ابن‌صفار و پیشبرد نجوم اسلامی در اندلس:

قبله‌یابی در کتاب العمل بالاسطرلاب و ساعت آفتابی «بلاطة»^[1]

فاطمه رضایی

دانش‌آموخته دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

یونس فرهمند^[2]

دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

موسی اکرمی

استاد گروه فلسفه، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

قنبرعلی رودگر

استادیار گروه آموزش الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

چکیده

ابن ‌صفار (حدود 370- 426ﻫ) منجم و ریاضی­دان مسلمان اندلسی (اسپانیایی)  آثار چندی در علم نجوم تألیف کرده ­است. مشهورترین اثر او کتاب العمل بالاسطرلاب و ذکر آلاته واجزائه است که در این پژوهش معرفی، بررسی و برخی نوآوری‌های آن عرضه خواهد شد. هم‌چنین ساعتی آفتابی به نام «بلاطة» از این منجم برجای مانده که قدیم‌ترین ساعت آفتابی در اندلس است. توجه این نجوم­دان اندلسی به زیج خوارزمی(د 235ﻫ) که خود متأثر از زیج سندهند بودهو نیز جغرافیای بطلمیوس نشان از اتکا و اعتنای او به علوم ایرانی، هندی و یونانی دارد. توجه به این نکات البته به معنای نادیدن تأثیرپذیری او از استادش، ابوالقاسم مسلمة‌‌ بن ‌احمدمجریطی (د 398ﻫ) نیست. افزون بر این‌ها، تعیین قبله قرطبه با مقدار 30 درجه جنوب شرقی و یافتن مسافت و جهت تا مکه در این اثر حاکی از اهتمام او به موضوع قبله­یابی است. نویسندگان نوشتار پیش رو با تمرکز بر کتاب العمل بالاسطرلاب و نیز ساعت آفتابی «بلاطة» به بحث درباره نقش ابن‌صفار در نجوم پرداخته و به مبحث قبله‌یابی و تعیین وقت نیم­روز در اندلس هم اشاراتی کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها: ابن‌صفار، اسطرلاب، ساعت آفتابی بلاطة، قبله‌یابی، منجمان اندلس.

1)                   

2)                 درآمدی تاریخی

اندلس به مرکزیت قرطبه درسده چهارم هجری در دوره حکومت عبدالرحمان ناصر اموی (حک300-350ﻫ) جایگاه ویژه‌ای درمیان دولت‌های اسلامی به‌دست آورد. روابط سیاسی و فرهنگی مسلمانان اندلس با دولت‌های مسیحی شرق (قسطنطنیه) و غرب هم‌زمان رو به گسترش نهاد.[3] سیاست فرهنگی امویان اندلس در این دوره مبتنی بر جذب دانشمندان و عالمان سرزمین‌های مختلف اسلامی بوده‌است؛ از این رو علمای بسیاری به اسپانیا مهاجرت کردند که در نتیجه آن آثار علمی فراوانی در آن‌جا تألیف یا از لاتین و یونانی به عربی ترجمه شد. توجه به کتاب و ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی چندان رو به فزونی نهاد که­به­ویژه در دوره حَکَم مستنصر اموی (حک350-366ﻫ) کتاب هدیه­ای باارزش به­شمار می‌آمد.[4] او با دادن صله‌های گران­بها و صرف هزینه‌های بسیار از دانشمندان می‌خواست تا اولین نسخه از تألیفات خود را به دربارش بفرستند.[5] اما دوره شکوه و اقتدار سیاسی و فرهنگی اندلس با سلطه عامریان (367- 399ﻫ) روی در نشیب نهاد و سرانجام با سقوط دولت اموی در سال 422ﻫ، سلسله­های ملوک‌الطوایف مسلمان در شهرهای مختلف اسپانیا به­استقلال سربرآوردند.^[6] با­این­حال در این سال‌ها رونق علمی در اندلس ­یکباره از میان نرفت؛ چه در نتیجه تشویق امرای قرطبه، اِشبیلیه^[7] و طُلیطله^[8] ستاره‌شناسی محل توجه قرار گرفت و شمار زیادی از کتب نجوم که حاصل اهتمام علمی مسلمانان در سرزمین­های شرقی خلافت بود، به لاتینی ترجمه شد.

اندلس در اواخر عصر اموی و دوره عامری شاهد درخشش ریاضی‌دانان و منجمان برجسته­ای مانند مَسلمه مجریطی (د 398ﻫ)، ابن‌صفار غافقی (د 426ﻫ)، ابن‌سَمح غرناطی (د 426ﻫ)، و پزشکان ماهری مانند خَلَف بن عباس زَهراوی (درگذشت: پس از 400ﻫ) بود که شهرت جهانی یافتند.[9]

3)                  

4)                 پیشینه مطالعات نجومی در اندلس

بنا بر قول مشهور، اولین متن نجوم اندلس احتمالا بخشی از «ارجوزه» منسوب به عبدالواحد بن اسحاق ضَبّی، منجم دربار هشام اموی (حک 172-180ﻫ) بوده‌‌است.[10] برخی نیز از ورود اولین زیج­ها یاجداول نجومی به اندلس در روزگار عبدالرحمان دوم (حک 206-238ﻫ) خبر داده‌اند و او را نخستین کسی دانسته‌اند که کتب زیج را به اندلس درآورد؛هم‌چنین از علاقه این امیر به شعر و احکام نجوم هم گزارشی به‌دست داده‌اند؛ هم او بود که گروهی از منجمان شاعر مانند عباس بن فِرناس،^[11] عبدالله بن شُمَیر، یحیی غَزال و عباس بن ناصح را به دربار خود فراخواند. این احتمال نیز وجود دارد که نسخه اصلاح­شده زیج سندهند به دست خوارزمی که از ترجمه سندهند فزاری مایه می‌گرفت، با یاری ابن‌فرناس یا ابن‌ناصح در اندلس معرفی ‌شده‌ باشد.^[12]

از دیگر منابع نجومی اولیه در اندلس باید به کتب «اَنواء» اشاره کرد که درباره طلوع و غروب ستارگان در پیوند با تغییرات جوی و فصلی تحریر شده­اند. نخستین نشانه­های توجه به اَنواء در اندلس در نیمه اول قرن سوم هجری در کتاب فی‌النجوم عبدالملک بن حبیب (د 230ﻫ) پدیدار‌ شد.[13] ابن‌حبیب معتقد بود قبله در قرطبه جهت طلوع ستاره قلب‌العقرب است که از گوشه حجرالاسود بالا می‌آید.[14] به گمان او مطلع این ستاره در قرطبه سمت قبله یا جهت نسبت به مکه را نشان می‎داد. بر اساس مطالعات امروزی، قلب‌العقرب ستاره­ای است درخشان در نزدیک منطقه انقلاب زمستانی در دایرةالبروج؛ به عبارت دیگر، قبله پیشنهادی ابن‌حبیب در جهت طلوع خورشید در انقلاب زمستانی بوده‌است.[15]

