تبیین و بازنمایی کنش‌های معطوف به قدرت نهاد روحانیت در سفرنامه‌های عصر صفوی

تبیین و بازنمایی کنش­های معطوف به قدرت نهاد روحانیت

در سفرنامه­های عصر صفوی[1]

مجتبی ذهابی[2]

دانش­آموخته دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

روحانیت شیعه و نحوه­ مواجهه­­اش با مسأله قدرت به یکی از چالش­های دوره صفویه مبدل شد. مباحث نظری درباره امامت و حکومت و حضور نهاد سلطنت به_­مثابه واقعیتی تاریخی- سیاسی، مسائل پیچیده­ای را پدید آورد که تا مدتی ذهن عالمان شیعه را به خود متوجه ساخت. دوره دوم حکومت صفویه شاهد تکاپوهای بیشتری از جانب روحانیون شیعه برای کسب قدرت بود. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که تکاپوهای روحانیت شیعه در دوره دوم حاکمیت صفویان از منظر سفرنامه­نویسان چگونه بوده‌است؟ این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی نشان می­دهد که سیر فزونی یافتن قدرت روحانیت شیعه مسأله­ای قابل تأمل برای این ناظران خارجی بوده و آنان تحلیل­هایی عرضه کرده­اند که در منابع دیگر تاریخی این دوره پنهان مانده­‌است.

کلیدواژه­ها: روحانیت و سلطنت، روحانیت و قدرت، سفرنامه­های خارجی عصر صفوی، صفویه.

مقدمه

ورود روحانیت شیعه به مناسبات سیاست و قدرت در دوره صفویه، نشان از ضرورتی تاریخی، اجتماعی و مذهبی داشت که با آغاز سلطنت صفویان در ایران خود را نمایان ساخت. حکومت جدید که بخش مهمی از مشروعیت خود را بر دوش مذهب شیعه نهاده بود، پس از تلاطم­های اولیه و تثبیته قدرت، کوشید نیازهای این نظم نوین را در مسائل اعتقادی- فقهی برطرف سازد. این نیاز و ضرورت سیاسی- مذهبی نه تنها طیف قابل توجهی از روحانیون و علمای شیعی ایران را در دربار صفوی گرد هم آورد، بلکه روند جذب این صنف مذهبی از بیرون مرزهای ایران نیز آغاز شد و راه برای ورود طیف دیگری از علما از منطقه­ جبل­عامل هموار شد. بنابراین زیست هم­زمان دو نهاد سلطنت و روحانیت در دوره­ صفویه از همان دوره­های نخستین آغاز گشت و تداوم حیات هر دو نهاد به­گونه­ای، به اقتدار ­طرف مقابل گره خورد. این روند با برخی فراز و فرودها از زمان شاه­اسماعیل (حک. 907 - 930ﻫ) تا بعد از سلطنت شاه­عباس (حک. 996- 1038ﻫ) ادامه یافت. مهم­ترین ویژگی این دوره به­لحاظ نقش و تکاپوی علمای شیعی را می­توان تلاش برای تثبیت اولیه حکومت صفوی و پاسخ­گویی به نیازهای فقهی دانست. در دوره دوم حکومت صفویه یعنی پس از دوره شاه­عباس، فضا برای ایفای نقشی پررنگ­تر از جانب علمای شیعه فراهم آمد تا در ساختار قدرت و چگونگی اعمال آن در سطح اجتماع، به­ صورت عملی و نظری، تکاپوهای جدی­تری کنند.

این مسأله یعنی حضور پررنگ­تر علمای شیعی در کانون قدرت و تلاش آ­­ن‌ها برای تأثیرگذاری بیشتر در چگونگی اعمال قدرت سیاسی، در آثار سفرنامه­نویسان این دوره بازتاب یافته‌­است. این گروه به­مثابه بهترین ناظران خارجی و بیرون از قدرت بودند که با مشاهده تحولات موجود، برای تحلیل و تبیین این وضع تلاش نمودند و بخش­هایی از این مسائل را بازتاب دادند. درواقع مسائلی مانند نگرش علما به مسأله قدرت و حکومت، جایگاه مقام سلطنت از نگاه آنان، مشارکتشان در تحولات سیاسی از مهم­ترین حوزه­هایی بود که ذهن آنان را درگیر ساخت. در این پژوهش به روش تحلیلی و با تکیه بر گزارش­های مندرج در آثار سفرنامه­نویسان، روند رو ­به ­رشد قدرت گرفتن روحانیون شیعه در کانون­های سیاسی و اعمال نفوذ آن‌ها در فرایندهای اعمال قدرت بررسی و تبیین خواهد شد تا روشن شود که چگونه بازتاب این تحول در کانون قدرت صفویان، به یکی از موضوعات مهم برای این سفرنامه‌نویسان تبدیل شد. بر این اساس ابتدا تلاش خواهد شد تا به­اختصار به چگونگی حضور علمای شیعی در کانون قدرت و سیاست در دوره صفویه اشاره شود و آن­گاه نگاه سفرنامه­نویسان به این مسأله و تداوم حضور پررنگ­تر آن‌ها در دوره جانشینان شاه عباس واکاوی گردد.

