بر پارچه حریرى نقش بسته بود براى رسول خدا آورد و به آن حضرت گفت صاحب این چهره را به همسرى بگیرد. من و رسول خدا از آب یک ظرف غسل مى‏کردیم و این کار را پیامبر نسبت به هیچ­یک از زنان خود انجام نمى‏داد. در حالى که در خانه نماز مى‏گزارد، من از مقابل او رفت‌و‌آمد مى‏کردم و این کار را هم نسبت به هیچ­یک از همسران خود انجام نداده‌­است. پیامبر هنگامى که با من بود، وحى بر او نازل مى‏شد و هنگامى که با زن­هاى دیگرش بود، وحى بر او فرود نمى‏آمد. خداوند او را قبض روح فرمود، درحالى­که میان سینه و گلوى من تکیه داده ­بود، و در آن شبى رحلت کرد که نوبت من بود و در حجره من به خاک سپرده شد».^[121]

ابن‌سعد روایات دیگری دال بر جایگاه ویژه و منحصربه­فرد عایشه آورده­‌است؛ ازجمله روایات محبوب‌ترین مردم نزد رسول خدا،^[122] وضع مقرری بیش­تر از سوی عمر در مقایسه با همسران دیگر پیامبر به دلیل محبوبیت بیشتر وی نزد رسول خدا،^[123] سلام رساندن جبرئیل به عایشه^[124] و معرفی عایشه^[125] و حفصه،^[126] به­عنوان همسران بهشتی رسول خدا. همان­طور که ملاحظه شد، ابن‌سعد از کنار برخی اخبار خدیجه که در منابع به اشکال مختلف ذکر شده، عبور کرده، در عوض با چینش روایات و نشان دادن جایگاه ویژه عایشه، دختر خلیفه اول، و پس از آن بزرگ وانمودن نقش ابوبکر در زمان رسول الله^[127] مخاطب را بدین سمت سوق می‌دهد که به لیاقت وی در ماجرای سقیفه و جانشینی پیامبر اذعان کند.

نتیجه‌

1. گزارش ابن­سعد در مورد سن خدیجه و نحوه ازدواجش با پیامبر هم­سو و مطابق با بیشتر منابع است و از این رو نمی­توان با آراء برخی نویسندگان شیعی هم­داستان شد.

2. گزارش طبقات درباره تردید پیامبر در مواجهه با نزول اولین وحی قابل خدشه و احتمالا ساخته قُصّاص است.

3. ابن­سعد خدیجه را نخستین مسلمان معرفی می­کند که با توجه به زندگی مشترک وی با پیامبر کاملا معقول می­نماید.

4. ابن­سعد از نقش پررنگ خدیجه در شعب ابی­طالب یادی نکرده و نیز او را ام­المؤمنین نخوانده و عبارت دعایی «رضی الله عنها» را در پی نام او نیاورده‌­است؛ درحالی­که برای دیگر همسران پیامبر چنین کرده‌­است. او می­کوشد پس از رحلت خدیجه بالاترین جایگاه را در بین همسران پیامبر به عایشه دختر ابوبکر اختصاص دهد که با واقعیات تاریخی مطابقت ندارد.

کتابشناسی

ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمیدبن­هبة­الله، شرح نهج‌البلاغه، قم، مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، 1404ﻫ.

ابن‌اثیر، أبوالحسن على­بن­محمد جزرى، اسد الغابة فى معرفة الصحابة بیروت، دارالفکر، 1409ﻫ/ 1989م.

ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410ﻫ/1990م.

ابن‌شهرآشوب، مناقب آل­­أبی­طالب، تصحیح لجنة من اساتذة، نجف، المطبعة الحیدریه، 1376ﻫ/ 1956م.

ابن‌عبدالبر، أبوعمر یوسف­بن­عبدالله­بن­محمد، الاستیعاب فى معرفة الأصحاب، تحقیق على محمد البجاوى، بیروت، دارالجیل، 1412ﻫ/ 1992م.

ابن‌العبری، ابوالفرج، تاریخ مختصر الدول، تحقیق أنطون صالحانی الیسوعی، بیروت، دارالشرق، 1992م.

ابن‌عساکر، أبوالقاسم علی­بن­الحسن­بن­هبة­الله­بن­عبدالله الشافعی، تاریخ مدینة دمشق،‌ تحقیق عمرو بن غرامه العمروی، بیروت، دارالفکر، 1415ﻫ / 1995م.

ابن‌فتال نیشابورى، محمدبن­حسن، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین‏، قم، دلیل ما، 1423ﻫ.

ابن‌مشهدی، ابوجعفر محمدبن­جعفربن­علی الحائری، اقرار الصحابه بفضل امام الهدی و القرابه، بی­جا، مکتبه العلامه المجلسی، 1439ﻫ.

ابن‌هشام، عبدالملک­بن­هشام الحمیرى المعافرى، السیرة النبویة، تحقیق مصطفى السقا و ابراهیم الأبیارى و عبد الحفیظ شلبى، بیروت، دارالمعرفة، بى­تا.

ابونعیم اصفهانی، احمد­بن­عبدالله، معرفة الصحابة، ریاض، دارالوطن للنشر، 1419ﻫ.

اربلى، ابوالحسن علی­بن­عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، قم، رضى، 1421ﻫ‏.

اصفهانی، ابوالفرج على­بن­الحسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دارالمعرفة، بى­تا.