منجم دربار حَکم ‌المستنصر (حک350-366ﻫ) و منصور عامری (حک 367-392ﻫ) احمد بن فارس نیز از سنت انواء، در زمانی که احکام نجوم توسط منصور منع شده‌بود، پنهانی در محافل استفاده ‌می‌کرد.^[16] هم‌چنین حسن بن علی بن خَلَف اموی قرطبی، منجم اواخر قرن ششم، در کتاب فی الانواء درباره چگونگی تعیین قبله در اندلس  (قرطبه)  نوشته: «]اگر چنان بایستی که[ ستاره قطبی بر شانه چپت قرار گیرد، آن­گاه رویت را به جنوب بگردانی، چشم­انداز نگاهت به­سوی قبله خواهد بود».^[17] ذکر شانه چپ و استقبال جنوب در این نوشته، تأکید بر ایستادن به سمت جنوب شرقی است. احتمال دارد جهت قبله مسجد کبیر قرطبه در قرن دوم هجری با پیروی از این سنت به سمت جنوب شرقی تعیین ‌شده ­باشد.^[18] در واقع در رساله ابن‌خلف قبله در جهت طلوع خورشید در انقلاب زمستانی بوده‌است.

هم‌چنین کتاب الانواء عُرَیب بن سعد قُرطبی (د 369ﻫ) مشتمل بر نوعی تقویم درباره تعیین اوقات نمازهای روزانه و رؤیت هلال بود.[19]

قبله‌یابی و تعیین اوقات شرعی محل توجه جدی منجمان اندلسی قرار گرفت و همین توجه زمینه­ساز به‌کارگیری روش‌های ریاضیاتی و ساخت ابزارهای نجومی شد. از زمانی که کتاب جغرافیای بطلمیوس و زیج خوارزمی در دسترس منجمان اندلس قرار گرفت و آنان با روش هندسی ساده ابوعبدالله محمد بن جابر بن سنان بَتّانی (د 317ھ)^[20] مبتنی بر طول و عرض جغرافیایی مکان‌ها در قبله‌یابی آشنا شدند، به تألیف کتاب­ها و ساخت ابزارهایی در زمینه قبله‌یابی و تعیین وقت نمازها روی آوردند.^[21]

یکی از مهم­ترین مراکز شناخت علوم دقیقه به­ویژه تدریس آثار نجومی و ساخت ابزارهای وابسته به آن، حلقه درسی ریاضی‌دان و منجم، ابوالقاسم مَسلمة بن احمد مجریطی[22] در شهر قرطبه بود. مجریطی و هم­دوره‌اش قاسم بن مُطرّف قَتّانی با نجوم بطلمیوسی که بر فضای فکری منجمان غلبه داشت، آشنا بودند. مجریطی شرحی بر کتاب تسطیح کره[23] بطلمیوس درباره تسطیح کره سماوی بر صفیحه اسطرلاب نگاشت.[24] در آثار مجریطی و شاگردانش ابن­صفار و ابن‌سمح به ابزارهای نجومی توجه شده‌است.

5)                  

6)                 سرگذشت­نامه علمی ابن­صفار

ابوالقاسم احمد بن عبدالله بن عمر غافقی، مشهور به ابن‌صفار، در حدود 370ﻫ در قرطبه زاده شد[25] و همان­جا هندسه، نجوم و ریاضی آموخت. او از شاگردان برجسته مجریطی بود. سپس خود به تدریس این علوم و ساخت اسطرلاب همت گماشت و از استادان مشهور قرطبه شد.^[26] در میان شاگردانی که نزد او علم آموختند، از ابن‌‌بَرغوث واسطی، ابن‌عطار و ابن‌شهر قُرشی یاد کرده‌اند.^[27] با برافتادن حکومت عامریان در آغاز سال 399ﻫ در پی جنگ‌های داخلی، چون مجاهد عامری، فرمانروای بلنسیه که خوداهل فضل و دانش بود به شهر ساحلی دانیه در در جنوب شرقی اندلس رفت، ابن‌صفار نیز ملازم وی شده، تا پایان عمر در آن‌جا به تدریس و تحقیق ادامه داد.[28]

سه اثر مهم از ابن­صفار باقی مانده­است؛ یکی ساعتی آفتابی که در آثار منجمان بعدی بلاطة نام گرفته‌است. این ساعت که از قدیم‌ترین نمونه‌های ساعت آفتابی در اندلس است، گویا برای وقت نماز نیم­روز ساخته شده­ بوده‌است.^[29] دوم زیج مختصر که ابن­صفار در آن از زیج سندهند خوارزمی استفاده کرده­است[30] که امروزه به ‌دلیل در دسترس نبودن زیج خوارزمی، می‌توان دست‌کم چارچوب اصلی آن را بر اساس زیج مختصر تعیین کرد.نشان ارتباطزیج خوارزمی با میراث هندی و ایرانی این است که خط نصف‌النهار آن از اَرین[31] می‌گذرد و در محاسبه وقت از تقویم یزدگردی تبعیت می‌کند. مجریطی و شاگردانش این زیجرا در قالبی دیگر ریختند و در آن، تقویم هجری را به‌کار برده‌، خط نصف‌النهار قرطبه را اساس قرار دادند.^[32] آنان درواقع مبدئی اسپانیایی برای خط نصف‌النهار جهت محاسبه طول و عرض جغرافیایی شهرها درنظر گرفتند؛ از‌این‌رو به‌نظر می‌رسد جداول جغرافیایی خاصی که از نصف‌النهار قرطبه استفاده می‌کنند‌ و برای اصلاح تفاوت طول‌ها و عرض‌های جغرافیایی بین اَرین و قرطبه نوشته شده‌اند، متعلق به مجریطی و شاگردان وی باشد. با رواج سند‌هند از طریق زیج مختصر ابن‌صفار، چندی بعد ابواسحاق ابراهیم بن یحیی نقاش، معروف به زرقالی (د 493ھ)، در کتاب الصفیحة الزرقالیة در محاسبه اوساط و تعدیلات از روش سندهند استفاده کرد. هم‌چنین آبراهام/ ابراهیم‌بن‌عزرا (د 562ﻫ) منجم و مترجم یهودی در تألیفات نجومی خود، از روش سندهند بهره برد؛[33] اما مشهورترین اثر ابن‌صفار کتاب العمل بالاسطرلاب (تألیف 413ﻫ) است.[34]

پرسش­های این پژوهش این‌هاست: چرا کتاب ابن‌صفار برخلاف بسیاری دیگر از کتب اسطرلاب،در اندلس با اقبال عام مواجه گشته­است؟ قبله قرطبه و فاصله‌ آن‌جا تا مکه در این کتاب چگونه و با چه روشی به­دست آمده‌است؟ و ساعت آفتابی بلاطة دارای چه ویژگی‌هایی است؟

7)                  