پیشینه پژوهش

اگرچه مواجهه نهاد روحانیت با نهاد سلطنت از منظر سفرنامه­نویسان عصر صفوی به­طور مستقل بررسی نشده‌است، اما در پژوهش­هایی که بر مناسبات دین و دولت در عصر صفوی متمرکز شده­اند، بخشی از محتواشان به تقابل یا همراهی نهاد روحانیت با نهاد سلطنت اختصاص یافته­است. نمونه­ای از این نوع پژوهش­هایند: کتاب تغییر مذهب در ایران، نوشته رولا جردی ابی صعب، مهاجرت علمای جبل عامل به ایران نوشته مهدی فراهانی منفرد، مقدمه­ای بر مناسبات دین و دولت در عصر صفوی نوشته سیدهاشم آغاجری، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست از رسول جعفریان، تشیع‌ و تصوف‌ تا آغاز سده دوازدهم هجری از کامل مصطفی شیبی، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی از منصور صفت­گل. مقالاتی چون «بازشناسی تعامل روحانیت و صفویان» از ابراهم اصلانی و مجید حاجی­بابایی، «تعامل دین و دولت در دوره شاه­صفی، مطالعه موردی علی نقی کمره­ای» از انیسه­سادات حسینی شریف و محمدعلی رنجبر، مقاله «بازتاب نمادین نقد و نفی قدرت مستقر در مناسک و شعایر شیعه با تأکید بر دوره صفویه و قاجاریه» از سیدحسین اطهری و لیلا دستغیب، «روحانیت و تعامل با حکومت در حقوق اساسی عصر صفویه» از قاسم­علی صداقت، و مقاله «علما و فقهای مشهور و نقش آنان در دربار صفویان» از علی اکبر حسنی نیز در زمره پژوهش­هایی­­اند که در حوزه نوع روابط و مناسبات روحانیت شیعه با نهاد سلطنت انجام گرفته­اند.

علمای شیعه و مسأله چگونگی اعمال قدرت در دوره دوم حکومت صفویه

دوره دوم حکومت صفوی (1038-1135ﻫ) از منظر نوع مناسبات دو نهاد روحانیت و سلطنت و تأثیرگذاری آن بر فرایندهای اعمال قدرت، واجد ویژگی­هایی است. در این دوره طیفی از روحانیون و علمای شیعه به فعالیت­های بسیار گسترده­ای در حوزه­های سیاست، انتشار کتب و رساله­ها و کنشگری اجتماعی- سیاسی پرداختند و درباره چگونگی اعمال قدرت سیاسی در نبود امام غایب به نظریه­پردازی­های قابل توجه پرداختند. درواقع همکاری آنان با دستگاه قدرت نه از آن رو بود که صفویان را صاحب حق و حکومت را حق آنان می­دانستند، بلکه این همکاری از‌ سر ناچاری و به­رغم جائر دانستن آنان‌ بود. از این دوره می­توان به عنوان  عصر شروع به تألیف تک­نگاری­های متنوع در ابواب‌ و فروعات‌ فقه حکومتی یاد کرد. رسائل‌ خراجیه و رسالة الاوزان و المقادیر علامه مجلسی (1006-1077ﻫ) نمونه­­هایی از این نوع آثارند.[3] در این دوره بود که چهره­هایی از برجسته­ترین فقها‌ و مجتهدان‌ شیعه به صحنه­های سیاسی وارد شده و به ارائه نظریاتی در حوزه چگونگی و چرایی اعمال قدرت سیاسی پرداختند. علمایی مانند میرداماد (960-1041ﻫ)، سلطان­العلما (1001-1064ﻫ)، محمدتقی مجلسی (1003-1070ﻫ) پدر علامه محمدباقر مجلسی فعالانه در صحنه‌ سیاسی‌ جامعه‌ حضور داشتند‌. هم­چنین در این عصر مناظره فقها در مسائل مربوط به فقـه سیاسی، به­ویژه‌ در‌ موضوعاتی مانند خراج و مقاسمه به اوج رسید. در این دوره از منظر فقه مالی شیعه، برای‌ نخستین بار چند رساله اجتهادی توسط فقها انتشار یافت که‌ قبلا وقوع‌ چنین‌ مباحثی با این گستردگی و جدیت سابقه نداشت.[4]

