فراز و فرود روابط بازرگانی مصر و ونیز در دوره ممالیک برجی (784-923ﻫ)

فراز و فرود روابط بازرگانی مصر و ونیز در دوره ممالیک برجی(784-923ﻫ)[1]

احمدرضا متولی[2]

استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه پیام نور، ایران

چکیده

 در این مقاله روابط بازرگانی میان مصر و ونیز در دوره ممالیک برجی (784-923ﻫ) و فراز و فرودهای آن بررسی شده­است. رشد یا رکود روابط تجاری مصر با ونیز در این  دوره هم متأثر از عوامل داخلی بود و هم ریشه­های خارجی داشت. در آغاز و میانه دوره ممالیک برجی دو عامل خارجی یعنی هجوم تیمور لنگ به شام و سقوط قسطنطنیه به دست عثمانیان موجب ناامنی راه­های زمینی و سبب رونق راه تجاری دریای سرخ و در نتیجه افزایش مبادلات بازرگانی میان مصر و ونیز شد. در برهه­هایی اما دخالت مستقیم سلاطین و امیران برجی در تجارت و احتکار کالاها و انحصار در مبادلات، تقلب و غش دو طرف در دادوستد کالاها و هجوم دزدان دریایی به کشتی­های تجاری از عوامل اختلال و رکورد بازرگانی میان مصریان و ونیزیان بود. مهم­ترین عامل در رکود و کاهش روابط تجاری میان مصر و ونیز، کشف راه دریایی جدید میان اروپا و آسیا توسط پرتغالی­ها بود که تجارت پرسود انتقال ادویه و کالاهای آسیایی را نصیب آن‌ها کرد و مصر و ونیز را از درآمدهای هنگفت حاصل از این تجارت عبوری محروم ساخت.

کلیدواژه­ها: تاریخ تجاری مصر، ممالیک برجی، ونیز، تاریخ روابط بازرگانی.

مقدمه

سرزمین مصر که در پیوندگاه سه قاره آسیا، آفریقا و اروپا قرار گرفته، از روزگاران کهن شاه­راه تجاری بین شرق و غرب بوده و نقش مهمی در عرصه تجارت به­ویژه تجارت عبوری (ترانزیت) دنیا ایفا کرده­است.[3] بندرهای مصر در کرانه دریای مدیترانه و دریای سرخ از مقاصد اصلی بازرگانان در سده­های نخست و میانه اسلامی بود. در عصر ممالیک (648-923ﻫ) پس از دفع هجوم مغولان، اخراج صلیبیان و احیای خلافت عباسی در قاهره، مصر به لحاظ سیاسی و مذهبی به سروری جهان اسلام رسید و در اقتصاد و تجارت نیز جایگاه والاتری یافت. در این دوره روابط تجاری مصر با اروپا به­ویژه با جمهوری ونیز گسترش یافت و این دولت­شهر به یکی از مهم­ترین شریکان تجاری مصر بدل شد؛ گرچه این رابطه تجاری همیشه در اوج نبود و گاه با فرود و رکودهایی مواجه می­شد. در این مقاله روابط تجاری مصر و ونیز و فراز و فرودهای آن بررسی و تحلیل خواهد شد.