8)                 کتاب العمل بالاسطرلاب

9)                ابن­صاعد (420-462ﻫ) ریاضی­دان و منجم اندلسی کتاب العمل بالاسطرلاب ابن‌صفار را یکی از بهترین رسالات نگاشته­شده تا آن زمان دانسته که متنی روشن، ساده و قابل فهم دارد؛^[35] او هم‌چنین می‌نویسد که ابن‌صفار کتابی مشتمل بر مجموعه‌ای از جداول نجومی، طبق روش سندهند، به نام زیج مختصر نوشته^[36]که فقط هفت بخش از آن از طریق یک ترجمه کهن عبری (موجود در کتابخانه پاریس)، به دست ما رسیده­است.^[37]

کتاب العمل بالاسطرلاب که درباره چگونگی استفاده از اسطرلاب تألیف شده، تا قرن 15 میلادی /نهم هجری در اروپا محل مراجعه و استفاده بوده^[38] و دانشمندانی چون پلاتو تیولی،^[39] منجم ایتالیایی قرن 12م که زیج بتانی را به لاتینی ترجمه کرده بود، بدان توجه داشتند.^[40] تیولی کتاب العمل بالاسطرلاب ابن‌صفار را به لاتینی ترجمه کرده و دلیل انتخاب این کتاب را اعتبار و وثاقت آن دانسته.^[41] در همین سده یوحنا اشبیلی^[42] مترجم یهودی مدرسه تولدو نیز این کتاب را به لاتینی ترجمه کرده و در این ترجمه به­نادرستی رساله ابن‌صفار به مجریطی نسبت داده شده‌است. این خطا از آن‌جا برخاسته که گویا بخشی از باب آخر رساله ابن­صفار از زیج مجریطی گرفته شده‌است.[43] البته تعجبی ندارد که شاگردان مجریطی که معروف­ترین آن‌ها ابن‌صفار و ابن‌سمح (361-426ھ) بودند، روش به­­کار­رفته در رسالهمجریطی را پی‌ گرفته ­باشند. به‌نظر میاس باییکروسا،^[44] مصحح کتاب العمل بالاسطرلاب، مجریطی و ابن‌صفار کنیه ابوالقاسم دارند و شاید نام مجریطی در یکی از نسخ خطی به­اشتباه جایگزین ابن­صفار شده ­باشد.^[45] هم‌چنین یکی از بزرگ­ترین مترجمان، یعقوب بن ماهر^[46] اخترشناس یهودی قرن سیزدهم میلادی/هفتم هجری که آثار زیادی در نجوم و ریاضی پدید آورده، رساله اسطرلاب ابن‌صفار را به عبری ترجمه کرده‌است.^[47] توجه به این ترجمه در کتب اسطرلاب اسپانیایی­زبان آلفونسوی دهم (د 1284م) نیز آشکار ‌است. آثار نجومی آلفونسو اهمیت آشکاری برای مورخان دارد، نه فقط به این دلیل که گاه ترجمه­ای از منابع ازدست­رفته را در دسترس می­نهد، بلکه شواهدی از کتاب‌های نجومی عربی ارائه می‌کند که تا قرن هفتم هجری به زبان‌های فرنگی ترجمه شده­ بوده‌است. به‌نظر می‌رسد رساله اسطرلاب ابن‌صفار تأثیر مهمی در معرفی و ساخت اسطرلاب در اروپا داشته است.^[48]

نخستین بار باییکروسا به تصحیح کتاب العمل بالاسطرلاب که فقط به یکی از نسخ عربی آن (نسخه اسکوریال) دست یافته بود، پرداخت و در سال 1955م متن مصحَّح خود را منتشر کرد.^[49] وی اشاره‌ای به تاریخ کتابت و نام کاتب نسخه خود نکرده­است. اینمتن مصحَّح مشتمل بر 42 باب است.[50] جز نسخه اسکوریال، دو نسخه خطی دیگر نیز از کتاب العمل بالاسطرلاب در کتابخانه مرعشی قم موجود است؛ یکی از این دو به شماره 2/13747 در قرن دهم و دیگری به شماره 9/2863 در قرن سیزدهم هجری کتابت شده­ است. از مقایسه نسخه چاپی باییکروسا با دونسخه خطی موجود در قم معلوم می‌شود، این هر دو نسخه واجد همه باب­های نسخه اسکوریال جز باب بیست­وسوم­اند. علاوه بر این، نسخه شماره 9/2863 دوازده باب افزون بر نسخه اسکوریال دارد (باب­های 43 تا 54)؛ دوازدهمین باب افزوده یعنی باب 54 «فی معرفة دخول السنین العجمیة و شهورها» بین نسخه شماره 9/2863 و نسخه شماره 2/13747 مشترک است.[51] این باب درباره شناخت سال­های شمسی و مسیحی و تطبیق سال­ها و ماه­های هجری قمری با آن است. برای تبدیل گاه‌شماری‌ها، با درنظرگرفتن مبدأ گاه‌شماری هجری قمری (برابر سال 622 میلادی) و تفاوت روزهای سال مسیحی و هجری قمری و کبیسه‌‌های سال­ها، از محاسبات ساده ریاضیاتی استفاده شده‌ و در ادامه بر انطباق سال 423هجری با سال 1032 میلادی تصریح شده­است.[52] شاید بتوان ابن‌صفار را از نخستین کسانی در اندلس دانست که با بهره­گیری از روش محاسبات نجومی و ریاضیاتی دو نظام گاه‌شماری هجری قمری و عجمی (میلادی)  را به یکدیگر تبدیل کرد.

10)                    وجوه اهمیت کتاب العمل بالاسطرلاب: آن­چه آثار ابن‌ صفار را اهمیتی دوچندان می‌بخشد استفاده او از روش استادش مجریطی در صنعت ساخت و به­کار بردن اسطرلاب است.^[53] هم‌چنین او برای اولین بار در اندلس به تعیین قبله قرطبه به اندازه 30 درجه جنوب شرقی پرداخته‌‌است. ابن‌صفار برای تعیین قبله به کمک اسطرلاب، در روز با اندازه‌گیری ارتفاع خورشید و در شب با اندازه‌گیری ارتفاع ستاره‌، برای ‌به­دست آوردن قبله قرطبه و نواحی اطراف آن روشی ارائه کرده‌است. هم‌چنین او ساعات شهرهایی را که صفیحه اسطرلاب آن‌ها در دست نبوده تعیین کرده‌است. افزون بر این‌ها ابن‌صفار در باب تعیین طول و عرض جغرافیایی شهرها به جغرافیای بطلمیوس اشاره کرده که این نشان توجه منجمان اندلس به آثار دیگری جز سندهند ‌است.

