انتساب بنی‌امیه به قریش و واکاوی گزارش‌های نقیض

 

انتساب بنی‌امیه به قریش و واکاوی گزارش‌های نقیض[1]

بشیر سراجی[2]

دانشجوی دکتری، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

محمد کوزه گر باغستانی

عضو هیات علمی پژوهشگاه  علوم و فرهنگ اسلامی، گروه هنر و تمدن اسلامی، مشهد، ایران

 

چکیده

بنی‌امیه به­عنوان دودمانی حکومتگر، تأثیرات فراوانی بر تاریخ شرق و غرب جهان اسلام گذاشتند. به‌رغم وجود منابع فراوان درباره زندگی مشاهیر این خاندان، نَسَب آن‌ها کمتر مورد توجه قرار گرفته­‌است. مسأله اصلی این است که گزارش‌‌های مرتبط با اصالت انتساب یا عدم اصالت انتساب آن‌ها به قریش تا چه اندازه‌ای دارای اعتبارند. بااین­که قدرتمندی و نفوذ امویان مانع بزرگی برای ذکر مطالبی برخلاف نسب مشهور آن‌ها در منابع نخستین تاریخ اسلام بوده، برخی عالمان و مورخان شیعه مدعی­اند که دلایل و مصادر معتبری برای نپذیرفتن این انتساب دارند. بااین­همه آراء موافقان نسبت آن‌ها با قریش، در بینش تاریخی از مقبولیت بیش­تری برخوردار است. در این پژوهش، ضمن نقل دلایل موافقان و مخالفان این انتساب، به بررسی و تحلیل استدلال‌های آن‌ها با روش توصیفی ـ تبیینی اهتمام گردیده و با توجه به کافی نبودن دلایل مخالفان، امکان اثبات عدم اصالت انتساب ضعیف شمرده ­شده، اما وجود ابهامات فراوان در گزارش‌های مشهور، تردیدها را درباره این انتساب افزایش داده‌است.

 

کلیدواژه‌ها: اُمیه، انساب، قریش، نسب بنی‌امیه/ امویان. 

 

 

1.مقدمه

تبار امویان در میان دو دیدگاه حقیقی­بودن انتساب امیه (جدّ آن‌ها) به عبدالشمس بن عبدمناف قرشی و فرزندخواندگی وی قرار گرفته که نخستین دیدگاه، شهرت فراوان داشته[3] و دومی نامشهور است.[4] در این میان انتساب معاویه به ابوسفیان به‌عنوان یکی از افراد مشهور این خاندان و بنیان‌گذار خلافت اموی نیز با تردیدهایی روبه‌روست که به نفی نسب دیگر امویان نمی‌انجامد.[5] برپایه دیدگاه مشهور، نسب بنی‌امیه و بنی‌هاشم در عبدمناف به یکدیگر می‌پیوندند که خود دلیلی بر اشتهار خویشاوندی این دو خاندان است.

وجود حدیث یا احادیثی منسوب به پیامبر در منابع حدیثی سنی و شیعه با مضمون مشروط­شدن تبار خلیفه مسلمانان به قبیله قریش[6] و نیز بهره­گیری ابزاری از جایگاه خویشاوندی با پیامبر برای تضعیف موقعیت اهل‌بیت رسول خدا که به ایجاد باوری ویژه در میان اهالی شام نسبت ­به امویان به‌عنوان تنهاخویشاوندان[7] انجامیده،[8] مورد انتقاد تند اَروی دختر عبدالمطلب نیز قرار گرفته و توسط تاریخ‌نگاری علاقه‌مند به امویان نقل‌شده[9] و زمینه‌ساز تعبیر جنگ خانوادگی از رخ­داد کربلا را برای بعضی فراهم آورده‌‌است.[10] از سوی دیگر، در رقابت سیاسی با اهل‌بیت، گاه امویان بنا بر مصالح خویش اشتراک تبار خود با ایشان را یادآور شده­اند، چنان‌که معاویه در نبرد صفین با امام علی(ع) چنین رفتار کرد[11] و در رقابت با امام حسن(ع) با استناد به شیوه انتخاب خلیفه اول در سقیفه، بدون این­که انتساب به پیامبر اکرم(ص) را منکر شود، آن را برای خلافت کافی ندانست.[12] نقل انتساب بدون تردید امویان به قریش و داشتن نیای مشترک با هاشمیان در منابع موجود سده‌های  نخستین و ابراز تردید نویسندگان در درستی این انتساب از سده چهارم هجری تا سده‌های پسین به‌ویژه سده هفتم که ابن­ابی­الحدید را به پاسخ­گویی واداشته[13] نیز می­تواند اهمیت انجام این بررسی تاریخی را آشکار سازد.

 

2. پیشینه پژوهش

تاکنون پژوهشی مستقل درباره تردیدها در نسب «امیه» جد امویان صورت نگرفته­‌است؛ گرچه کتابی با عنوان نسب بنی امیه از محمدعبدالله الخزرجی در بیروت (انتشارات حاره حریک، 1416ﻫ/ 1996م) منتشر شده که به نسب امویان اختصاص یافته‌­است. در این کتاب که 125 صفحه دارد، فقط در هفت صفحه به «امیه» پرداخته شده و بیش­تر آن سؤالاتی درباره ازدواج عبدشمس است. نویسنده سعی کرده با بررسی سن عبدشمس و زمان ازدواج او و مطابقت دادن آن با حوادث زمان امیه و اقدامات او، در این­که عبدشمس پسری داشت تردید وارد کند. دیگر استدلال او برای طرح این تردید، مستند به شعر ابوطالب است. درنهایت با همین شواهد اندک، براساس رسم جاری پسرخواندگی در دوره جاهلیت، امیه را ملحق­شده به عبدشمس دانسته‌­است. مابقی کتاب به بنی امیه در قرآن و متون حدیثی، شعر و تاریخ و هم­چنین به رفتارهای سنت شکنانه آن‌ها برخلاف رسوم عرب پرداخته­است.

نوشتاری در سال 1344ش، به‌صورت پرسش و پاسخ و با عنوان «احتجاجات و سؤالات و توضیحات» در مجله یغما چاپ ‌شده­‌است. ظاهراً این نوشتار نخستین پژوهش درباره نسب امویان است که نویسنده تلاش کرده اشکالات وارد از طرف مخالفان انتساب بنی­امیه به قریش را رفع کند. مقاله «نیمه پنهان بنی­امیه» از محمدعلی مروجی طبسی که به سال 1388ش در مجله فرهنگ کوثر انتشاریافته، صفحاتی را به نسب بنی­امیه اختصاص داده و با دلایلی ضعیف، در رد قریشی بودن آن‌ها کوشیده‌­است.

 

3. مخالفان شیعی انتساب بنی­امیه به قریش

مخالفان شیعی انتساب امویان به قریش را می‌توان در دو گروه جای داد؛ گروهی که با ادعای استناد به مجموع شواهد و دلایلِ حاصل از بازکاوی متون تاریخی و حدیثی، نظر مشهور درباره نسب بنی­امیه را قابل ‌اعتماد نمی­دانند و وجود هرگونه خویشاوندی میان بنی‌هاشم و بنی‌امیه را با تردیدهای فراوان و بسیار جدی روبه‌رو دانسته، جعلی­بودن انتساب آن‌ها به قبیله قریش و قوم عرب را نزدیک به واقع می‌دانند.[14] گروهی دیگر  پا را فراتر برده و جعلی­بودن نسب امویان را حتمی گرفته­اند.[15]