پیشینه تحقیق

محمد العریس در موسوعة التاریخ الاسلامی العصرالمملوکیبه روابط بازرگانی مصر و ونیز توجه کرده و به مباحثی چون کالاهای مورد تبادل و قراردادها و هم­چنین رکود روابط آن‌ها در سال­های پایانی حکومت ممالیک برجی پرداخته­است. نعیم زکی فهمی در طرق التجارة بین الشرق و الغرب فی العصور الوسطی در بررسی راه­های تجاری بین شرق و غرب از راه­های تجاری مصر و ونیز نیز یاد کرده­است. سعید صالح خلیل در التجارة الداخلیة فی دولة الممالیک الثانیة اگرچه بر تجارت داخلی مصر در دوره ممالیک برجی متمرکز بوده، اما گاه به­ضرورت و به­سبب وابستگی تجارت داخلی به تجارت خارجی از روابط تجاری خارجی ممالیک برجی نیز یاد کرده­است. فاروق عثمان اباظه در اثر تحول التجارة العالمیة الی رأس الرجاء الصالح علی مصر و عالم البحر المتوسط اثناء القرن السادس عشر به تأثیر کشف مسیر دریایی اروپا به آسیا در تجارت مصر پرداخته­است. احمد درّاج در الممالیک و الفرنج فی القرن التاسع الهجری به گوشه­هایی از روابط بازرگانی ممالیک با ونیز اشاره کرده­است. در التحولات الاقتصادیة فی مصر اواخر العصور الوسطی نوشته محمد فتحی الزامل نیز تجارت خارجی مصر در دوره ممالیک برجی به­اختصار بررسی شده­است. بنجامین اربل نیز در مقاله «دهه­های پایانی تجارت ونیز با ممالیک: واردات مصر و شام»[4] به صادرات ونیز به مصر و شام در دهه‌های پایانی روابطشان ‌پرداخته­است. نویسنده با بهره­گیری از یاداشت‌های روزانه دفاتر حمل و نقل در ونیز، اطلاعات ارزشمندی درباره نوع و مقدار واردات مصر از ونیز ارائه کرده­است.

پیشینه روابط بازرگانی مصر و ونیز

سابقه تجارت میان مصر و ونیز به قرن دوم هجری بازمی­گردد. این ارتباطات در قرن سوم گسترش یافت و بازرگانان ونیزی با سکونت در اسکندریه به انتقال کالا به اروپا می‌پرداختند.[5] در قرن چهارم دولت­شهر ونیز با برتری بر دیگر رقبای خود به ویژه آمالفی[6] _واقع در ساحل غربی ایتالیا_  سیادت دریایی­اش را مسلم ساخت.[7] هم‌زمان با این تحول و در پی افزایش دزدی­های دریایی در خلیج فارس و ناآرامی­های جنوب عراق، مسیر انتقال بخشی از کالاها از خلیج فارس و عراق به سمت دریای سرخ و مصر تغییر یافت. با مهاجرت شماری از تاجران مشرقی به­ویژه تاجران عراقی به مصر، فسطاط پایتخت این سرزمین به یکی از کانون­های مهم تجارت در آن روزگار بدل شد.[8] این تحولات در گسترش روابط تجاری مصر با ونیز تأثیر گذاشت، چنان­که از آن پس بازرگانان ونیزی علاوه بر اسکندریه در فسطاط هم به دادوستد می­پرداختند.[9] در دوره جنگ‌های صلیبی روابط تجاری ونیز با فاطمیان و سپس ایوبیان استمرار یافت و کشتی­های تجاری ونیزی پیوسته در حال جابه­جایی کالا بین مصر و ونیز یا دیگر سرزمین­های اروپایی بودند[10] و مسکوکات ونیزی هم به­سبب ثبوت در وزن و عیار در مصر رواج داشت.[11]

در دوره ممالیک بحری (648-784ﻫ) درپی هجوم مغولان به سرزمین­های اسلامی، مسیر بازرگانی خشکی[12] به­خطر افتاد و راه دریایی که از دریای سرخ یا مناطق تحت حاکمیت ممالیک می­گذشت، اهمیت ویژه­ای یافت. از این رو انتقال کالا از مسیر مصر افزایش و روابط بازرگانی آن با اروپاییان به­ویژه ونیز بیش از گذشته گسترش یافت. در نتیجه این استحکام روابط بازرگانی بود که ونیزی­ها نه­تنها از هجوم ایلخانان به قلمرو ممالیک حمایت نکردند،[13] بلکه با فتوای تحریم پاپ مبنی بر منع صدور برخی کالاها مانند چوب، آهن و مواد غذایی به مصر همراه نشدند و به صادرات خود بدین سرزمین اسلامی ادامه دادند.[14] نخستین پیمان تجاری میان ممالیک بحری با ونیز به سال 701ﻫ به دوره ملک ناصر محمد بن قلاوون بر می­گردد که بر اساس آن امتیازاتی تجاری به بازرگانان ونیزی داده شد[15] و پس آن تا پایان دوره ممالیک بحری پنج قرارداد تجاری دیگر هم بین طرفین بسته شد[16] که از استمرار و استحکام این روابط حکایت دارد.