مقدار عددیِ سمت قبله قرطبه که ابن‌صفار در کتاب العمل بالاسطرلاب به‌دست داده، در آثار چند نویسنده بعدی اندلسی و مغربی آمده‌است؛ از جمله ابن‌خلف مرادی منجم اندلسی قرن پنجم در کتاب الاسرار فی نتایج الافکار، قبله قرطبه را به سوی نقطه طلوع خورشید در نقطه انقلاب زمستانی دانست که این جهت با تعریف ابن‌صفار از قبله قرطبه مطابقت دارد. در همین سده زرقالی دیگر منجم اندلسی نیز به‌همان جهت در رساله‌هایش اشاره کرده‌است.^[54] یک سده بعد ابوعلی مَتیجی مغربی در کتاب دلایل‌ القبلة قبله اندلس را 30 درجه جنوب شرقی دانسته و چگونگی بهره‌گیری از اسطرلاب ابن‌صفار در قبله‌یابی را بیان کرده‌است.^[55] ابن‌نطاح دیگر ستاره‌شناس اندلسی این سده در کتاب العمل بالاسطرلاب خود، قبله اندلس را مطابق روش ابن‌صفار 30 درجه جنوب‌‌ شرقی دانسته و از زاویه 23 درجه جنوب شرقی برای قبله قرطبه با عرض جغرافیایی38:30 درجه نیز گزارشی به‌دست داده‌است. گویا این مقدار از روش بتانی به­دست آمده‌است.[56]

11)              روش ابن‌صفار در قبله‌یابی و یافتن جهت و کوتاه‌ترین مسافت بین دو مکان

تا نیمه سده دوم هجری، هنوز روش‌های ریاضیاتی و داده‌های جغرافیایی در محاسبه قبله به­کار گرفته نشده­ بود، اما از آن پس به‌تدریج اوضاع تغییر کرد و نه تنها مختصات جغرافیای بطلمیوس در اختیار مسلمانان قرار گرفت، بلکه روش‌هایی با استفاده از مؤلفه‌های طول و عرض برای قبله شناسایی شد.[57] این روش‌ها یا ساده‌ بودند‌ یا پیچیده و با محاسبات دقیق ریاضیاتی.

منجمان اندلسی مانند ‌مجریطی و ابن‌صفار با روش هندسی بتانی در قبله‌یابی که ده‌ها سال پیش از آن‌ها در بغداد شناخته ­بود، آشنا بودند.^[58] در «شکل1» روش بتانی نشان داده شده‌است؛ دایره‌ای با دو قطر که خط نصف‌النهار و خط عمود برآن و چهار جهت اصلی شمال، جنوب، شرق و غرب را نشان داده‌است. AB برابر با  تفاوت طول جغرافیایی بین مکه و محل مربوطه و CD برابر با  تفاوت در عرض جغرافیایی است. خط ‏BM را موازی محور شمال-جنوب و خط DM را موازی محور شرق-غرب به­ترتیب از نقاط B و D  ترسیم می‌کنیم. حال اگر از نقطه O خطی به نقطه تقاطع دو خط ترسیم­شده وصل کنیم،  یعنی OM، این خط جهت تقریبی قبله را به‌دست می‌دهد. با روابط سینوس (جیب) و تانژانت (ظل) و نیز رابطه فیثاغورث در مثلث قائم‌الزاویه، زاویه q یعنی زاویه قبله به‌دست داده می‌شود. این روش ساده معادل فرمول‌های امروزی زیر است:[59]

شکل1: شکل سمت چپ، نشان­دهنده روش تقریبی قبله‌یابی با وصف بتانی[60]

در شکل a و b، o مکان شهر مورد نظر و M محل مکه و‌  اختلاف طول جغرافیایی شهر مورد نظر و مکه،  اختلاف عرض جغرافیایی شهر مورد نظر و مکه و  زاویه قبله، و OM بُردار قبله را نشان داده­‌است.

یکی از مباحثی که ابن‌صفار تحلیل کرد، تعیین قبله قرطبه با اسطرلاب بود.[61] او در باب بیست­ونهم کتاب العمل بالاسطرلاب برای یافتن جهت و فاصله دو مکان و نیز در باب بیست­ودوم همان کتاب برای تعیین قبله توسط اسطرلاب در روز از خورشید و در شب از ستارگان استفاده کرد. او ابتدا خط نصف‌النهار را بر اسطرلاب تعیین کرد. برای یافتن خط نصف‌النهار از سمت خورشید استفاده کرد و عَضاده را بر درجه سمت خورشید قرار داد؛ سپس درجه دایرة‌البروجی خورشید و ارتفاع آن را در دایرة‌البروج با اسطرلاب اندازه گرفت و آن درجه را بر مقنطره مربوط قرار داد؛ آن­گاه  اسطرلاب را به‌گونه‌ای ثابت قرار داد تا سایه عضاده بر روی آن قرار گیرد. چهار جهت اصلی را روی اسطرلاب تعیین کرد و عضاده را روی خط وسط دایره قرار داده، آن را بدون حرکت اسطرلاب به اندازه زاویه انحراف شهر تا 30 درجه روی مدار ارتفاع چرخاند. عضاده جهت قبله را نشان می‌داد؛ به دیگر سخن با شناختن خط نصف‌النهار و دانستن میزان انحراف قبله قرطبه، فقط باید به اندازه زاویه انحراف ۳۰ درجه در جهت شرق بچرخیم تا در راستای قبله بایستیم. در حقیقت سمت قبله در این روش، یعنی ۳۰ درجه، از قبل معلوم است. ابن‌صفار زاویه انحراف 30 درجه جنوب شرقی را برای قبله قرطبه و مکان‌های نزدیک به آن درنظر گرفت. این اندازه با سمت طلوع خورشید در انقلاب زمستانی در اندلس مطابقت داشت.[62] انتخاب جهت جنوب شرقی برای قبله شهر قرطبه بسیار منطقی بود و عدد 30 درجه که او به‌دست داد، با توجه به رساله اسطرلاب ابن‌نطاح، بهترین مقدار ممکن تا روزگار وی بوده‌است.^[63] امروزه بنابر محاسبات رایانه‌ای، مقدار قبله کوردوبا را اندازه‌گیری کنیم حدود 10 درجه جنوب شرقی است[64] که با مختصات جغرافیایی و فرمول‌های دقیق ریاضیاتی مورد استفاده در بغداد 11 درجه جنوب شرقی را به‌دست می‌داد.[65]

ابن‌صفار در باب بیست­ونهم کتاب العمل بالاسطرلاب برای یافتن طول و عرض جغرافیایی مکان و یافتن جهت‌ و فاصله بین دو مکان از کتاب جغرافیا‌ی بطلمیوس استفاده کرده‌است.^[66] روش او در یافتن جهت و فاصله بین دو مکان مانند روش بتانی است، گرچه خود او اشاره‌ای به روش بتانی نکرده­است. مطابق شیوه ابن‌صفار طول و عرض جغرافیایی دو مکان برپایه کتاب جغرافیای بطلمیوس روی صفیحه اسطرلاب بر روی خطوطی موازی با نصف‌النهار و صفیحه افق علامت‌گذاری می‌شوند. اگر طول منطقه مورد نظر از طول منطقه‌ای که منجم در آن قرار دارد بیشتر باشد، مکان مورد نظر در شرق قرار دارد، و اگر طول منطقه مورد نظر از طول منطقه‌ای که منجم در آن قرار دارد کمتر باشد، مکان مورد نظر در غرب قرار می‌گیرد. طبق روش ابن‌صفار در شکل (1 (a – اگر طول جغرافیایی مکه از طول جغرافیایی قرطبه بیش‌تر باشد، مکه در شرق آن قرار دارد، و اگر طول جغرافیایی مکه کمتر از قرطبه باشد، مکه در غرب آن قرار می‌گیرد. برای طول و عرض جغرافیایی مکه و قرطبه بر اساس مختصات  کتاب جغرافیای بطلمیوس[67] داریم:

برای مکه  و 22 =  و برای قرطبه 9:20 L = و 38:50 = است. طبق تعریف ابن‌صفار با توجه به این­که طول جغرافیایی مکه از قرطبه بیشتر است، مکه در شرق قرطبه قرار دارد.[68]

شیوه ابن‌صفار برای یافتن کوتاه‌ترین مسافت بین دو مکان، بر‌اساس اندازه‌گیری زاویه میان سمت‌‌الرأس دو مکان مورد نظر و معادل قراردادن صد میل[69] مسافت برای هر یک­ونیم درجه از درجات بود.[70]

 20= 5/1 5/1 درجه   100 میل        202000میل=100

ابن‌صفار با این روش فاصله میان مکه و قرطبه را 2000 میل به‌دست آورد؛ اما هم‌چنان از بیان مقادیر طول و عرض جغرافیایی و محاسبات برای یافتن جهت و فاصله قرطبه تا مکه اجتناب کرد.

از‌آنجاکه زیج بتانی در اندلس شناخته بود،[71] ذیلا مختصات طول و عرض جغرافیایی قرطبه و مکه از کتاب زیج الصابی استخراج، و جهت قبله قرطبه طبق روش بتانی محاسبه شده‌است.[72] در جدول طول جغرافیایی با L و عرض جغرافیایی با  نشان داده شده‌است.

جدول مختصات جغرافیایی قرطبه و مکه از کتاب زیج الصابی بتانی

 می‌کنیم    

Q = arc tan    

 Q =درجه 88/ 68

زاویه قبله قرطبه با زیج بتانی، جنوب شرقی 12/21 = 88/68-90

این زاویه نزدیک به مقداری است که ابن­نطاح به­دست آورده؛ یعنی 23 درجه جنوب شرقی که برای قبله قرطبه به روش بتانی در کتاب العمل بالاسطرلاب به­دست داده­ شده‌است^[73] و رقم قبله قرطبه با محاسبات امروزی بنا بر روش بتانی 12/21 درجه است.[74]

12)              

13)             کاربرد ساعت آفتابی بلاطة  در قبله‌یابی و تعیین اوقات نماز

ساعت آفتابی بلاطة [75] از قدیم‌ترین نمونه‌های ساعت آفتابی در اندلس است. این ساعت برای عرض جغرافیایی قرطبه ساخته شده و علاوه بر نمایش خطوط ساعت‌های زمانی (معوجه)^[76] در روز، برای وقت نماز نیم‌روز بر مبنای افزایش طول سایه شاخص طراحی شده‌‌است.^[77] احتمالا از این ساعت آفتابی برای نمایش جهت قبله قرطبه استفاده می­شده‌است. (شکل 2)

شکل 2: ساعت آفتابی ابن‌صفار، موزه باستان‌شناسی کوردوبا [قرطبه]^[78]

این ساعت از همان آغاز مورد توجه نویسندگان مسلمان و غیرِمسلمان قرار گرفت. ابن‌خلف مرادی در سده پنجم یک باب از کتاب الاسرار فی نتایج الافکار را که نسخه­ای از آن در کتابخانه فلورانس ایتالیا نگه‌داری می‌شود،^[79] به وصف «بلاطة» ابن‌صفار اختصاص داده­است. در سده ششم موسی بن میمون توصیفی از نوع مشابهی از ساعت آفتابی بلاطة به‌دست داده که اگرچه به نظر می‌رسد وصف دقیق «بلاطة» ابن‌صفار نباشد، اما برای تصویر فهم دقیقی از این ابزار بسیار مفید تواند بود. به گفته ابن‌میمون، بلاطة سنگی مرمری بود که آن را در زمین قرار می‌دادند و بر روی آن دایره‌ای به شکل ساعت نقش بسته بود. بر این دایره خطوط مستقیمی به شعاع دایره ترسیم و در کنار هرخط ساعت‌های مختلف را می‌نوشتند. در مرکز این دایره میخی به عنوان شاخص عمود شده بود که چون سایه شاخص بر این خطوط می‌افتاد، می‌توانستند گذران ساعت و زمان را دریابند.^[80] مشخصات این ساعت آفتابی در کتاب‌های دانش نجوم^[81] آلفونسو (در سده هفتم هجری) شرح داده شده‌است. ^[82]

14)              

15)             قسمت‌های اصلی علامت‌گذاری‌شده ساعت آفتابی بلاطة

تقریبا نیمی از ساعت آفتابی ابن‌صفار که از نوع افقی[83] بوده، باقی ‌مانده‌است. این نیمه حاوی علامت‌ها و نوشته‌هایی ‌است. علامت‌های روی ساعت آفتابی چنان‌که از این پس توضیح داده خواهد شد از این قرارند: مسیر شمال به جنوب و رد سایه‌ها برای نقاط انقلابین و اعتدالین، خطوط ساعات زمانی برای پایان ساعت اول تا یازدهم و منحنی‌ها برای ظهر و عصر نمازگزاران.

شکل3: ساعت آفتابی ابن‌صفار^[84]

ابعاد اصلی ساعت آفتابی تقریبا 48 سانتی‌متر (قسمت شکسته 24 سانتی‌متر) در 34.5 سانتی‌متر در 4.5 سانتی‌متر بوده‌است.^[85] روی این ساعت آفتابی در گوشه بالای سمت راست نام سازنده آن یعنی احمد بن صفار به خط کوفی حک شده‌است. نمای بازسازی‌شده ساعت در «شکل4» نشان داده شده‌است:

شکل4: نمای بازسازی­شده ساعت آفتابی ابن‌صفار^[86]