این گروه‌ها معتقدند که هیچ ارتباط نسبی میان عبدشمس و امیه برقرار نیست و امیه غلام عبدشمس بوده که از روم (شام) خریداری‌ شده ­بوده‌است. بنابراین امویان دارای اصالت رومی­اند و به قریش الحاق شده­اند. این مطالب در کتاب‌های ذیل آمده­‌است: الاستغاثة[16] کوفی (قرن چهارم)، کنزالفوائد کراجکی(د. 449ﻫ) به دو طریق یکی از ابن‌عُقده[17](د. 332ﻫ) و دیگر از ابن­جُحام[18] (قرن چهارم)، کامل بهائی یا الکامل فی السقیفة از عمادالدین طبری (قرن هفتم)، الزام النواصب ابن‌صلاح صَیمری بحرانی[19] (د. 900ﻫ)، تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین ملافتح­الله کاشانی (د. 988ﻫ)، حدیقة الشیعة منسوب به مقدس اردبیلی (د. 993ﻫ)، تفسیرالصافی فیض کاشانی (د. 1090ﻫ) و شاگرد او اسدالله شبستری (قرن یازدهم یا دوازدهم) در ذیل تفسیر وی، تفسیر برهان بَحرانی (د. 1107ﻫ)،  بحارالانوار مجلسی (د. 1110ﻫ) و شاگرد وی میرزا عبدالله افندی (د. 1130ﻫ) در کتاب مزبور به­عنوان یکی از تدوین‌گران، نقد­الرجال شیخ‌عبدالنبی کاظمی (د. 1256ﻫ)، شفاءالصدور فی‌شرح زیارة العاشور ابوالفضل بن ابوالقاسم طهرانی (د. 1316ﻫ)، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة هاشمی خوئی (د. 1324ﻫ)، سفینة ‌البحار عباس قمی (د. 1359ﻫ)، جنة المأوی از کاشف‌الغطاء (د. 1373ﻫ)، ترجمه و شرح نهج البلاغه فیض ‌الاسلام‌اصفهانی (د. 1364ش)، شرح زیارت عاشورا سیداحمد میرخانی (د. 1372ش)، صراع قریش مع النبی(ص) از علی کورانی، سخنرانی‌هایی توسط الحاج حسین الشاکری (د. 1430ﻫ)، احمد راسم النفیس[20] نویسنده مصری[21] و حسین کریمو پژوهشگر سوری،[22] مقاله «نیمه پنهان بنی­امیه» از محمدعلی مروجی‌طبسی و درس خارج مهدویت نجم­الدین مروجی طبسی در حوزه علمیه قم و کتاب وی با عنوان سفیانی و در بسیاری از آثار، مقالات، سخنرانی­ها و درس­گفتارهای دیگران. بنابراین، این ادعا دست‌کم از قرن چهارم به‌صورت مکتوب وجود داشته و تا عصر کنونی ادامه‌ یافته‌­است.

ظاهرا نخستین کسی که تبار امویان را به­چالش کشیده، ابوالقاسم علی بن احمد الکوفی[23](د. 352ﻫ) بوده که با ادعای نقل خبر از دانشوران شیعی در کتاب خود[24] به طرح این موضوع پرداخته‌است.[25] عمادالدین طبری با استناد به کتاب البدیع[26] از محمد بن عبدالرحمن بن محمد اصفهانی، از نویسندگان قرن چهارم و پنجم هجری، همین مطالب را تکرار کرده‌­است.[27] مقدس اردبیلی،[28] فیض کاشانی،[29] هاشم بن سلیمان بحرانی (د. 1107ﻫ)،[30] کاشف الغطاء،[31] عباس قمی،[32] سید محمدعلی قاضی طباطبائی[33] و هاشمی خوئی[34] به این نکته اشاره کرده­اند و عمادالدین حسین اصفهانی (عماده زاده) از نویسندگان معاصر هم با متنی رمان­گونه همین ادعا را با قلم خود پرورده‌است.[35]

 

4. برخی دلایل مخالفت با گزارش مشهور نسب بنی­امیه 

دلایل نظرهای مخالفان انتساب بنی‌امیه به قریش در دوره‌های مختلف تاریخی را می‌توان چنین دسته­بندی کرد:

1. تردید در نسب  امویان با استناد به رواج رسم فرزندخواندگی در زمان جاهلیت: سنت فرزندخواندگی در دوره جاهلیت میان مردم جزیرة ‌العرب و حتی سرزمین‌های متمدن آن روز مانند روم و ایران رواج داشت. بر اساس این سنت، برخی کودکی را به‌عنوان فرزند انتخاب می‌کردند و او را پسر یا دختر خود می‌خواندند. با توجه به رایج­بودن چنین سنتی به­ویژه در فضای جاهلیت، نمی­توان به‌مجرد شهرت انتساب فرزندی به شخصی، فرد منتسَب را فرزند صُلبی، حقیقی و نَسبی دانست. پس با توجه به وجود اخبار و روایاتی که در نسب امویان تردید وارد کرده­است، صِرف شهرت انتساب امیه به عبدشمس کافی نیست. رسم عرب این بود که چون غلامی را آزاد کنند، او را به نام شخص آزادکننده بخوانند، چنان­که  زید بن حارثه را زید بن­ محمد خواندند.[36]
2. محرومیت بنی‌امیه از سهم ذوی­القربی نشان قریشی­نبودن آن‌ها: بنابر منابع معتبر روایی اهل سنت، پیامبر هنگام تقسیم سهم «ذوی القربی» هیچ سهمی برای فرزندان عبدشمس و فرزندان نَوفل درنظر نگرفت و آن را فقط به بنی‌هاشم و بنی­مطّلب اختصاص داد.[37] این شیوه تقسیم، اعتراض عثمان بن عفّان و جُبیر بن مُطعِم را که به­ترتیب از خاندان بنی‌امیه و بنی­نَوفل بودند، برانگیخت. رسول خدا(ص) در پاسخ به آن‌ها، تنها بنی‌هاشم و بنی‌مطلب را مانند یکدیگر عنوان کرد.[38] بنابراین عدم بهره‌مندی بنی‌امیه از سهم «ذوی القربی» به این معنا بود که آن‌ها هیچ‌گونه قرابت صلبی با رسول خدا(ص) نداشتند.
3. انکار عرب­بودن «امیه» در برخی منابع تاریخی و اشعار عرب که این نکته در منابع و شواهد زیر قابل ردگیری است: الاستغاثة ابوالقاسم علی ‌بن ‌احمد ‌کوفی که بر رومی­بودن امیه تصریح کرده‌­است؛[39] الاغانی ابو‌الفرج اصفهانی که در مورد نسب ساختگی امویان مطالبی دارد؛[40] اشعار علی‌ بن‌ عبدالوصیف درباره استلحاق امیه به قریش؛[41] استشهاد عمربن‌خطاب در جنگ بدر از مثلی خطاب به عُقبة ‌بن‌ ابی ‌معیط درباره رد قریشی­بودن او؛[42] اشعار ابوطالب در اثبات غلام­بودن امیه؛[43] اثبات برده­بودن امیه به تصریح عبدالله ‌بن‌ جعفر در حضور معاویه؛[44] غلام ­شمرده­شدن امیه توسط هشام بن‌ محمد کلبی[45] و نامه 28 نهج‌البلاغه با ایراد ضرب المثل «قد حن قدح» به معنای تیری که صدای متفاوتی دارد یا تیری که با تیر مسابقه فرق دارد، اشاره‌هایی به عدم تعلق امویان به نسب مشهور دارند.
4. نامه شماره 17 نهج البلاغه: امام علی(ع) در پاسخ به نامه معاویه می‌فرماید: «وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّا بَنُو عَبْدِ مَنَافٍ فَکَذَلِکَ نَحْنُ وَ لَکِنْ لَیسَ أُمَیةُ کَهَاشِمٍ وَ لَا حَرْبٌ کَعَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ لَا أَبُو سُفْیانَ کَأَبِی طَالِبٍ وَ لَا الْمُهَاجِرُ کَالطَّلِیقِ وَ لَا الصَّرِیحُ کَاللَّصِیقِ؛ اما گفته تو که ما فرزندان عبدمنافیم، درست است که تبار ما یکى است، اما امیه در پایه هاشم نیست و حرب را با عبدالمطلب در یک رتبت نتوان آورد، و ابوسفیان را با ابوطالب قیاس نتوان کرد. آن که در راه خدا هجرت نمود چونان کسى نیست که رسول خدایش آزاد فرمود، و خاندانى را که حسبى است شایسته، هم‌چون کسى نیست که خود را بدان خاندان بسته».این نامه به­گونه‌ای افشاگری در باره نسب امویان دانسته شده، چه در شرح­ها و ترجمه­هایی از نهج البلاغه چون نمونه­ای از ترجمه قرن پنجم و ششم هجری از نویسنده‌ای نامعلوم که «لا الصریح» را غیر صحیح النسب معنا کرده‌‌است.[46] ابن‌ابی‌الحدید معتزلی هم در ذیل عبارت «و لا الصریح کاللصیق» با طرح این سؤال که آیا در نسب معاویه شبهه‌ای هست؟[47] با اشاره به موضوع نسب، تردیدی را درباره صحت انتساب امویان به­راه انداخته‌است. فتح‌الله‌کاشانی (د 988ﻫ) تردید او را درباره واژه لصیق شرح داده[48] و مجلسی نیز همین را تکرار کرده‌­است.[49] در دوره معاصر محمدجواد مغنیه صریح را واضح النسب و لصیق را کسی می­داند که به کسی جز پدرش منتسب شده‌است.[50] مکارم شیرازی نیز «لا الصریح» را غیر صحیح ­النسب معنا کرده‌است.[51] قرشی نیز در مفردات نهج البلاغه لصیق را چسبیده به کسی یا بسته‌شده به خاندانی دانسته‌­است.[52]