رونق تجارت بین مصر و ونیز

با برآمدن ممالیک برجی در سال 784ﻫ که مقارن با افزایش توان و قدرت سیاسی، نظامی، اقتصادی و تجاری ونیز در مدیترانه بود[17] این روابط رنگ دیگری گرفت. یورش تیمور به شرق اسلامی و پیامدهای ویرانگر آن در اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری و ناامنی دوباره راه­های تجاری ایران و عراق، رونق مسیر دریای سرخ و مصر را درپی آورد.[18] ممالیک از این فرصت بهره جسته، درصدد ارائه امکانات و تسهیلات به بازرگانان اروپایی در بنادر خود برآمدند و با تأمین امنیت راه­ها و ارسال نامه­ها و تشویق تجار خارجی و عقد قراردادهای تجاری برای شکوفایی و گسترش بیشتر در این عرصه تلاش کردند و از این رو فعالیت‌های تجاری بین مصر و اروپا گسترش یافت.^[19] ممالیک یکی از دو بندرگاه اسکندریه را برای پهلو گرفتن کشتی‌های اروپایی اختصاص دادند.[20] انتقال کالا به اروپا به‌ویژه جمهوری ونیز و دریافت حق گمرکی، بخش عمده­ای از منابع مالی مصر در این دوره بوده­است.[21] از میان شرکای تجاری اروپایی مصر، بیشترین تبادل کالا با ونیز انجام می­شد و بیشتر بازرگانان خارجی در مصر ونیزی بودند.[22] وجود مراکز کنسولی ونیزی در شهرهای مهم مصر هم‌چنین برخورداری ونیزیان از محکمه قضایی در اسکندریه[23] نشان از وسعت و گستردگی این روابط دارد.

آن‌چه سبب رونق و شکوفایی تجارت بین آن‌ها شد، وابستگی اقتصادی دو طرف به درآمدهای گمرکی و انتقال کالاها بود. مصر علاوه­بر وابستگی اقتصادی، به واردات فلزات برای ساخت سلاح، چوب برای ساخت کشتی‌های جنگی و برده برای تقویت بنیه نظامی وابسته بود.[24] وابستگی اقتصاد مصر به فلزات وارداتی گرانبها مانند طلا و به­ویژه نقره از ونیز چنان بود که گاهی در صورت کمبود آن‌ها و به­تبع آن کاهش ضرب سکه، داد و ستد پایاپای یا کالا به کالا[25] انجام می‌گرفت.[26] گذشته از این، سکه معروف به دوکات[27] ونیزی که از اوایل دوره ممالیک برجی در مصر رایج شده بود به­سبب خلوص، مورد توجه مردم بود و در معاملات شهرهای مصر رواج داشت.[28] به­سبب نیاز مصر به تجارت با ونیز، گاه سلاطین مملوکی به­صورت ویژه برای رعایت حال و آسایش بازرگانان ونیزی اقدام می‌کردند[29] و آنان را از برخی مالیات‌ها معاف می‌داشتند و مجوز تجارت مروارید و سنگ‌های قیمتی و خز را با وجود ممنوعیت برای بازرگانان دیگر کشورها برایشان صادر می‌کردند.[30]

در میانه دوره ممالیک برجی، عاملی دیگر نیز باعث  گسترش روابط بازرگانی مصر و ونیز شد، یعنی نزاع به­نسبت طولانی ممالیک با عثمانیان که نزدیک دو دهه (867-884ﻫ) ادامه داشت.[31] قطع­شدن ارتباط تجاری ونیز با مناطقی که پیش از عثمانی تحت تسلط بیزانس بود، ونیزیان را واداشت به مصر روی آورند. توسعه روابط بازرگانی با مصر انتقال گسترده کالای شرقی به این جمهوری را در پی داشت و از­این­رو ونیز در اواخر قرن نهم هجری تبدیل به مرکز عظیم بازرگانی در مدیترانه و انبار کالاهای تجاری و بندر کشتی­های مصری شد.[32] در پی این روابط این شهر به شکوه و شهرت بسیاری دست یافت و سود هنگفت حاصل از تجارت سبب می­شد تا بسیاری از جوانان ونیزی برای کسب ثروت و شهرت در آرزوی فعالیت بازرگانی دریایی باشند.[33]