یکی از مهم­ترین و پرکارترین روحانیون این دوره ملا محسن فیض کاشانی (1007-1090ﻫ) بود. وی از جمله‌ فقهای‌ بزرگی بود که در زمینه فقه سیاسی، دارای برخی فتواهای تحول‌­آفرین بود. وی با آن­که گرایشی اخباری داشت، در‌ آثار فقهی خود «سیاسات» را یکی از شاخه­های اصلی فقه اسلامی معرفی می‌­کرد.[5]‌ او‌ تصدی‌ قضا و حکومت در میان مردم، اقامه حدود و اعمال دیگر سیاسات اسلامی در دوران غیبت را از‌ ضروریات‌ دین‌ اسلام و از وظایف فقها می­دانست.[6] در دوره­های بعد نیز نفوذ علما به بالاترین درجه خود رسید. در دوره شاه­‌سلطان ‌حسین که به شریعت تشیع امامیه بیش­تر توجه می‏کرد، این تأثیرگذاری فزونی یافت و جایگاه و مقام بالای مجتهد تا آن‌جا رسید که می‏توانست درباره جنگ و صلح نیز تصمیم‌گیری کند.[7] گسترش مناسک در جامعه سبب شد علما و مراجع از موقعیت برتر و نفوذ اجتماعی بیشتری برخوردار شوند، چندان­که سرپیچی از فرمان آنان در هیچ ‌یک از طبقات صورت نمی‏پذیرفت.[8]

سفرنامه­نویسان و تکاپوهای سیاسی علمای شیعه در دوره دوم حکومت صفویه

با توجه به روایت­ها، تحلیل­ها، نگرش­ها و نیز گزارش­های سفرنامه­نویسان دوره دوم حکومت صفوی، دو نکته مهم و اساسی و البته قابل تفکیک درباره جایگاه اقتدار سلطانی در بعد نظری آن و نیز عمل­گرایی علما و روحانیون شیعه در سازوکار سیاست و اعمال قدرت وجود دارد. درواقع سفرنامه­ها هم وجوه نظری مشروعیت پادشاه صفوی را از منظر دینی مورد تأکید قرار می­دهند و هم روایتگر تکاپوهایی از جانب روحانیت شیعی در بستر تحولات سیاسی- اجتماعی این دوره­اند. جملی کارری[9]، که در دوره شاه­سلیمان (1077-1105ﻫ) فرصت مشاهده ایران را یافت، در وصفی از شخصیت این پادشاه می­نویسد:«پادشاه کنونى صفوى که حالى مقرون به جنون دارد، همیشه در حال مستى و حیرت است و در میان درباریان هر صبح، هنوز خمار شب را از سر باز نگرفته، با شراب شیراز تا شب به سرمستى مى‏افتد و بدین جهت غالبا اعضاى شوراى مملکتى بدون اخذ تصمیم جلسات را ترک مى‏کنند. بدیهى است در چنین کشورى حکومت واقعى در دست عده‏اى از ندما و ملازمان و خواجه‏سرایان شیاد خواهد بود و هر فرمانى، مخصوصا فرمانى را که پولى براى صدور آن صرف شده، به امضاى شاه خواهند رسانید».[10]

چنین تصویری از شاه ایران هنگام سخن سفرنامه­نویسان از شاه­صفی (حک. 1038- 1052ﻫ) و شاه­عباس دوم (حک. 1052-1077ﻫ) و شاه­سلطان حسین (حک. 1105- 1135ﻫ) نیز نمایان است.[11] درواقع  تقویت نظریه جانشینی و زعامت علما در زمان غیبت معصوم، بنیان­های مشروعیت­بخش قدرت را وارد مرحله دیگری کرد.[12] در سفرنامه­ها نیز تأکید شده­است که در این تعادل سیاسی ـ مذهبی که حاکم مقتدر جایگاه فرادستی داشته‌، نهاد‌ دینی نقش محافظ در برابر سوء استفاده‌های بالقوه ایفا می‌کرد و از آن طریق ستیزهای سیاسی حل می‌شد.[13]