این بخش از نامه گویا واجد این معناست که اولا اگر ادعای معاویه دایر بر انتساب به عبدمناف، پدر هاشم و جد اعلای حضرت محمد(ص) موجب فخرفروشی و مثبِت فضیلتی برایش شده­‌است، علی بن ابی­طالب(ع) نیز چنین انتسابی را دارد؛ ثانیا از کلمه «لکن» که برای استدراک و دفع توهم است و نیز به قرینه تقابل فضایل موهوم معاویه و فضایل واقعی علی(ع)، فهمیده می‌شود که انتساب معاویه به عبدمناف روشن و قطعی نیست؛ چراکه می­فرماید «هرگز الصریح یعنی کسی که نسبش آشکار و صحیح است، مانند اللصیق نیست که خود را به غیر پدرش بسته‌است».[53]

1. وجود تردیدها درباره صحت انتساب امویان در منابع اهل سنت: یکی از دلایل اصلی تردیدکنندگان در نسب بنی­امیه، استناد به تردیدها در مصادر و کتب اهل سنت است که به­اختصار بدانها اشاره می‌شود: ابوعطاء سندی در اشعارش (نیمه سده دوم)، علی ­بن  ناصر سرخسی[54] (قرن ششم) در اعلام نهج‌البلاغه،[55] مقریزی (د. 845ﻫ) در النزاع و التخاصم، عباس محمود عقاد (د. 1383ﻫ) نویسنده و مورخ سنی مصری در کتاب ابوالشّهداء، محمد عبده مصری (د. 1323ﻫ) در شرح نهج البلاغه، صبحی صالح (د. 1407ﻫ) در تحقیق خود بر نهج البلاغه به­نحوی نسب امویان را تضعیف نموده­اند. برای نمونه گفته شده محمد عبده در تعریف واژه­های «صریح و لصیق» در این نامه به‌گونه‌ای مخالفت خود را با نسب امویان ابراز داشته­‌است. ظاهرا او «صریح» را کسی که صحیح النسب باشد و «لصیق» را کسی که بیگانه باشد و او را به خاندان و قبیله‌ای ملحق سازند، دانسته­است. محمود عقّاد داستانی را نقل می‌کند که دَعفل نسّابه[56] به‌صراحت قریشی­بودن معاویه را در حضور او نفی نموده‌­است. او ماجرای انتساب ذکوان به امیه را نقل کرده و با توجه به این ماجرا ریشه امویان را مخدوش دانسته‌است.[57]
2.  زناکار بودن امیه نیای امویان: برخی با برجسته­سازی زناکاری امیه، جد امویان، نسب این خاندان را زیر سؤال برده‌اند.[58] اینان اشاره می‌کنند که نفیل بن عبدالعزی در نتیجه داوری میان عبدالمطلب و حرب پسر امیه و جدّ معاویه به حرب گفت: «پدر تو امیه مرد زناکار و پدر عبدالمطلب پاک‌دامن و عفیف بود».[59]
3. تطبیق دادن «شجره ملعونه» در قرآن با امویان: امویان در آیات و روایات شجره ملعونه دانسته شده­اند.[60] ازآنجاکه درخت از ریشه‌اش جدا نیست، نمی‌توان درخت را بدون احتساب اصل و ریشه­اش ملعون دانست. بنابراین ریشه بنی‌امیه با پیامبر مشترک نیست، چون قرآن و روایات در تمثیل خطا نمی­کنند.
4. سخنان ابن‌عباس در گفت­وگو با معاویه: در برخی منابع نقل‌شده که عبدالله‌ بن ‌عباس در جواب معاویه که پرسیده بود: آیا ما از شاخه‌های یک درخت نیستیم، گفت: «هرگز ای معاویه، هاشم اصیل و بزرگوار بود و پست و بدنسب نبود». آن­چه در این نقل مورد توجه است، عبارت «ان هاشما کان صمیما کریما و لم یکن لئیما و لا زنیما» است. «صمیم» به معنای اصیل و خالص، «لئیم» به معنای ضد کریم و پست است. واژه مهم­تر «زنیم» است که مساوی با الدعی یعنی فرزندخوانده است و شواهدی هم در قرآن دارد.[61]
5. طرفداری ابوسفیان از رومی‌ها: طرفداری ابوسفیان از رومی­ها را می­توان نشانی از رومی­بودن تبار ­او دانست. ابوسفیان که در جنگ یرموک شرکت داشت، چون رومی­ها پیروز می‌شدند، بدانان تبریک می‌گفت و چون مسلمانان غالب می‌شدند آهسته می‌گفت: پادشاه اگر می‌خواهید، فقط پادشاهان روم.[62]

10. مصداق «الروم» شمرده­شدن امویان در تفاسیر: در برخی تفسیرهای روایی، بنی‌امیه مصداق «الروم» دانسته شده‌­است، مانند روایت ابوبصیر به نقل از امام صادق(ع)؛[63] روایتی از ابن‌عقده  کوفی[64] و  روایتی از علی(ع).[65]

5. شماری از موافقان انتساب امویان به قریش

ازجمله نویسندگان متقدم موافق انتساب امویان به قریش اینان­اند: زبیری (236ﻫ)، بغدادی (245ﻫ)، مبرَّد (247ﻫ)، ابن‌قتیبه (د. 276ﻫ)، بلاذری (د. 279ﻫ)،  طبری (د.310ﻫ)، ابن‌دُرید (321ﻫ)، مقدسی (د. 355ﻫ)، ابن­حَزم (457ﻫ)، نُویری (733ﻫ)، ابن­اثیر (د. 2-630ﻫ).

از نگاه موافقان قریشی بودن بنی‌امیه، تشکیک در صحت نسب بنی‌امیه روا نیست؛ چراکه نه‌تنها در هیچ‌یک از مراجع معتبر ذکری از طعن بر نسب ایشان نیامده­‌ا­ست، بلکه بسیاری از کتب انساب، تاریخ و تراجم، قریشی بودنشان را تأیید کرده‌اند. اینان خاطرنشان می­کنند که بسیاری از مورخان مانند زبیری و بلاذری از دشمنان بنی‌امیه­اند و بیشتر این کتاب­ها در زمان عباسیان نوشته ‌شده‌­است. بنابراین اگر نسب امویان خدشه‌ای می­داشت، محال بود کسی به‌تفصیل به آن نپردازد. گذشته از این، حتی سایر قریشیان نیز بر خویشاوندی خود با بنی‌امیه تصریح کرده‌اند.

 

6. برخی پاسخ­های احتمالی به اشکالات مخالفان انتساب مشهور

1. درباره دلیل رایج­بودن فرزندخواندگی در دوره جاهلیت می­توان گفت همان­اندازه که احتمال دارد شخص مشکوک‌النسب، فرزندخوانده کسی باشد، محتمل است که فرزند حقیقی او نیز باشد. پس دلیل رواج فرزندخواندگی و تعمیم آن به امویان دلیل محکمی نیست، زیرا شواهد تاریخی فرزندخواندگی امویان، بسیار کم­تر از شواهد صحیح بودن نسب آن‌هاست.
2. برای درنظر نگرفتن سهم ذی­القربی برای بنی‌امیه، چند علت یا دلیل می­شود فرض کرد: 1. خروج بنی‌امیه از پیمان فرزندان عبدمناف و پیروان­ آن‌ها (حلف­المطیّبین[66])؛ 2. دچار فقر نبودن بنی­امیه برخلاف بنی‌هاشم و بنی­مطّلب؛ 3. یاری ندادن بنی­امیه به پیامبر؛ 4. محاربه و دشمنی بنی­امیه با پیامبر؛ 5. این محروم کردن از اختیارات پیامبر بود؛ 6. عدم قرابت نسبی؛

 البته در نقد علت اخیر می­توان گفت همیشه چنان نبوده که به همه کسانی که قرابت نسبی داشتند سهمی تعلق گیرد، چنان­که به بنی­نوفل که ازلحاظ نسبی و پدری با بنی­هاشم یکی بودند نیز سهمی تعلق نگرفت. از سوی دیگر به  زبیر بن عوام بااین­که از هاشمیان نبود، در فتح خیبر سهم «ذی­القربی» تعلق گرفت.