استحکام روابط بازرگانی طرفین نیاز به قراردادهایی داشت که پیش از دوره ممالیک برجی نیز سابقه داشت. گزارش‌های مورخان حکایت از انعقاد چندین قرارداد تجاری بین آن‌ها در این دوره دارد، چنان­که شمار آن‌ها از مجموع معاهدات ممالیک با دیگر کشورهای اروپایی بیشتر بود.[34] نخستین قرارداد تجاری بین مصر و ونیز در این دوره در سال 818ﻫ به دوره سلطان مؤید شیخ برمی­گردد. در دوره اینال (حک. 857-865ﻫ) با دست­یابی عثمانی­ها بر قسطنطنیه و مسدودشدن مسیر دریای سیاه، این روابط که مورد حمایت سلطان مملوکی بود، گسترش یافت و در دوره فرزندش احمد بن اینال (حک. 865-872ﻫ) با انعقاد قرارداد ادویه، روند مذکور ادامه یافت.[35] گذشته از قراردادهای ذکرشده از اوایل قرن 9 هجری تا سقوط ممالیک (923ﻫ) قراردادهای تجاری دیگری هم بین مصرو ونیز بسته شد[36] و روابط بین آن‌ها تا افتادن مصر به دست عثمانی‌ها ادامه یافت.[37]

افزون بر انعقاد پیمان­های تجاری، ونیز برای تسهیل در روند دادوستد کالاها اقدام به ساخت بناهایی در شهرهای بندری تحت سلطه ممالیک از جمله بیروت، صیدا، طرابلس و اسکندریه کرد.^[38] بناهای ساخته­شده در اسکندریه پرشمار و گسترده بود. در واقع این بندر بزرگ مصر که کانون تجاری شرق و غرب بود برای ونیزیان اهمیت بالایی داشت.^[39]

کالاهای وارداتی و صادراتی

مهم­ترین کالاهای وارداتی مصر از ونیز فلزات گرانبهایی چون طلا، نقره و مس بود. طلا[40] و به‌ویژه نقره که نظام پولی و اقتصاد ممالیک وابسته به آن‌ها بود و کمبود آن‌ها در جایگزین­شدن فلوس که فلز آن از مس بود بی­تأثیر نبود.[41] ارزش واردات سالانه این فلزات سی­صدهزار دوکات بود.[42] البته این مقدار واردات می­تواند نزدیک به واقع باشد، چنان­که اربل که می­کوشد میزان دقیقی از صادرات ونیز به مصر ارائه کند، اذعان دارد که نمی‌توان میزان دقیق آن‌ها را اعلام کرد.[43] روغن زیتون، عسل، گردو و بادام[44] و هنگام خشکسالی، گندم، جو، آرد و حبوبات، از دیگر واردات مصر از ونیز بود.[45] هم‌چنین منسوجات و پارچه­های اروپایی که بیشتر آن‌ها پشمی و مقادیر کمی هم ابریشمی بود از دیگر کالاهای وارداتی مصر توسط بازرگانان ونیزی بود.[46] یکی از انواع این پارچه‌ها جوخ نام داشت که بهترین نوع آن تولید ونیز بود.[47] صابون و کاغذ هم که از تولیدات خود ونیز بود جزو واردات مصر بوده­است.[48] بازرگانان ونیزی هم‌چنین به­وفور شیشه و بلور به بنادر ممالیک صادر می­کردند و تجارت شیشه از جمله تجارت­های پرسود آنان بود. آنان هم‌چنین مرجان را از تونس خریده، به بازارهای ممالیک می­آوردند و کشتی­های مخصوصی را نیز برای انتقال آن‌ها اختصاص داده بودند.[49] مملوکان هم علاقه خاصی به خرید و تجارت مرجان داشتند و پس از واردات، آن‌ها را به هند و مناطق غربی سودان صادر می­کردند. از دیگر کالاهای صادراتی ونیز به مصر، اسلحه، آهن، چوب و برده بود که در تقویت توان نظامی ممالیک نقش مهمی داشت.[50]