برای ترسیم ساعت‌های آفتابی افقی، دانستن ارتفاع یا سمت خورشید ضروری است، از‌این‌رو مقادیر ارتفاع یا سمت خورشید را از طریق محاسبات ریاضیاتی یا جداول زیج به‌دست می‌آوردند. در «شکل‌ 5» جهت‌های اصلی روی ساعت آفتابی علامت‌گذاری شده‌اند. خط نصف‌النهارِ محل در راستای شمال - جنوب روی شکل مشخص شده‌است. در انقلاب تابستانی، خورشید در مدار رأس‌السرطان با میل آن به 23:27 درجه، و در انقلاب زمستانی خورشید در مدار رأس‌الجدی به میل 27: 23- درجه می‌رسد. بنابراین خورشید در ظهر این دو روز بیش‌ترین و کم‌ترین ارتفاع را در آسمان دارد. از‌این‌رو صفحه ساعت آفتابی در این دو روز دو منحنی هُذلولی[87] را به­وجود می‌آورد که منحنی نزدیک به شاخص برای انقلاب تابستانی و منحنی دور از شاخص برای انقلاب زمستانی است. به عبارت دیگر شمالی‌ترین کمان (BD) مسیر نوک سایه شاخص را در زمانی که خورشید وارد برج جَدی می‌شود، نشان داده و جنوبی‌ترین کمان (AC) نشان­دهنده زمانی است که خورشید وارد برج سرطان می­گردد. از‌آنجاکه در دیگر روزهای سال میل خورشید بین دو مقدار یاد شده­‌است، سایه سر شاخص بین این دو مقدار قرار می‌گیرد. درواقع جز خط اعتدالین (برج حمل و میزان) تمام منحنی‌ها هذلولی­اند. خطوط BD و AC سایه شاخص هنگام پیمودن هذلولی‌های مختلفِ ابتدای ماه‌ها را نشان داده‌است. باید توجه داشت که ترسیم هذلولی روی ساعت آفتابی بسیار اهمیت دارد. هنگام نیم‌روز خورشید در وسط آسمان و سایه شاخص روی خط نصف‌النهار قرار می‌گیرد، اما در بقیه حالات سایه شاخص با خط نصف‌النهار زاویه می‌سازد. بنابراین زمان نماز ظهر سایه شاخص از نصف‌النهار عبور می‌کند، یا در اندلس سایه مشاهده­شده به اندازه یک­چهارم طول شاخص افزایش می‌یافته.[88]

شکل5: نقاط عبور رد سایه‌ها از نقطه انقلاب تابستانی و نقاط اعتدالین و نقطه انقلاب زمستانی و قطع خط شمال-جنوب را در نقاط S و E وW.

خطوط کشیده‌شده در سراسر ساعت آفتابی، یعنی سه خط OW, CD, AB، در «شکل‌های 4 و‌ 5»، نشان­دهنده ساعت‌های فصلی روزند که اولین خط در سمت راست بلاطة واقع است و سپس به­ترتیب خطوط دوم، سوم، چهارم، پنجم و ششم آغاز می‌شوند که خط ششم دقیقا وسط روز است و سمت خورشید در این لحظه روی خط نصف‌النهار قرارمی‌گیرد. این تقسیم‌بندی برای سمت چپ شکل (قسمت شکسته ساعت) نیز صادق است. ابن‌صفار این تقسیم‌بندی را روی مدار رأس‌الجدی نیز انجام داده تا نقاطی نظیر نقاط قبلی روی این مدار حاصل شود. او این نقاط را به هم متصل کرده تا خط راستی حاصل شود و تقاطع آن با خطوط تقاطع برج‌های سال، ساعت را در ابتدای برج نشان دهد. این کار برای تمامی ساعت‌های زمانی دیگر انجام شده‌است. در‌واقع برای ترسیم خطوط ساعات زمانی روی ساعت، از جداول زیج یا از محاسبات ریاضیاتی و با داشتن ارتفاع و سمت و روابطی که بین طول سایه شاخص و ارتفاع خورشید و شاخص وجود دارند، استفاده شده‌است. در «شکل5‌» نقاط و خطوط روی ساعت عبارت‌اند از:

نقطه‌ای که در آن رد سایه‌ها ازنقطه انقلاب تابستانی عبور می‌کند = S

نقطه‌ای که در آن رد سایه‌ها از نقطه انقلاب زمستانی عبور می‌کند = W

نقطه‌ای که در آن رد سایه‌ها از نقاط اعتدالین عبور می‌کنند = E

 طول پایه شاخص= n

 فاصله پای شاخص از نقطه‌ای که در آن رد سایه‌ها از نقطه انقلاب تابستانی عبور می‌کند=OS.

باید توجه داشت که خطوط برای ساعت‌های اول تا یازدهم بین رد سایه تابستانی و رد سایه زمستانی با AB و CD مشخص شده‌اند. در ضمن رد سایه در انقلاب تابستانی (زمانی که سایه‌ها کوتاه­ترین‌اند) AC هُذلولی است.

خط مستقیمی که نشان­دهنده رد سایه در اعتدالین است = OW

 دورترین فاصله از سوراخ رد سایه در انقلاب زمستانی (زمانی که سایه‌ها بلندترین‌اند) = BD

میل خورشید در انقلاب تابستانی و انقلاب زمستانی عبارت است از:

OE = n

OS = n

OW = n

در روابط نوشته‌شده،  انحراف دایرة‌البروج و = است. زاویه تابش خورشید هنگام ظهر روی خط استوا در اعتدالین برابر 90 درجه است. عرض جغرافیایی اندلس تقریبا درجه است.[89] با توجه به آن‌که طول شاخص‌های آفتابی معمولا حدود 12 واحد بوده، برای زمان‌های ظهر و عصر نمازگزار، سایه شاخص بینn    و n قرار می‌گرفت.^[90] بر روی ساعت آفتابی «شکل2» برای تعیین عرض جغرافیایی ساعت چنین داریم: طول شاخص mm  و سایه ظهر در انقلاب زمستانی mm  است.

OW = n

 داریم

مقدار به دست­آمده ­نزدیک به عرض جغرافیایی قرطبه در سده­های میانه  30 :38 درجه است که به مقدار امروزی آن، یعنی 53: 37 درجه نزدیک است.

با داشتن ارتفاع یا سمت خورشید و با استفاده از فرمول‌های ریاضیاتی یا جداول زیج فاصله پای شاخص از نقاط مختلف مربوط به ساعات روز را از روابط حاصل‌ضرب ارتفاع شاخص در ارتفاع خورشید به دست آورده، روی ساعت علامت‌گذاری می­شود.

شرح کامل ساعت آفتابی ابن‌صفار با دانش فعلی ما از ساعت‌های آفتابی کاملا سازگار نیست، اما می‌دانیم که این ساعت آفتابی افقی برای عرض جغرافیایی قرطبه طراحی شده و در آن خطوطی برای ساعات فصلی روز و خطوطی که نشانه آغاز فصل‌ها‌یند، نیز خطوطی برای نماز ظهر و احتمالا نماز عصر نمایان­اند؛ اما تقسیم‌بندی‌های خطوط درمواردی نشان می‌دهند که رد سایه‌های وابسته به اعتدال شب و روز باید بر یک خط مستقیم باشد، که چنین نیست. هم‌چنین خط‌های سوم، چهارم و هشتم و خط اعتدال به­درستی ترسیم نشده‌اند، درحالی­که باید مستقیم باشند.[91] افزون بر اینها، بخش‌های بین رد سایه‌ها در اعتدال و انقلاب تابستانی برای ساعت‌های سوم، چهارم، پنجم، هفتم و هشتم کمابیش موازی­اند که نشان‌دهنده خطای ترسیم ابن‌صفار است. هم‌چنین مشخص نیست که علامت‌های روی ساعت برپایه ساختار هندسی بطلمیوسی به نام آنالما[92] ترسیم شده یا مطابق از جداول مختصات خطوط ساعت‌هایی که بعدها تنظیم شده بودند. باید توجه داشت تنها جداول شناخته­شده تا پیش از زمان ابن‌صفار که به کار ساخت ساعت‌های آفتابی می­آمدند، جداول خوارزمی بودند که در اوایل قرن سوم هجری در بغداد تدوین شده­ بوده‌اند. جداول خوارزمی مقادیر طول سایه اندازه­گیری­شده از پایه شاخص برای شماری از عرض‌های جغرافیایی را تعیین می‎کرد. با توجه به این واقعیت که برخی از خطوط ساعت متشکل از دو بخش بین رد سایه برای نقاط انقلابین و اعتدالین است، اگر ابن‌صفار از جداول استفاده می‌کرد، بایستی مختصات آن‌ها را برای اعتدالین نشان می‌داد. ازاین­رو مونیکا ریوس احتمال می‌دهد ساعت آفتابی به دست خود ابن‌صفار ساخته نشده‌ و احتمالا به تقلید از شیوه او ساخته شده‌است.[93]