  درباره علت دوم هم باید گفت اگر بحث فقر در میان می‌بود، عباس عموی پیامبر که فردی متمول بود نباید سهمی می‌گرفت. به­نظر می­رسد دلایلی چون دشمنی دیرینه بنی­امیه، خارج­شدن آن‌ها از پیمان خانوادگی، اسلام­آوری ظاهری  و برخی عوامل دیگر سبب تعلق نگرفتن خمس به آن‌ها بوده باشد.

1. اولا علی بن احمد کوفی از غلات شیعه[67] و از مخالفان دودمان اموی است، بنابراین نمی­توان سخن او را بر ضد امویان پذیرفت، چون از موضع خصم قلم دوانیده­‌است.

ثانیا در ماجرای تفاخر معاویه به قریشی­بودن که برخی ساختگی بودن نسب او را برداشت کرده‌اند، چند نکته وجود دارد، یکی این­که وقتی­که معاویه فضیلت اجداد خود را می­شمارد، غرض اصلی او تأکید و تفاخر بر اصل و نسب نبود. عالم نسب‌شناسی نیز که به وی اعتراض کرد، منظورش این نبود که قریشی بودن امویان ساختگی است، بلکه فضیلت­هایی را که معاویه نقل می­کرد ساختگی می­دانست و امیه جد امویان را ذم می­کرد. ظاهرا در دلایل مخالفان نسب بنی­امیه برداشتی نادرست از داستان دَعفَل نسابه و ذکوان صورت گرفته‌­است. ابوالفرج در این ماجرا ذکوان را ملحق به امیه دانسته و این ماجرا خدشه­ای به نسب امیه و همه امویان وارد نمی­کند.[68]

 ثالثا درباره شعری که ادعا شده یاقوت حموی در معجم‌الادباء آورده، مهدوی دامغانی واژه «دخول» را نادرست دانسته و به‌جای آن «ذحول»[69] را صحیح می­داند و از نظر وی تعلق «بالدخول» به «امیه»، برفرض صحت، از لحاظ تجزیه و ترکیب غیرممکن است. در شعر منسوب به کتاب یاقوت، برخلاف متن کتاب او، در بیت اول «امیه» با الف و لام معرفه آورده شده و نام شاعر «علی ‌بن ‌عبدالله­ بن­ وصیف ‌الناشیء» نیز به‌اشتباه «علی­ بن­ عبدالوصیف» ذکر گردیده‌­است.[70]

رابعا ابوالفرج اصفهانی، داستان عقبه بن ابی معیط را به نقل از کتاب المثالب هیثم بن عدی آورده‌است. در ذکر این داستان از قول ابوالفرج، تردیدها و ابهاماتی وجود دارد؛ ازجمله این­که ابوالفرج خود از نسل امویان بوده و در ابتدای کتاب، خود را قُرشی خوانده‌است. شاید بتوان گفت که قرشی بودن را می‌توان به بعد از امیه نسبت داد، مانند همه فرزندانی که در شهر دیگر متولد می­شوند و بعد از چند قرن خود را متعلق به آن شهر و آن قوم می‌دانند، اما دلیلی برای این ادعا درمورد ابوالفرج موجود نیست. موضوع دیگر این­که ابوالفرج در کتابش بارها ترکیب «امیة بن عبدشمس» را به­کار برده که بعید است فقط به­سبب شهرت الصاق یا رواج بدین‌صورت بوده باشد.[71]

خامسا اشعار ابو‌طالب که در شرح ابن­ابی­الحدید آمده شش بیت است، درحالی‌که شمار آن در سیره ابن‌هشام 11 بیت است و عبارت «قدیما ...» در آن موجود نیست و عبارت «اری اخوینا من ابینا و امنا» وجود دارد[72] که معنایی وارونه را بازتاب می­کند. این­که ابن‌ابی‌الحدید این ابیات را از کدام منبع آورده و این­که چرا با اشعار موجود در متن ابن‌هشام متفاوت است مشخص نیست، اما ازلحاظ قدمت، منبع ابن‌هشام ترجیح دارد. 

سادسا ماجرای عبدالله بن جعفر معلوم نیست از کدام کتاب واقدی، توسط ابن­‌ابی‌الحدید نقل ‌شده‌‌است. براساس این گزارش، ماجرا این بوده که عبدالمطلب با امیه مسابقه اسب‌سواری دادند و جایزه پیروزی، صد شتر، ده غلام و ده کنیز، بردگی یک سال و تراشیدن موی جلوی سر تعیین شد. اسب عبدالمطلب پیشی گرفت و امیه پذیرفت به‌جای تراشیدن موی جلوی سر، ده سال غلام و برده عبدالمطلب باشد.[73] بنابراین به گفته ابن­ابی‌الحدید ماجرای بردگی امیه در شعر ابوطالب مربوط به این ماجراست.

سابعا این‌که ابن­ابی­الحدید، امیه را غلام دانسته مربوط به بعد از مسابقه­ای است که طبق گزارش وی، امیه با عبدالمطلب انجام داده‌‌است. او از هشام کلبی این ماجرا را روایت کرده و با عبارت «لما کان غلاما» بیان کرده که منظورش بازه موقتی بوده که امیه غلام شده‌‌است.

ثامنا برداشت مخالفان قریشی بودن امویان از ضرب‌المثل «قد حن قدح» در نامه 28 نهج البلاغه، درست نمی­نماید. اگر مقصود ابن­ابی­الحدید از ذکر این مثل، رد قریشی بودن امویان بود، در ادامه از نسب معاویه دفاع نمی­کرد. ضمن این‌که به‌تصریح عمده شارحان، مقصود از قدح، اسلام و ایمان بوده و مفهوم ضرب المثل مزبور، بیگانه­بودن نسبت به اسلام سبقت گیرندگان و مهاجران است.[74]

1. برداشتی که مخالفان قریشی بودن از واژه­های «صریح» و «لصیق» کرده‌اند، درست نمی‌­نماید و این‌که مقصود نسب باشد صراحت ندارد. در نسخه‌های قدیم­‌تر مصادرِ نامه 17 نهج‌البلاغه، این دو واژه وجود ندارند و به‌جای آن «ولا المحق کالمبطل» آمده‌است. اگر حضرت می­خواست نسب معاویه و امویان را زیر سؤال ببرد، پس ‌­از آن­که اجداد خود و معاویه را نام برد، موضوع نسب را عنوان می­کرد، نه این­که در میان بحث­های مربوط به اسلام و ایمان آن را مطرح کند.

درست است که ابن­ابی­الحدید در ابتدا به ماجرای نسب اشاره‌کرده، ولی بلافاصله مطلب را به سمت ماجرای اسلام‌­آوری سوق می‌دهد.[75] بیضون هم «لصیق» را مربوط به الصاق معاویه به ابوسفیان دانسته‌‌است و گفته که پدر معاویه مشخص نیست.[76] بنابراین آن­هایی که متن نامه را مربوط به نسب دانسته­اند، درمورد تردید در نسب جد امویان اتفاق نظر ندارند. به گفته برخی نیز عبارت «فکذلک نحن» در کلام حضرت علی(ع) کافی است تا نشان دهد ایشان یکسانی نسب را پذیرفته­اند.

1. برخلاف ادعایی که درباره محمد عبده شد، او درنهایت صریح و لصیق را راجع به دین می­داند. درست است که او در ابتدا ازلحاظ لغوی تصریح کرده که صریح یعنی صحیح­النسب و لصیق یعنی چسبانده­شده به یک خاندان یا قبیله، اما در ادامه گفته که منظور از صریح کسی است که از روی اخلاص و اختیار ایمان آورده و لصیق کسی است که از خوف شمشیر یا برای دنیا اسلام آورد­ه­‌است.[77]

ابوعطاء سندی از شاعران سده دوم، دل‌بسته امویان بود و حتی یک‌بار در جنگی بر ضد سیه­جامگان شرکت کرد. او در جنگی دیگر که بین امویان و ضحاک خارجی درگرفت، یکی از یاران ضحاک را به باد انتقاد گرفت.[78] در دوره تسلط عباسیان چون کار بر او دشوار شد و دیگر نمی­توانست راه به‌جایی ببرد، شعری اغراق‌آمیز در مدح ابوالعباس و بنی­هاشم سرود و در آن به‌اکراه امویان را هجو کرد.[79] ماجرایی هم که عقاد از دَعفَل نسابه نقل کرده، درباره الحاق ذکوان به بنی­امیه است و ارتباطی به نسب خود امویان ندارد.