ونیزی‌ها در مقابل صدور کالاهای مذکور، انواع مختلفی از ادویه­ و عطرها و عقاقیر را که مبدا بیشتر آن‌ها آسیا به­ویژه هند بود و تجارت آن‌ها به تجارت کارِم شهرت داشت از بنادر ممالیک به اروپا انتقال می­دادند و درواقع انحصار تجارت آن‌ها را در اختیار داشتند. این انحصار یا برتری منجر به نارضایی و گاه درگیری دیگر طرف­های اروپایی که توان رقابت با ونیز را نداشتند می­شد، چنان‌که جنگ‌هایی بین جنوا و ونیز بر سر برتری تجارت دریایی رخ داد.[51]

فلفل، دارچین و زنجبیل در صدر ادویه­ وارداتی ونیز از مصر قرار داشت و اروپاییان غذا را با ادویه­ شرقی می­پسندیدند و به­علاوه در تهیه برخی از داروها از آن‌ها استفاده می­کردند.[52] عطرها شامل مشک، عنبر و گلاب و سایر عطرها نیز از اقلام وارداتی ونیز از مصر بود که غیر از استفاده­های شخصی، برای خوشبو کردن کلیساها از آن‌ها بهره می­گرفتند. داروهای گیاهی چون افیون، کافور و صمغ نیز از مصر به ونیز برده می­شد.[53] هم‌چنین پنبه، فرش، پارچه‌های حریر، عاج، سنگ‌های قیمتی و قهوه از دیگر کالاهای صادراتی مصر به ونیز بود.[54]

از ارزش مبادلات بازرگانی طرفین اطلاعی در دست نیست، اما از انتقال سالانه فلزاتی چون طلا، نقره و مس به مصر که ارزش تقریبی آن‌ها سیصدهزار دوکات برآورد شده[55] و فقط بخشی از مبادلات را شامل می‌شد، می­توان ارزش مبادلات تجاری آن‌ها را میلیون‌ها دوکات یا دینار برآورد کرد. فقط در بندر اسکندریه روزانه تا دوهزار دینار حق گمرکی[56] دریافت می‌شد.[57] بدیهی است که مقداری از این مبلغ، حاصل تجارت با ونیز بود. با این وصف تجار ونیزی در دیگر شهرها و بنادر ممالیک هم فعالیت داشتند. گفتنی است که ونیزی­ها به‌سبب وجود مشکلات بسیار در امور نقدینگی دولت ممالیک و کاهش عیار و وزن سکه­های طلا ونقره، بیشتر تمایل به مبادلات کالا به کالا داشتند.[58]

علل و عوامل رکود روابط تجاری

رابطه تجاری مصر و ونیز در برهه­هایی دچار رکود و اختلال می­شد. این رکود و اختلال گاه ناشی از سیاست­های دو طرف بود و گاه ریشه در تحولات بیرونی داشت که خارج از اراده مصر و ونیز بود. از جانب ممالیک، سیاست­ها و رفتارهای سودجویانه خود سلاطین مملوکی و امیران و کارگزاران همواره یکی از عوامل اصلی رکود و تنش در رابطه تجاری با خارجیان بود؛ مثلا احتکار و انحصار خرید یا فروش برخی از کالاهای تجاری از جانب سلاطین مملوکی و واداشتن بازرگانان به خرید آن‌ها با قیمت­های تعیین­شده یکی از علل مهم رکود یا تیرگی روابط تجاری میان مصر و ونیز بود. سیاست احتکار که با هدف کسب درآمد بیشتر[59] جهت حل بحران­های مالی حکومت ممالیک از دوره برسبای (حک. 825-841ﻫ) آغاز شده بود تا واپسین سال­های حکومت مملوکان برجی کمابیش ادامه داشت.[60] امتناع بازرگانان از خرید کالاها با قیمت تعیین­شده که چند برابر بهای واقعی بود[61] گاه به زندانی­شدن آنان در مصر می­انجامید.[62]