16)              

17)             نتیجه و جمع­بندی

یکی از مهم‌ترین مباحثی که ابن‌صفار در کتاب العمل بالاسطرلاب تجزیه و تحلیل کرده، تعیین قبله قرطبه به اندازه 30 درجه جنوب شرقی است که این زاویه با سمت طلوع خورشید در انقلاب زمستانی در اندلس منطبق است. هم‌چنین ابن­صفار و استادش مجریطی در تنظیم زیج خود به روش سندهند نظر داشته­اند. آنان با به‌کار بردن تقویم هجری قمری و اساس قرار دادن خط نصف‌النهار قرطبه، تغییراتی را در زیج خوارزمی ایجاد کردند. از‌این‌رو به­نظر می‌رسد همه جداولی که بر اساس نصف‌النهار قرطبه تنظیم شده مقتبس از شیوه­های مجریطی و شاگردان وی به­ویژه ابن­صفار باشد. استفاده ابن‌صفار از کتاب جغرافیای بطلمیوس در باب تعیین طول و عرض جغرافیایی شهرها، نوشتن نام ماه‌های عجمی بر روی اسطرلابی که شرح آن‌را در کتاب‌العمل آورده و رواج روش سند‌هند در زیج مختصر او نشان از گرایش منجمان اندلسی به آثار یونانی، ایرانی و هندی دارد. گواه دیگر برای استفاده از ماه‌های عجمی در اسطرلاب ابن‌صفار، بابی نویافته از رساله کتاب العمل در کتابخانه مرعشی قم است. ازآنجاکه روی این ساعت آفتابی منحنی‌ای برای وقت نماز ظهر ترسیم شده‌، با توجه به این‌که ساعت آفتابی شکسته ‌و فقط نیمی از آن باقی ‌مانده، شاید بتوان حدس زد که نیمه از میان­رفته واجد منحنی نماز عصر بوده‌است. به­سبب جایگاه و اعتبار والای آثار ابن‌صفار و به­ویژه ازآن­روکه کتاب العمل بالاسطرلاب تا قرن پانزدهم م/نهم ﻫ در اروپا مورد استفاده بوده، شایسته است نیمه‌ای از سده‌های چهارم و پنجم هجری را به نام دانشمندان ریاضی و منجمان اندلس (مجریطی و ابن­صفار) مزین کرد.

پیوست1: باب‌های کتاب العمل بالاسطرلاب ابن‌صفار  در کتابخانه اسکوریال و «باب‌های نویافته» در کتابخانه مرعشی قم[94]

پیوست2: باب نویافته از ابن‌صفار در رساله: کتاب العمل بالاسطرلاب «باب فی معرفة دخول السنین العجمیة و شهورها»[95]

اذا اردتَ معرفة ای یوم یدخل، ینیرمن ای عام، اردت ذلک فاعرِف تلک السنةَ الداخلة کم هی من تاریخ مولد المسیح علیه السلام و اطرح عدد السنین ثمانیة­و­عشرین ثمانیة­و­عشرین، فما بقیَ اقلُ من ثمانیة و عشرین. فاطلب مثلَ ذلک العدد فی الدایرة العلی من هذه الدوایر المتحدة لذلک و خذ ما تحته فی الدایرة الثانیه من العدد، فاحفظه؛ ثم ابدأ بالحساب من یوم الاحد و اعط لکل یوم واحداً؛ فالذی ینفد لک فیه العدد فیه لک الیوم یدخل ینیر فی العام الذی اردت. فان اردت معرفة دخول سایر شهور ذلک العام فخذ علامة الشهر الذی ترید معرفة اوله فهو العدد المکتوب تحت الشهر من دایرة الشهور فما کان من العدد حسبت من الیوم الذی دخل فیه ینیر و اعطیت لکل یوم واحداً حتی ینفد العدد الذی معک فالیوم الذی انتهیت الیه فیه یدخل الشهر الذی اردت من عامک ان شاء الله و تعلم عام الکبیسة اذا کان تحت العام مکتوب فی الدایرة الثالثة کبیسة فتعلم ان جنب الذی هو اخر شهور العام یکون فی تلک السنة من اثنین و ثلاثین یوما ان شاء الله واعلم ان ینیر الکاین فی سنة ثلاث عشرة و اربع مأیة للهجرة و دخول سنة ثلاث و عشرین و الف لمولد المسیح و تدخل سنة اربع و عشرین و الف لمولد المسیح السادس عشر من شوال بالعلامة سنة اربع عشرة و اربع مأیة للهجرة و تدخل سنة خمس و عشرین و الف الیوم الثامن و العشرین من شوال سنة خمسة عشر و تدخل سنة ست و عشرین و الف الیوم العاشر من ذی القعدة سنة ست عشر و تدخل سنة سبع و عشرین و الف الیوم الموفی عشرین من ذی القعدة سنة سبع عشر و تدخل سنة ثمانیة و عشرین و الف الیوم الاول من ذی الحجة سنة ثمان و عشرة و رابع مایة و تدخل سنة تسع و عشرین و الف الیوم الثالث و العشرین من ذی الحجة سنة عشرین و اربع­مأیة و تدخل سنة احدی و ثلاثین و الف الیوم الخامس من المحرم سنة اثنین و عشرین و اربع مأیة و ازدلفت سنة احد و عشرین و اربع مأیة للهجرة اذ لم یکن فیها دخول ینیرمن اثنین و عشرین و اربع مأیة للهجرة تبدا فتعطی لکل عام قمری عاماً شمسیاً اعنی انّ سنة اثنین و ثلاثین و الف المسیح یکون دخولها سنة ثلاث و عشرین و اربع مایة للهجرة، و کذلک یصحبک العدد عاماً بعام الی سنة خمس و خمسین و اربع مأیة للهجرة، فیها ازدلاف آخر ان شاءالله. و مما ذکرنا یعرف کم لتاریخ المسیح من قبل تاریخ الهجرة ان شاءالله تعالی. و هذه صورة الدایرة الموضوعة لذلک؛ فافهمه. تمت الرسالة بفضل الله تعالی و من عونه و توفیقه.