1. اثبات زناکاری امیه نیز ارتباطی به غلام­ بودن و فرزندخواندگی او ندارد، نهایت نکته‌ای که با توجه به این گزارش می­توان مطرح کرد این است که بعضی از امویان از راه نامشروع متولد شده‌اند و اموی بودن آن‌ها زیر سؤال نمی‌رود.
2. مصداق شجره ملعونه به‌صورت مستقیم در قرآن اشاره نشده و فقط در بعضی تفاسیر شیعی به آن پرداخته ‌شده‌‌است. روایات موجود درباره شجره ملعونه نیز اشکالات سندی دارند و برفرض صحت مصداق شجره ملعونه، دلالتی بر رومی بودن و غیرقریشی بودن امویان ندارد.
3. الفاظ صمیم، لنیم و زنیم بر این‌که معاویه و امویان غیر قریشی­اند، دلالت ندارد، بلکه می‌تواند به این معنا باشد که شخص معاویه شریف نیست یا زنازاده‌ است.
4. به‌صرف حمایت ابوسفیان از رومی‌ها، نمی­توان او را متمایل به آنان دانست، چه رسد به این‌که از نژاد رومیان بوده باشد. گزارش ابن­عبدالبر نیز اشاره‌ای به نسب ابوسفیان و دلالتی بر تمایل او بر رومی­ها ندارد و فقط شدت دشمنی او را نسبت به مسلمانان و تمایل به شکست آنان را در آن زمان نشان می­دهد.

10. درباره مصداق «الروم»؛ سند روایت ابوبصیر به‌شدت ضعیف است. حسن بن محمد بن جمهور، امامی و ثقه است، اما پدرش، محمد بن جمهور، به‌شدت تضعیف‌شده و مذهب و احادیث او فاسد اعلام ‌شده‌‌است. جعفر بن بشیر وشاء و محمد بن العباس نیز مجهول­اند.[80] فارغ از ضعف سندی این روایت، زمان حادثه پیروزی و شکست روم و بنی‌امیه، با وقایع تاریخی مطابقت ندارد.

سند روایت ابن‌عقده به دلیل مجهول و مهمل بودن سلسله روات آن ضعیف است. ابن­عقده (احمد بن‌ محمد بن ‌سعید) زیدی جارودی، ولی ثقه است،[81] اما حسن بن القاسم، علی بن ابراهیم بن المعلی و فضیل بن اسحاق مجهول­اند.[82] دلالت این روایت نیز بر رومی­بودن نژاد بنی‌امیه روشن نیست.

سند روایت بحرانی در تفسیر برهان به دلیل مهمل­بودن راویان و نیز به دلایل ذیل دارای ضعف است: افرادی مانند محمد بن عباس، احمد بن محمد بن سعید، حسن‌ بن ‌القاسم و بسیاری دیگر مجهول­اند. شمار افراد سلسله راویان، باوجود یازده قرن بسیار اندک است و نمی­تواند سلسله کاملی باشد. از لحاظ تاریخی نیز فاصله زیاد زمانی مانع پذیرش این روایت می­شود.

 

7. ارزیابی کلی آراء موافقان و مخالفان

در بخش­های پیشین نظرات و دلایل مخالفان و موافقان آورده شد. مشخص شد که بیشتر مخالفان نسب مشهور بنی‌امیه با مذهب تشیع ارتباط دارند و تأییدکنندگان و موافقان قریشی بودن امویان، برخی از نویسندگان سنی سده‌های نخستین­اند. البته این بحث‌ها به نویسندگان متأخر نیز کشانده شده که به صورت مشروح بدان پرداخته شد. با این همه در نظرات و دلایل موافقان و مخالفان نوعی یکسونگری و جزمیت نمودار شده و  تصویری سیاه یا سفید ارائه گردیده­‌است. بعضی از نظرات و دلایل دارای ضعف‌ها و نواقص آشکار است و برخی نیز نشان از جعل و تاریخ­سازی دارد. بنابراین به­نظر می‌رسد که جای روی­کرد میانه درباره نسب بنی‌امیه خالی است. ازاین­رو برخی از آراء موافقان و مخالفان محل نقد و تأمل است که ذیلا مطرح می‌شود:

1. ازآنجاکه ماجرای سفر یا تبعید امیه به شام می­تواند یکی از عوامل به‌اشتباه واداشتن مورخان یا محرکی برای طرح مبحث رومی بودن امویان محسوب شود، بررسی گزارش­های این ماجرا ضروری به نظر می­رسد. بر اساس گزارش­ها، ازآنجاکه هاشم بن عبدمناف (جد دوم پیامبر) به سبب کارهای شایسته‌اش، منزلت اجتماعی فوق‌العاده‌ای یافته بود، مورد حسادت امیه قرار گرفت. سرانجام این حسادت­ها به نزاع کشیده شد که با داوری کاهنی از قبیله خزاعه (کاهن عسفان) به نفع هاشم پایان یافت و امیه به مدت ده سال، بر اساس شرط از پیش تعیین‌شده به شام تبعید شد.[83] گزارش مشابه ماجرای هاشم و امیه درباره حرب فرزند امیه نیز وجود دارد که وی پس‌ازآن­که به مقام و موقعیت عبدالمطلب بن هاشم حسادت ورزید به نزاع پرداخت و درنهایت همانند پدرش تبعید شد.[84] با‌وجود این مشخص می­شود که ابن­­ابی‌الحدید، امیه و حرب را اشتباه گرفته، چون امیه را در مقابل عبدالمطلب قرار داده‌‌است.

ماجرای مسابقه عبدالمطلب با امیه که ابن­ابی­الحدید بیان کرده، بدون در نظر گرفتن گزارش­­­های کهن و فاصله سنی امیه و عبدالمطلب ‌است. گویی این گزارش در دوره اموی جعل‌ شده تا حقیقتی را کتمان کند، اما این­که حقیقت چه بوده که حاضر شده‌اند ثبت بردگی و ده سال تبعید را بپذیرند، مشخص نیست. با پذیرش این گزارش نیز نمی­توان شعر ابو‌طالب را به غلام­بودن امیه از ابتدای زندگی­اش تفسیر کرد، اما این­که چرا شعر موجود در شرح نهج البلاغه ابن‌ابی­­الحدید با شعر موجود در سیره ابن‌هشام متفاوت است، جای تأمل دارد. آیا نمی­توان قائل به دست‌کاری و حذف و اضافه ابیاتی از شعر توسط ابن‌هشام شد؟ آیا نمی­توان پذیرفت که ابن‌ابی­الحدید از منبعی دست‌اول بهره برده‌‌است؟ هرچند ابن­ابی‌الحدید در ادامه به‌صراحت امیه را فرزند عبدالشمس عنوان می­کند، اما شعری که به ابوطالب منسوب کرده معنایی دیگر دارد. روایتی که او از هشام کلبی آورده نیز مشخص نیست از کدام منبع بوده و این­که آیا واقعا مقصود کلبی از غلام­شدن امیه پس از باختن در مسابقه بوده یا نه نیز معلوم نیست. بااین‌حال گزارش مسابقه به دلیل اشکالات تاریخی و سندی مشکوک است.

شاید بتوان گفت که حضور ده‌ساله امیه در شام سبب شده او را به رومی‌ها نسبت دهند یا ­ ظن رومی بودن او تقویت شود. با‌وجود این برخی محققان گزارش­های مربوط به تبعید و سفر را به افسانه شبیه دانسته و آن را انکار کرده‌اند و عدم نقل از سوی مورخانی چون یعقوبی، ابن‌هشام و مسعودی را دلیل بر جعلی­بودن آن دانسته‌اند.[85] البته نگاه اخیر به گزارش­های تاریخی مفسده‌هایی در پی دارد که ازجمله آن‌ها، کنار گذاشته­شدن بیش­تر گزارش‌های تاریخی موجود است، چون هر مورخ بر اساس ارزش‌گذاری مدنظر خود، مطلبی را نقل می­کند و عدم نقل به معنای انکار یا جعلی دانستن نیست، بنابراین با ابهامات موجود، قطعیتی درباره صحت انتساب امویان به قریش برداشت نمی‌شود.