عامل دیگر در تیرگی و رکود روابط تجاری مصر و ونیز، هجوم دزدان دریایی به کشتی­ها و بنادر مصر یا شام بود. ممالیک گاه به­درستی و گاه به­خطا، بازرگانان ونیزی ساکن  شهرهای مصر و شام را متهم به همکاری و ارائه اطلاعات مبدأ و مقصد و نوع کالاهای کشتی­های مصری به دزدان دریایی می­کردند.[63] در بعضی مواقع نیز خود ونیزی­ها مستقیما در هجوم به کشتی­های مصری دست داشتند.[64] در مقابل ممالیک نیز گاهی اموال تاجران ونیزی را که متهم به همکاری با دزدان دریایی بودند، مصادره می­کردند و آنان را به زندان می­افکندند.[65]

تقلب و غش در معاملات تجاری، به­ویژه در دهه­های پایانی حکومت ممالیک، نیز عامل مهمی در رکود تجارت بود. در 877ﻫ بازرگانان ونیزی به نامرغوبی فلفل خریداری­شده، اعتراض کردند.[66] مخلوط کردن فلفل با خاک و سنگریزه و هم‌چنین خیس­کردن آن یا کم­فروشی از جمله اقداماتی بود که تاجران مصری برای رسیدن به سود بیشتر انجام می­دادند.[67] بازرگانان ونیزی نیز به اقداماتی مشابه دست می­زدند؛ چنان­که سلطان قایتبای (873-902ﻫ) در نامه­ای به حاکم ونیز به ناخالصی نقره وارداتی از ونیز و آمیخته­بودن آن با مس و هم‌چنین پارچه­های تقلبی و کم­فروشی در دوک­های نخ که _هر دوک_ به­جای 55 ذراع، 30 ذراع نخ داشت، اعتراض کرد.[68] روشن است که این­گونه اقدامات عدم اعتماد طرفین و کاهش داد و ستد کالاها را در پی داشت و تأثیر ناگواری بر وضع مالی دولت ممالیک و اقتصاد وابسته به تجارت مصر داشت و ونیز هم که سود سرشاری از داد و ستد با مصر می برد، دچار خسارت بسیار می­شد.

به­انحصار درآوردن مسیر و کالاهای بازرگانی و عرضه آن‌ها به بهای گزاف توسط کارگزاران ممالیک و بازرگانان ونیز[69] و هم­چنین رقابت بین دربارهای اسپانیا و پرتغال، پادشاه پرتغال را بر آن داشت تا پس از کشف قاره آمریکا (1492م) و افتخار و ثروتی که نصیب اسپانیا شده بود، درصدد برتری بر رقیب اسپانیایی خود برآید و از این رو با درخواست مأموریت واسکودوگاما برای رسیدن به آسیا از مسیری جدید موافقت کند.[70] با رسیدن دریانورد مذکور به هند (1497م) از طریق دماغه امید نیک در جنوب آفریقا و انتقال ادویه به اروپا، از غیر از مسیر مرسوم و به بهایی بسیار ارزان‌تر از قبل، مصر و ونیز از سود سرشار حاصل از انتقال و فروش کالاها در اروپا محروم شدند.[71]