بخاری، ابوعبدالله محمدبن­اسماعیل، صحیح البخاری، بی­جا، دارطوق­النجاة، 1422ﻫ.

بلاذری، أحمدبن­یحیى­بن­جابر، انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دارالفکر، 1417ﻫ / 1996م.

تهرانی، حسین، خصایص ام‌المؤمنین خدیجة الکبری سلام الله علیها: ویژگی‌های حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها، قم، طوبای محبت، 1393ش.

جعفریان، رسول، قصه­خوانان در تاریخ اسلام و ایران، قم، دلیل ما، 1378ش.

همو، تاریخ سیاسی اسلام (1): سیره رسول خدا، قم، دلیل ما، 1382ش.

حاکم نیشابوری، ابوعبدالله محمدبن­عبدالله، فضائل فاطمة الزهرا علیها‌السلام، تحقیق و ترجمه محمود نعمتی، تهران، نشر سخن، 1396ش.

خلیفة­بن­خیاط، أبوعمرو خلیفة­بن­خیاط الشیبانی العصفری، طبقات خلیفة­بن­خیاط، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، 1414ﻫ / 1993م.

خندان، علی­اصغر، مغالطات،  قم، بوستان کتاب، 1384ش.

سبط‌بن‌جوزى، شمس‌الدین‌ ابوالمظفر، تذکرة الخواص‏، قم، منشورات الشریف الرضى‏، 1418ﻫ.

سمعانی، عبدالکریم­بن­محمدبن­منصور التمیمی السمعانی المروزی، الأنساب، تحقیق عبدالرحمن­بن­یحیى المعلمی الیمانی و دیگران، حیدرآباد، مجلس دائرة­المعارف العثمانیة، 1382ﻫ / 1962م.

شریف مرتضی، أبوالقاسم علی­بن­حسین الموسوی، الشافی فی الإمامة، تحقیق السیدعبدالزهراء الحسینی الخطیب، تهران، موسسة الصادق علیه السلام للطباعة و النشر، بی­تا.

شهیدی، سیدجعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376ش.

همو، زندگانی فاطمه زهرا (س)، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1386ش.

صدوق، ابو­جعفر محمدبن­علی­بن­حسین­بن­موسی­بن­بابویه القمی، الامالی، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة - مؤسسة البعثة، قم، موسسة البعثة، 1417ﻫ.

صفری فروشانی، نعمت­الله و داوود کاظم‌پور، «بررسی و تحلیل سن حضرت خدیجه در ازدواج با پیامبر (با تأکید بر منابع تاریخی)»، مجموعه مقالات همایش صدف کوثر حضرت خدیجه، قم،جامعة المصطفی العالمیه، 1397ش. 

طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374ش.

طبرسى، فضل­بن­حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، قم، آل­البیت، 1417ﻫ.

طبری، أبوجعفر محمدبن­جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1387ﻫ / 1967م.

طوسی، ابو­جعفر محمّدبن­حسن­بن­علی­بن­حسن، تلخیص الشافی، تحقیق سیدحسین بحرالعلوم، نجف، بی­نا، 1383ﻫ .

همو، الأمالی، قم، مؤسسة البعثة، ١٤١٤ﻫ.

عالمی، سیدعلیرضا، «زیست‌نامه مستند حضرت خدیجه»، مجموعه مقالات همایش صدف کوثر حضرت خدیجه، قم، جامعة المصطفی العالمیه، 1397ش. 

عاملی، جعفر مرتضی،  الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، 1426ﻫ / 1385ش.

کوفی، أبوالقاسم علی­بن­احمد، الاستغاثه فی بدع الثلاثه، تهران، اعلمی، 1373ش.

گوهری فخرآباد، مصطفی، طبقات ابن‌سعد در ترازوی نقد: بررسی اخبار خلفای راشدین در کتاب الطبقات الکبری، تهران، سفیر اردهال، 1396ش.

محمدزاده، مرضیه، خدیجه سلام الله علیها؛ همتای بی­همتا، تهران، اطلاعات، 1397ش.

همو، زنان پیامبر اکرم (ص) و زنان با پیامبر اکرم (ص)، تهران، امیرکبیر، 1395ش.

مسعودی، ابوالحسن على­بن­حسین­بن­على، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، 1409ﻫ .

همو، التنبیه و الإشراف، تحقیق عبدالله اسماعیل الصاوى، قاهرة، دارالصاوی، بى­تا.

مقدسی، مطهربن­طاهر، البدء و التاریخ،  بورسعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بى­تا.

میرشریفی، سیدعلی، پیام­آور رحمت، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1385ش.

نصیری، محمد، تاریخ تحلیلی صدر اسلام، قم، دفتر نشر معارف، 1389ش.

نووی، ابوزکریا یحیی­بن­شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی­تا.

یعقوبى، احمد­بن­اسحاق­بن­جعفر­بن­وهب، تاریخ الیعقوبی، بیروت ، دارصادر، بى­تا.

یوسفی غروی، شیخ محمد هادی، موسوعة التاریخ الاسلامی، قم – تهران، مجمع الفکر الاسلامی، 1417ﻫ.

 Hussain, Naseeha S., “Khadija and Aisha: A Study of Premodern and Modern Scholarly Portrayals”, Graduate College of the University of Illinois at Urbana‐Champaign, 2015.