1. این­که ابوالقاسم کوفی با امویان دشمنی دارد و بر اثر همین دشمنی، گزارش دروغین ارائه داده، فرضی نادرست است. اگرچه برخی مانند نجاشی، ابن­غضائری و خوئی،[86] وی را متهم به غلو کرده­اند و جعفر بن محمد را به­عنوان راوی گزارش او تضعیف نموده‌اند، اما طوسی بسیاری از آثار کوفی را می­پسندد، چون عقیده دارد که بیشتر آن‌ها را  درزمانی که مورد اتهام نبوده نوشته‌‌است.[87] در دیگر متون کهنی که به آثار و شخصیت صاحبان آثار پرداخته‌اند، مطلب چندانی که به‌طور قطعی درباره کوفی اظهارنظر کرده باشند، وجود ندارد. بااین­حال میرزا حسین نوری (د. 1320ﻫ) کتاب الاستغاثه را ارزیابی کرده و در ظاهر بسیاری از اخبار آن را درست دانسته‌‌است.[88] بنابراین برفرض پذیرش غالیگری او و اتهاماتی ‌چنین، نمی­توان همه گزارش­های تاریخی او را به‌راحتی کنار گذاشت. هرچند در سخنان کوفی جز استناد به تأویل آیه قرآن دلیلی ارائه نشده و گزارشی مکتوب دیگری پیش‌ از تألیف این کتاب در دست نیست، اما ازآنجاکه گزارش­های طبری به‌عنوان منبعی قرن چهارمی، در نزد اهل سنت اعتبار دارد، گزارش کوفی نیز به‌عنوان منبعی متعلق به همین قرن باید مدنظر قرار گیرد. اگر گزارش کوفی کنار گذاشته شود، با توجه به اثر کراجکی، می­توان به گزارش­های ابن‌عقده و ابن­جحام در همین قرن استناد کرد. کراجکی از شاگردان شیخ طوسی و سید مرتضی مورد وثوق بسیاری از علما مانند حر عاملی، شهید اول، علامه مجلسی و دیگران بوده‌‌است. کتاب کنز الفوائد او از زمان نگارش تا زمان حاضر، پیوسته، مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار گرفته و برای آگاهی از بسیاری از مباحث مهم اسلامی، کتابی ارزشمند و قابل توجه است. مؤلف به بسیاری از منابع معتبر دسترسی داشته که این خود بر ارزش کتابش می‌افزاید.
2. عمادالدین طبری ازآنجاکه نویسنده‌ای قرن هفتمی است و همه مصادر او مشخص نیست، می­توان به سندیت و حجیت گزارش او اشکال وارد کرد. بااین‌حال واکنش شدید ابن‌ابی‌الحدید به ماجرای تردید نسب امویان، نشان از مطرح بودن این بحث در آن زمان دارد و دیگر این­که بسیاری از علمای شیعه سندیت گزارش عمادالدین طبری را پذیرفته­اند و این می­تواند نشان از قوام گزارش و سند او نزد علما بوده باشد، هرچند آن اسناد و مصادر امروزه موجود نباشد. ضمن این‌که پیش از این اشاره شد مرجع اصلی گزارش طبری از کتاب البدیع نگاشته شده در سده چهارم یا پنجم است.
3. به‌طور عمده در نوشته­های نویسندگان معاصر مطلب جدیدی یافت نمی­شود و با قلمی متفاوت همان مطالب گذشتگانی چون کوفی و طبری تکرار شده‌‌است، البته مطالب کتاب عمادالدین حسین اصفهانی(عمادزاده)، باوجود اصرار بر رومی دانستن امویان، بیشتر شبیه داستان‌سرایی و ساخته ‌و پرداخته ذهن نویسنده‌ است. جزئیات و تحلیل­هایی که او آورده مبتنی بر منابع نیست و در نظرات وی اشتباهات و تناقضات زیادی وجود دارد. عمادزاده، عبدمناف را خریدار و مالک امیه دانسته و روم را ایتالیا تفسیر کرده، درحالی‌که منظور از روم، سرزمین شامات بوده‌‌است. در کتاب او به نقل از برخی مورخان، امیه آزادشده بنی‌ثقیف ذکرشده، درحالی‌که در منابع تاریخی چنین مطلبی وجود ندارد. عمادزاده با این‌که در ابتدا می­نویسد عبدمناف، امیه را از عبدشمس خرید، درنهایت می­گوید که به جهت زیبایی‌ موردتوجه عبدشمس قرار گرفت و پسرخوانده او شد. با این همه در هیچ منبعی شواهد خرید امیه توسط عبدمناف وجود ندارد.

عباس قمی نیز بااین‌که در سفینة البحار به‌صراحت انتساب بنی­امیه به قریش را رد می­کند، در انوارالبهیه نسل امیه را فرزندان عبدشمس معرفی کرده‌‌است.[89] این‌که کدام اثر وی متأخرتر است، مشخص نیست، ولی این تضاد آشکار در آثار قمی تأمل برانگیز و نیازمند بررسی است.

1. نکاتی هم درباره نامه 17 و 28 نهج­البلاغه در خور ذکر است.

در نامه 28 نهج البلاغه که بدان اشاره شد، ممکن است حضرت با مَثَل «قد حن قدح» خواسته باشند نسب معاویه را زیر سؤال ببرند، اما این کلام صراحت و قطعیتی را در بر ندارد. بنابراین برخی بر این نظرند که کاربرد مَثَل یادشده اعم از بحث نسب است، یعنی هرگاه کسی جایگاه و مقامی را که شایسته آن نیست، ادعا کند، از این مثل استفاده می‌شود.[90] بااین­حال کاربرد این مثل در معجم‌های لغت درباره کسی است که به قومی یا گروهی افتخار می‌کند که از آن‌ها نیست.[91] ضمن این­که حضرت در قسمت پایانی این نامه فقط خود را خویشاوند پیامبر دانسته‌است.[92]

نامه­ مورد اشاره به‌صورت عمده در نامه شماره 17 شرح­ها و ترجمه­های نهج البلاغه آمده‌‌است. از موارد اختلافی می­توان به ترجمه ملافتح الله­کاشانی (نامه 18) و مغنیه (نامه 16) اشاره کرد. اگر به منابع پیش از سید رضی مراجعه گردد، اختلافاتی میان متن­های موجود از نامه مشاهده می­شود.

متن نامه پیش از سید رضی در کتاب سلیم­ بن­ قیس هلالی (د. 76-95ﻫ)، وقعةالصفین نصربن­ مزاحم منقری (د. 212ﻫ)، الامامه و السیاسه منسوب به ابن­قتیبه دینوری (د. 276ﻫ)، اخبارالطوال ابوحنیفه دینوری (د. 281-290ﻫ)، الفتوح ابن‌اعثم کوفی (د. 314ﻫ)، مروج­الذهب مسعودی (د. 346ﻫ) وجود داشته‌‌است.

پس از سید رضی این نامه در کنزالفوائد کراجکی (د. 449ﻫ)، ربیع­الابرار زمخشری (د. 538ﻫ)، مناقب خوارزمی (568ﻫ)، المحاسن و المساوی بیهقی (د. 569ﻫ)، منهاج البراعة راوندی (د. 573ﻫ)، مناقب ابن­شهرآشوب (د. 588ﻫ)، غررالحکم آمدی (د. 588ﻫ)، معارج نهج­البلاغه علی بن زید بیهقی خراسانی (قرن ششم)، شرح نهج‌البلاغه ابن­ابی‌الحدید (د. 656ﻫ)، شرح نهج­البلاغه ابن‌میثم (د. 679ﻫ) و بسیاری از آثار بعدی آمده‌است.

اختلاف جزئی در همه آثار نام­برده وجود دارد؛ از جمله آن‌هاست: «نحن عبد مناف یا انا عبدمناف یا انابنوعبدمناف یا اننا بنوعبدمناف»، «فکذلک نحن یا فلعمری اننا کذلک یا فلعمری انا بنو اب واحد»، «لیس امیه کهاشم  یا لان امیه لیس کهاشم  یا ولکن لیس امیه... یا ولکن لیست امیه...»، «لیس لبعضنا علی بعض فضل  یا لیس لاحد منا علی احد فضل  یا لیس لبعضنا فضل علی فضل».