حذف مصر از چرخه واسطه­گری، سبب ایجاد بحران اقتصادی در این کشور شد تا جایی­که بسیاری از امور تجاری در بنادر آن ازجمله اسکندریه دچار اختلال و ایستایی شد.[72]  ونیز هم که از این رخ­داد دچار زیان بسیار شد، چاره را در همکاری با ممالیک می­دید و از این رو دو طرف درپی چاره جویی برآمدند.[73] ونیز پیشگام شد و در 908ﻫ/ 1502م گروهی را مخفیانه و به­دور از چشم پاپ، نزد سلطان مملوکی قانصوه غوری فرستاد. فرستادگان ونیز در دیدار با سلطان، ضمن درخواست کمک از ممالیک برای مقابله با پرتغالی­ها در اقیانوس هند، خواستار کاستن از بهای ادویه[74] برای رقابت با قیمت ادویه بازار لیسبون شدند.[75] در مقابل، سلطان مملوکی درخواست کمک نظامی کرد و پس از آن گروهی را به­همراه نامه برای پاپ، روانه ونیز کرد تا پس از مذاکره در این جمهوری، روانه واتیکان شوند.[76] با وجود دیدار فرستادگان ممالیک با پاپ و تلاش وی برای متقاعد کردن پادشاه پرتغال در عدم تعرض به کشتی­های مصری، این تلاش­ها نتیجه‌ای نداشت.[77] بر­رغم دو دهه مذاکره و تبادل نامه­های بسیار، اقدام عملی مشترکی برای مقابله با پرتغال انجام نگرفت. آخرین نامه در 920ﻫ یعنی سه سال پیش از سقوط دولت ممالیک برجی به­دست عثمانیان ارسال شد.^[78] سرانجام ناوگان مصر پس از شکست قطعی از پرتغال، از اقیانوس هند و دریای سرخ عقب نشست.^[79] با تسلط عثمانیان بر مصر روزگاری نو در تجارت این سرزمین با اروپا و ونیز آغاز شد که در مبحثی دیگر باید بدان پرداخت.

نتیجه

روابط بازرگانی مصر و ونیز در دوره ممالیک برجی با فراز و فرودهایی همراه بوده­است. هجوم تیمور گورکانی و ناامنی ایجاد شده در مسیر تجاری ایران و عراق، سبب رونق مسیر تجاری دریای سرخ و مصر شد. این تغییر مسیر تجاری که هم‌زمان با برتری نظامی و اقتصادی ونیز در مدیترانه بود، زمینه­های لازم را برای توسعه روابطشان فراهم کرد و از این رو مبادلات تجاری بین آن‌ها گسترش یافت. در نیمه دوم قرن نهم هجری، سقوط قسطنطنیه و تسلط عثمانی­ها بر دریای سیاه و درگیری‌های بین عثمانی و ونیز سبب شد تا ونیز برای جبران قطع ارتباط با مناطق تحت تسلط عثمانی به مصر روی آورد که مورد استقبال ممالیک قرار گرفت. در کنار این رونق تجاری، علل چندی باعث رکود تجارت بین آن‌ها می­شد. احتکار و انحصار ادویه _به­عنوان مهم‌ترین محصول صادراتی مصر_ توسط کارگزاران مملوکی و واداشتن تجار به خرید آن با قیمت تعیین­شده، هجوم دزدان دریایی به کشتی‌های مصری که گاه با حمایت ونیزی‌ها همراه بوده و تقلب و غش در محصولات صادراتی توسط هر دو طرف، سبب تنش و کاهش روابط تجاریشان می‌شد، اما مهم‌ترین عامل رکود روابط تجاری کشف مسیر جدید اروپا به آسیا و انتقال ادویه هند به اروپا توسط پرتغالی­ها بود که مصر و ونیز را از درآمدهای هنگفت حاصل از انتقال کالاهای شرقی به غرب محروم کرد و تلاش‌های آن‌ها هم برای احیای تجارت، حاصلی نداشت.

کتابشناسی

اباظه، فاروق عثمان، اثر تحول التجاره العالمیه الی راس الرجاء الصالح علی مصر و عالم البحر المتوسط اثناء القرن السادس عشر، الاسکندریه، دارالمعارف، بی تا.

ابن­اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1402ﻫ/1982م.

ابن­ایاس، بدائع الزهور فی وقایع الدهور، به­کوشش محمد مصطفی، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1402ﻫ.

ابن­تغری­بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره، الموسسة المصریة العامة للتألیف و الترجمة، 1392ﻫ/1972م.

جعیدی، شلبی ابراهیم، الازمات الاقتصادیه و الاوبئة فی مصر فی عصر الممالیک الجراکسة، الاسکندریة، منشاه المعارف، 2002م.