18)                پیوست3: اسطرلاب محمد بن صفار

اسطرلاب ابن‌صفار، عکس از موزه اسکاتلند، ادینبورگ، ساخته سال 417ﻫ در قرطبه، قطر: 15.5 سانتی­متر، جنس: برنج[96]

19)              

20)               پیوست 4 : اسطرلاب محمد بن صفار

اسطرلاب محمد بن صفار، در پشت اسطرلاب، نام و امضای او و سال ساخت 411ﻫ دیده می­شود، محل ساخت: قرطبه، اسطرلاب دارای هفت صفیحه است. عکس از حراجی ساتبی لندن[97]

پیوست 5: تصویر صفحاتی از باب «فی معرفة دخول السنین العجمیه و شهورها» (باب نویافته)

صفحاتی ازباب آخر از نسخه خطی کتاب العمل بالاسطرلاب ابن‌صفار به شماره2/13747 (با سپاس از متولی محترم کتابخانه مرعشی قم)

21)             کتابشناسی

ابن ابی اصیبعه، احمدبن قاسم، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، بیروت، دارالفکر، 1377ﻫ .

ابن صاعد اندلسی، طبقات الامم، بیروت، دارالفکر، 1983م.

ابن‌ صفار، ابوالقاسم احمد، کتاب العمل بالاسطرلاب، نسخه خطی، شماره 9/2863 و شماره 2/ 13747 کتابخانه مرعشی، قم.

همو، کتاب العمل بالاسطرلاب، نسخه خطی، شماره964، کتابخانه اسکوریال.

ابن‌عذاری، بیان المُغرب فی‌اختصار اخبار الملوک الاندلس و المَغرب، بیروت، دارالثقافة، چاپ سوم، 1983م.

ابن نطاح، کتاب العمل بالاسطرلاب، نسخه خطی، شماره 9602، کتابخانه بریتانیا، نسخه­های خطی شرقی.

باییکروسا، میاس «کتاب العمل بالاسطرلاب»، مجلة المعهد المصری للدراسات الاسلامیة فی مدرید، مطبعة المعهد المصری فی مدرید، العدد الثالث، المجلد الاول، 1955م.

بتانی، الزیج الصابی فی حساب النجوم و فلک البروج و مواضع الکواکب و غیرها، تحقیق نلّینو، لبنان، دارالمکتبة بیبلون، 1899م.

بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، قاهره، دارالمعارف مصر، 1975م.

پالولو، لورنزو مینیو، «پلاتوی تیوولی»، زندگینامه علمی دانشوران، ترجمه فریبرز مجیدی، زیر نظر احمد بیرشک، تهران، بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی- انتشارات علمی فرهنگی، چاپ اول، 1375ش.

چهره‌های نامدار اندلس، ویراستار: علیرضا باقر، قم، بنیاد دانشنامه­نگاری ایران و دانشگاه ادیان و مذاهب، 1391ش.

دیانت، علی اکبر، «ابن‌صفار»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران، انتشارات دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1367ش.

سارتن، جورج، مقدمه‌ای بر تاریخ علم، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1389ش.

سامسو، خولیو، «العلوم الدقیقة فی الاندلس»، الحضارة العربیة الاسلامیة فی الاندلس، تحریر سلمی خضراء جیوسی، بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1998م.

سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ریاض، دار الثقافة و النشر بالجامعه، 1411ق.

عنان، عبدالله، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات کیهان، چاپ اول، 1366ش.

فاتحی­نژاد، عنایت­الله، «اشبیلیه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران، انتشارات دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1377ش.

قاسملو، فرید، «زرقالی»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، انتشارات کتاب مرجع ، چاپ اول، 1395ش.

کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی‌ فرهنگی، چاپ چهارم، 1393ش.

کینگ، قبله­یابی در اسلام، ترجمه حسین ناهید، اصفهان، خانه ریاضیات اصفهان با همکاری موسسه فرهنگی فاطمی، 1384ش.

مجیدی، فریبرز، فرهنگ تلفظ نام‌های خاص، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر، چاپ چهارم، 1397ش.

نلّینو، کرلوآلفونسو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمه احمد آرام، تهران، چاپخانه بهمن، 1349ش.

یاقوت حموی، معجم البلدان، ترجمه علینقی منزوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1380ش.

Almiron, Esteban Marti’nez, Legodo Gnomonico de al-Andalus, Cordoba, la Publication Ediciones Reloj Andalusi, 2014.

Berggren, J. L, “Sundials in Medieval Islamic Science and Civilization”, Simon Fraser University, Burnaby, B.C.Canada, June 2001

Bernburg, Lutz Richter, “Sāʿid al‐Andalusī”, Thomas Hockey, The Biographical Encyclopedia of Astronomers, New York, Springer, 2007.

Glick, Thomas & Others, Medival Science, Technology and Medicine and Encyclopedia, Rouledge, T&F, Newyourk-London, 2005.

Goldestein, B.R, “Ibn Al-Saffar”, EI2, V. III, new edition, Leiden, London, 1986.

Kennedy, E.S & M.H, Geographical Coordinates ofLocalities from Islamic Sources, Frankfurt, Johann Wolfgang Goethe-University, 1987.

King, David, “The Enigmatic Orientation of the Great Mosque of Córdoba Explained,” 2018.

www.academia.edu/35797452/C%C3%B3rdoba_Mosque_orientation_explained_30-01-2018_-   _NOW_PUBLISHED_IN_SUHAYL_2018_19, Available 2019.

King, David,“Three Sundials from Islamic Andalusia”,

تاریخ العلوم العربیه،تشرین، المجلد الثانی 1978.

King, David, World-Maps for Finding the Direction and Distance to Mecca: Innovation and Tradition in Islamic Sciences, London, Al-Furgane, Islamic Heritage Foundation; Leiden, Boston, Koln: Brill, 1999.

King, David, “Kibla”, EI2, Leiden, E.J. Brill, 1986.

King, David & Richard, Lorch, “Qibla Charts, Qibla Maps and Relatead Instruments”, The History of Cartography, Chicago & London: The University of Chicago Press, 2017.

Rius, Monica, “Ibn al-Saffar”, Thomas Hockey, The Biographical Encyclopedia of Astronomers, New York, Springer, 2007.

Samso, Julio, “Andalusi & Maghribi Astronomical Sources: What Has Been Done and What Remains to Be Done”, Islamic Astronomy and Medieval Spain, Variorum, Vol.VI, 1994.

Samso, Julio, “Astrology Pre-Islamic Spain and the Conquest of Al-Andalus”, Revista Del Instituto Eqipcio de Estudios Islamicos, Espanol, 1985-1986, N.23.

Samso, Julio, “Maslame Al-Majriti and the Alphonsine Book on the Constraction the Astrolabe”,

تاریخ العلوم العربیة، 1980.

Samso, Julio, Honorino Mielgo, “Ibn Ishaq al-Tunisi and Ibn Muadh al-Jayyani on the Qibla”, Islamic astronomy and medieval Spain, Aldershot, Hampshire, Gt. Brit, vol.VI, 1994.