هرچند اختلافات ذکرشده در انتقال معنا و مفهوم اصلی نامه تأثیر آن‌چنانی ندارد، اما اختلافاتی در متن کتاب‌ها وجود دارد که سبب تغییر در معنا و برداشت متفاوت می­شود. برای نمونه در متن کتاب سید رضی و بسیاری از متون بعدی جمله «ولاالصریح کاللصیق» آمده، درحالی‌که چنین جمله‌ای در متن آثار پیش از سید رضی موجود نیست و فقط جمله «لا مهاجر کالطلیق یا لاطلیق کالمهاجر و لا محق کالمبطل یا لامطبل کالمحق» با اندکی تفاوت آمده‌‌است و اثری از عبارت موجود در متن سید رضی نیست، حتی در کنزالفوائد کراجکی، المحاسن بیهقی و مناقب خوارزمی نیز این جمله وجود ندارد.

جمله مزبور در آثار پس از سید رضی  فقط در ربیع­الابرار زمخشری، مناقب ابن‌شهرآشوب، معارج علی بن زید بیهقی، شرح ‌نهج­البلاغه ابن­ابی­الحدید، شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم و برخی آثار بعدی مشاهده می­شود. در این میان متن کتاب افرادی مانند ابن‌ابی‌الحدید ضمن این‌که ازلحاظ متنی با متن سید رضی تفاوت ندارند، اما معنای صریح و لصیق را مربوط به اسلام­آوری می­دانند که دیگر خدشه­ای بر نسب امویان وارد نمی­شود. در مقابل این نظر، از متن اثر ابن‌میثم به‌صراحت خدشه بر نسب امویان برداشت می­شود.[93] بنابراین ضمن این‌که نمی­توان همه نویسندگان را قائل به اشکال در نسب همه امویان دانست، نمی‌توان  از دلایل آنان که جملات نامه را مربوط به نسب می­دانند چشم­پوشی کرد.

این­که برخی به صرف عبارت «فکذلک نحن» در نامه مزبور پذیرفته­اند که حضرت علی(ع)، خویشاوندی معاویه را با خود تأیید کرده‌‌است، دلیل مناسبی نیست، زیرا همان‌گونه که اشاره شد، این جمله در همه نسخه‌های موجود از نامه حضرت به همین شکل نیست. چه‌بسا که منظور حضرت گفتاری تسامحی و مماشات با معاویه و معادل تعبیر فارسی «بر فرض که بپذیریم »[94] بوده‌‌است تا در ادامه نامه مسائل مهم­تری را بیان کند، نه این‌که خویشاوندی با امویان را پذیرفته یا تسلیم ادعای معاویه شده‌باشد.

این­که ابن‌ابی­الحدید به مصادر نهج­البلاغه سید رضی ایرادی نگرفته و آن را محور کتابش قرار داده و به تفاوت متن آن با متون قبلی اشاره نکرده نیز نکته‌ای قابل‌تأمل است.

 

8. نتیجه

 گزارش‌های مکتوب از انتساب غیرحقیقی بنی‌امیه به قریش، دست ‌دوم بوده و بیشتر در آثار بعضی از شیعیان و در جغرافیای شیعی مانند عراق مطرح‌ شده‌‌است. متأخران نیز همان مطالب متقدمان را تکرار کرده‌اند. بنابراین به دلیل فاصله زیاد زمانی روایت و کتابت این گزارش‌ها با تولد «امیه» جد امویان، در نگرش تاریخی حجیت ندارد، اما ابهاماتی هم وجود دارد که به‌راحتی نمی­توان بدان پاسخ گفت. از آن جمله این‌که چرا این ادعا از قرن چهارم در متون شیعی به‌صراحت واردشده و آیا این نقل‌ها پیش‌ازاین قرن وجود داشته و نابود گردیده‌است؟ این‌که چرا بسیاری از علمای شیعه بدون هیچ تردیدی به این نقل‌ها دامن زده‌اند؟ آیا منشأ این اخبار به علمای زیدی می‌رسد یا بنابرادعای برخی، روایاتی واصله از امامان شیعه است؟ چرا ابن­ابی­‌الحدید با همه تلاشی که کرده نتوانسته این ماجرا را به درستی توجیه کند؟ مجموع این پرسش­ها و ابهامات می‌تواند انتساب بنی‌امیه را به قریش خدشه‌دار کند و احتمال غیر قریشی بودن آن‌ها را تقویت نماید. به‌طورکلی نگارندگان نظرات کسانی که نسب بنی­امیه را خدشه‌دار دانسته‌اند، رد نمی­کنند، اما شواهد و اسناد آن‌ها را کافی نمی­دانند. با این‌حال با توجه به اخبار و دلایل فراوان از طرف مخالفان، یقین و قطعیتی برای پذیرش درستی انتساب امویان به قریش نمی­ماند و نویسندگان این پژوهش ترجیح می­دهند در ذکر نسب امویان، از عبارات «مشهور است» یا «منسوب است» استفاده کنند و بر تردید در این انتساب باقی بمانند.

 

کتابشناسی

قرآن کریم.

ابن‌اثیر، علی ‌بن ‌محمد، اللباب‌ فی‌ تهذیب ‌الانساب، بیروت، دارصادر، 1414ﻫ/ 1994م.

ابن‌اثیر، مبارک‌ بن ‌محمد، النهایة ‌فی‌ غریب ‌الحدیث ‌و ‌الْاثر، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1404ﻫ.

ابن‌اعثم‌ کوفی، احمد، الفتوح، تحقیق علی شیری، بی‌جا، بی‌نا، 1411ﻫ.

ابن‌حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ﻫ/1998م.

ابن‌حنبل، ابوعبدالله احمد، مسند احمد بن حنبل، تحقیق شعیب الارنووط، بی­جا، موسسه الرسالة، 1421ﻫ/ 2001م.

ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک، تحقیق عبدالقادر مصطفی عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1412ﻫ/ 1992م.

ابن‌داود حلی، حسن بن علی، الرجال، تهران، دانشگاه تهران، 1342ش.

ابن‌درید الازدی، ابوبکر محمد بن حسن، الاشتقاق، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بیروت، دارالجیل، 1411ﻫ/ 1991م.

ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالباقر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1410ﻫ/1990م.

ابن‌سلام، ابوعبید قاسم، النسب، تحقیق مریم محمد خیرالدرع، بیروت، دارالفکر، 1410ﻫ/ 1989م.

ابن­شهرآشوب، ابو جعفر محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، بیروت، دارالاضواء، بی­تا.

ابن‌عبدربّه، احمد بن محمد، عقدالفرید، به کوشش مفید محمد قمیحه، بیروت، دارالاحیاء التراث ­العربی، 1408ﻫ.

ابن‌عبدالبر، یوسف‌ بن‌ عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، محقق علی محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، 1412ﻫ.

ابن‌عقده کوفی، احمد بن محمد، فضائل امیرالمومنین، قم، دلیل ما، 1424ﻫ.

ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ﻫ.

ابن‌قتیبه دینوری، أبو محمد عبد الله بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عکاشة، قاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1992م.

همو، الامامة و السیاسة، تحقیق طه محمد الزینی، بی­جا، بی­نا، بی‌تا.

ابن­کلبی، هشام بن محمد، مثالب العرب و العجم، تحقیق محمدحسن مسلم الدجیلی، بیروت، دارالاندلس، 1430ﻫ/2009م.

ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414ﻫ.

ابن‌میثم بحرانی، کمال الدین میثم بن علی، شرح نهج البلاغه ابن‌میثم، بی­جا، موسسه النصر، بی­تا.

ابن‌هبه الله مدائنی (ابن‌­ابی­الحدید)، عزالدین ابی حامد، شرح نهج البلاغه، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1415ﻫ/ 1995م.

ابن‌هشام، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا، ابراهیم الابیاری، عبدالحفیظ شلبی، بیروت، لبنان، داراحیاءالتراث العربی، بی­تا.

ابن‌‌عمرو الازدی السجستانی، ابوداود سلیمان بن اشعث، سنن ابی داود، تحقیق محمد محیی­الدین عبدالحمید، بیروت، مکتبة العصریة، بی­تا.

استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهره فی فضائل العترة الطاهرة، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1409ﻫ.

ابو الفرج اصفهانی، علی بن حسین، الاغانی، شرح عبد الله علی مهنا و سمیر جابر، بیروت، دارالفکر، 1407ﻫ/ 1986م.

همو، مقاتل الطالبیین، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1419ﻫ.

اصفهانی(عمادزاده)، عمادالدین‌حسین، زندگانی امام حسین(ع)، بی جا، نشر محمد و انتشارات امین، 1364ش.

بحرانی، هاشم بن سلیمان، تفسیر برهان، قم، موسسه البعثة، 1415ﻫ.

بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح بخاری، تحقیق احمد محمد شاکر، بیروت، دارالجیل، بی­تا.

بغدادی، محمد بن حبیب، المحبر، تحقیق شتی تر، بیروت، دارالآفاق الجدیده، بی­تا.

همو،المنمق فی اخبار قریش، تحقیق ابوبکر محمود عبدالهادی، مصر، مکتبه الازهریة للتراث، 1437ﻫ/ 2016م.

بلاذری، ابوالحسن احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار، ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، چ اول، بی‌تا.

همو، فتوح البلدان، تحقیق عبدالقادر محمدعلی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1435ﻫ/2014م.

بیضون، لبیب، تصنیف نهج البلاغه، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1375ش.

بیهقی، ابراهیم بن محمد، المحاسن و المساوی، بیروت، منشورات محمدعلی بیضوی، 1420ﻫ/ 1999م.

بیهقی فرید خراسان، علی بن زید، معارج نهج البلاغه، تصحیح محمدتقی دانش پژوه، قم، کتابخانه عمومی مرعشی، 1367ﻫ.

پاکتچی، احمد، «ابن‌عقده»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1378ش.

ترمذی، محمدبن عیسی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، محقق احمدمحمد شاکر، قاهره، دارالحدیث، 1419ﻫ.

 دینوری، ابوحنیفه، اخبارالطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، مصر، 1960م.

حلی، حسن بن یوسف، خلاصة القوال فی معرفة أحوال الرجال (رجال علامه حلی)، نجف اشرف، دارالذخائر، 1411ﻫ.

حموی بغدادی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادبا، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ﻫ/ 1988م.

خوارزمی، مناقب خوارزمی، تحقیق  مالک المحمودی، قم، موسسه سیدالشهدا، 1412ﻫ.

ذهبی، شمس الدین محمدبن احمد، سیراعلام النبلاء، تحقیق مجموعه من المحققین باشراف شعیب الارناووط، بیروت، موسسه الرسالة، 1405ﻫ/ 1985م.

رضی، محمدبن حسین، نهج‌البلاغه، تحقیق صبحی صالح، قم، موسسه دارالهجرة، 1414ﻫ.

زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس،  بیروت، دارالفکر، 1414ﻫ.

زبیری، مصعب بن عبدالله، نسب قریش، تحقیق لیفی بروفنسال، قاهره، دارالمعارف، بی­تا.

زرگری نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام، تهران، سمت، 1378ش.

زمخشری، ابو­القاسم محمود بن عمر، ربیع­الابرار و نصوص الاخبار، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1412ﻫ/ 1992م.

سبط‌بن‌جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکره الخواص، تحقیق عامرالنجار، قاهره، مکتبه الثقافة الدینیة، 1429ﻫ /2008م.

سرخسی، اعلام نهج­البلاغه، تحقیق عزیزالله عطاردی، تهران، نشر عطارد، 1415ﻫ.

صیمری‌ بحرانی، مفلح بن حسن، الزام النواصب بولایه علی بن ابی طالب، تحقیق سیدمحمدالغریفی، مشهد، دارالتراث البحرانی، 1424ﻫ /2003م.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دارالقاموس الحدیث(مکتبة البیان)، بی تا.

طبری، عمادالدین حسن، کامل بهائی، تهران، مرتضوی، 1382ش.

طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، تحقیق احمد حسینی اشکوری، تهران، مکتبه المرتضویة، 1375ﻫ.

طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، موسسه النشر الاسلامی، چ3، 1373ش.

همو، الفهرست، به­کوشش سیدمحمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة­المرتضویة، 1356ﻫ/1937م.

طهرانچی، ابوالقاسم، احمد مهدوی دامغانی، «احتجاجات و سؤالات و توضیحات»، یغما، ش208، آبان 1344ش.

عبده، محمد، شرح نهج البلاغه، تحقیق و شرح عبده، قاهره، مطبعة الاستقامة، 1412ﻫ.

عقاد، عباس محمود، ابوالشهداء الحسین بن علی(ع)، بیروت، المکتبة العصریة، 1421ﻫ.

فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تحقیق مهدی مخزومی و مهدی سامرائی، قم، موسسه دارالهجرة، 1409ﻫ.

فیض‌الاسلام ‌اصفهانی، علی نقی (د.1364ش)، ترجمه و شرح نهج البلاغة ، تهران، سپهر، 1365ش.

فیض‌کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، تصحیح حسین اعلمی، تهران، مکتبه الصدر، 1373ش.

فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، دارالهجرة، 1414ﻫ.

قرشی، سیدعلی اکبر، مفردات نهج البلاغه، تهران، نشرقبله، 1377ﻫ.

قمی، عباس، انوارالبهیه، ترجمه محمدمحمدی اششتهاردی، قم، ناصر، چ4، 1386ش.

همو، سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار، قم، اسوه، 1414ﻫ.

کاشانی، ملافتح الله، تنببه الغافلین و تذکره العارفین، مصحح سید محمدجواد ذهنی تهرانی، تهران، پیام حق، 1378ش.

کاشف­الغطاء، محمدحسین، جنه المأوی، تحقیق سید محمدعلی القاضی الطباطبایی، قم، دلیل ما، 1387ش.

کراجکی، ابوالفتح محمدبن علی، کنزالفوائد، بی جا، بی نا، بی تا.

کوفی، ابوالقاسم علی بن احمد، الاستغاثة، طهران، مکتب نینوی الحدیثة، بی­تا.

مبرد، محمد بن زید، نسب عدنان و قحطان، بغداد، الوراق للنشر، 2007م.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیا التراث العربی، چ2، 1403ﻫ.

مروجی طبسی، نجمالدین،سفیانی، قم، انتشارات مرکز تخصصی مهدویت، 1394ش.

همو، درس خارج مهدویت، مورخه 30/5/1394.

مروجی طبسی، محمدعلی، «نیمه پنهان بنی امیه»، فرهنگکوثر، ش 97، پاییز 1388ش.

مسعودی، ابی الحسن علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، شرح محمد قمیحه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1971م.

مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، محقق احمد عمر هاشم و موسی شاهین لاشین، بیروت، عزالدین، 1407ﻫ.

مقدس اردبیلی، احمد بن علی، حدیقه­الشیعه (منسوب به اردبیلی)، تصحیح صادق حسن­زاده و علی­اکبر زمانی­نژاد، قم، انصاریان، 1377ش.

مقدسى، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ‏، مصحح پورسعید، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، بى تا.

مقریزی، تقی­الدین احمد بن علی، النزاع و التخاصم بین بین­امیه و بین­هاشم، تحقیق حسین مونس، مصر، دارالمعارف، 1988م.

مغنیه، محمدجواد، فی‌ظلال نهج‌البلاغه، بیروت، دارالعلم‌للملایین، 1979م.

مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه گویا و شرح فشرده‌ای بر نهج البلاغه، تهران، امام علی بن ابی­طاللب، چ13، 1381ش.

منقری، نصربن مزاحم، وقعة الصفین، تحقیق و شرح عبدالسلام محمدهارون، قاهره، الموسوعة السعودیة بمصر، بی تا.

مجهول، ترجمه نهج البلاغه قرن پنجم و ششم، مصحح عزیزالله جوینی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ2، 1377ش.

نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک ­الوسائل، بیروت، مؤسسة آل البیت­لاحیاء­التراث، ۱۴۰۸ﻫ.

نویری، احمد بن وهاب، نهایة الارب فی فنون الادب، تحقیق محمدجابر عبدالعال، قاهره، دارالکتب، 1404ﻫ/ 1984م.

نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، موسسه النشر الاسلامی، چ6، 1365ش.

هاشمی خوئی، حبیب الله، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، تهران، مکتبه الاسلامیه، چ4، 1400ﻫ.

هاشمی، سید علی، «نام و نسب سفیانی»، ادیان،مذاهبوعرفان، مشرق موعود، سال دهم، ش 3،  تابستان 1395ش.

هلالی کوفی، ابوصادق سلیم بن قیس، کتاب سلیم، تحقیق محمدباقر انصاری زنجانی، قم، دلیل ما، 1422ﻫ.

بررسی نسبت فامیلی امام حسین(ع) و یزید (5مهر 1396ش)، پایگاه تخصصی شبهه،برگرفته در تاریخ 12آبان 1397ش – 17:20 از لینک  http://shobhe.net/Archives/384 8

تعداد مشاهده مقاله: 2,280

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 355