خادم، سمیر علی، الشرق الاسلامی و الغرب المسیحی، بیروت، موسسة الریحانی، 1989م.

 خلیل، سعید صالح، التجارة الداخلیة فی دولةالممالیک الثانیة، عَمان، دارکنوزالمعرفة، 1434ﻫ/ 2013م.

درّاج، احمد، الممالیک و الفرنج، قاهره، دارالفکرالعربی، 1961م.

زامل، محمد فتحی، التحولات الاقتصادیة فی مصر اواخر العصور الوسطی، قاهره، المجلس الاعلی للثقافة، 2008 م.

 اسراء مهدی، م.م. «نشاط و معوقات التجارة فی عصر دولة الممالیک»، مجلة جامعة واسط للعلوم الانسانیه، العدد 12.

اشقر، محمد عبدالغنی، تجارالتوابل فی مصر فی العصرالمملوکی، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1999م.

پی ام. هولت، و دیگران، تاریخ اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران، امیرکبیر، 1384ش.

زقلمه، انور، الممالیک فی مصر، قاهره، مکتبة مدبولی، 1415ﻫ/ 1995م.

شبارو، عصام محمد، دولت ممالیک، ترجمه شهلا بختیاری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1383ش.

 فلاورز، سارا، عصر اکتشافات، ترجمه فرید جواهر کلام، تهران، ققنوس، 1383ش.

فهمی، نعیم زکی، طرق التجارة الدولیة ومحطاتها بین الشرق و الغرب، قاهره، 1973م.

طقوش، محمد سهیل، تاریخ الممالیک، قاهره، دارالنفائس، 1417ﻫ.

عاشور، سید عبدالفتاح، مصر و شام فی عصر الایوبیین والممالیک، دارالنهضة العربیة، بی تا.

عامر، محمود علی، المکاییل و الاوزان و النقود، دمشق، مطبعة ابن حیان، 1418ﻫ/ 1997م.

عریس، محمد، موسوعة التاریخ الاسلامی، العصر المملوکی، بیروت، منشورات دارالیوسف، 2006م.

قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، به­کوشش یوسف علی، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی تا.

گلاب، جان باکت، سربازان مزدور، ترجمه مهدی گلجان، تهران، امیرکبیر، 1386ش.

ماله، آلبر، ژول ایزاک، تاریخ قرون وسطی تا جنگ صد ساله، ترجمه میرزا عبدالحسین هژیر، تهران، دنیای کتاب و نشر علم، 1366ش.

مقریزی، تقی الدین احمدبن علی، اغاثة الامة بکشف الغمة، بیروت، موسسه ناصر للثقافة، 1980م.

همو، الخطط المقریزیه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1998م.

همو، السلوک لمعرفة الدول الملوک، به­کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1997م.

مهدی، شقیق، ممالیک مصر و الشام، بیروت، الدارالعربیة للموسوعات، 2008م.

نبراوی، رافت محمد، النقود الاسلامیة فی عصر دولة الممالیک الجراکسة، قاهره، مرکز الحضارة العربیة للاعلام و النشر، 1996م.

ویت، گاستون، قاهره شهر هنر و تجارت، ترجمه محمود محمودی، تهران، علمی و فرهنگی، 1365ش.

هاید.ف.، تاریخ التجارة فی الشرق الادنی فی العصور الوسطی، ترجمه عزالدین فوده، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1985م.

Arble, Benjamin, “The Last Decades of Mamluk Trade with Venice: Importations into Egypt and Syria”, Mamluk Studies Review, 8/2, 2004.

Ashtor, E., A Social and Economic History of the Near East in the middle Ages, London, 1976.

Idem, Levant trade in the later middle Ages, Prineceton University Press, 1984.

Schultz, Warren, c., “Mamluk Monetary History: A Review Essay”, Mamluk Studies Review 3, 1999.

Rosamond, E. Mack, Bazaar to Piazza: Islamic Trade and Italian Art, 1300-1600, Berkeley, University of California Press, 2002.