یکی از مهم­ترین وجوه محتوایی سفرنامه­ها، تلاش روحانیت و علمای شیعی با هدف دخل و تصرف بیشتر در سازوکار سیاست و حکومت، چه از منظر نظری و چه از جنبه عمل­گرایانه آن، در دوره دوم حکومت صفویه است. سفرنامه­نویسان در سخن از بنیان­های اقتدار و نفوذ روحانیون و علمای شیعه در دوره صفوی، ولو به صورتی مختصر، به تاریخ شیعه و برخی بنیان­های اعتقادی آنان درباره امامت و غیبت و واگذاری حق حکومت به علما و مسائلی از این قبیل اشاره کنند تا بتوانند مسأله اقتدار روحانیت، مشارکت آن‌ها در قدرت و دایره بسط دخل و تصرفات تئوریک و عملی آنان را شرح دهند.[14]

در این میان، کمپفر[15] با ذهنیتی نقادانه­تر و البته با جزئیات بیشتر و نسبتا دقیق­تری بر ابعاد نظری حق حکومت علما و روحانیون در زمان غیبت تأکید می­کند. وی در بحث از اقتدار و نفوذ علمای شیعی می­نویسد: علما چنین استدلال می­کنند که هرگاه لازم باشد مسلمانان بر اساس مشیت اله هدایت شوند، پس ناگزیر باید خداوند اراده­اش را بر یکی از مردم فانی قرار بدهد. ولی کیست که برای این کار شایستگی دارد؟ آیا این شخص یکی از رؤسای دنیوی است که به خاک و تن بستگی دارد؟ چنین قالبی نمی­تواند جای مناسبی برای فعلیت امر خداوند باشد. مشیت اله فقط بر کسی تجلی می­کند که عمری را در معنویت گذرانده باشد و با چشم­پوشی از همه لذات دنیوی، دل را مهبط انوار اله کرده باشد. کسی که زندگی دردناک خود در این دنیا را چون زندانی تصور و تجسم کند و در طریق نجات و سلامت ابدی سایرین باشد. بر همین اساس، مشیت اله فقط بر ائمه اطهار یعنی جانشینان پیامبر اسلام آشکار می­شود و امروز که آنان نیستند، مشیت اله فقط بر مجتهدان که جانشین آن‌هایند، آشکار می­شود. اما شاه که خداوند زمام رعایا و اداره امور کشورش را به دست او سپرده‌است باید از زبان مجتهد وقت نیت و مشیت وی را دریابد.[16]

شاردن[17] نیز فصلی خاص از کتاب خود را به بحث از «باورهای ایرانیان درباره حقّ حکومت» اختصاص داده‌است. وی با اشاره به این عقیده شیعیان که معتقدند که خداوند نبوت و سلطنت را به انبیای خود و از جمله حضرت محمد(ص) داده و پس از رحلت وی، این حق به امامان منتقل گشته­است، می‌نویسد: «بیش‌تر ایرانیان با این نظام و آیین همزبان­اند؛ اما درباره این موضوع که اگر پیامبر یا جانشین او درگذشت و جانشینی معین نکرد، آن‌که بر ملتی مسلمان حکومت می‌کند باید چه اوصافی داشته باشد، میان بزرگان دین اتفاق نظر نیست».[18] پس از آن با اشاره به آغاز عصر غیبت امام زمان(عج) و این که در این دوره، از نظر ایرانیان چه کسی حق حکومت دارد، معتقد است که دو نظر وجود دارد: دسته نخست از مسلمانان ایرانی، شامل «برخی از علمای روحانی و پیروانشان و متعبدان بر این اعتقادند که در تمام طول مدت غیبت امام، باید مجتهدی معصوم (عادل) امور دینی و اجتماعی و حکومتی مملکت را اداره کند. این مجتهد باید جامع علوم و از هر جهت منزه از هر فساد و گناه باشد» و قدرت پاسخ‌گویی به پرسش‌هایی که در امور دینی از او می‌شود، داشته باشد. دسته دوم اعتقاد دارند که در غیبت امام «حکومت به یکی از بازماندگان بلافصل امام می‌رسد که لازم نیست جامع علوم باشد. بنابر همین نظر که مورد تأیید بیش‌تر مردم است و مقبول‌تر می‌نماید نظری است که به سلطنت فرزندان شیخ صفی اعتقاد دارد.[19]

بر اساس این باورها شاه واجد مقامی شده بود که حق وی نبود؛ اما همین شاه می­توانست با در نظر گرفتن جایگاه علما و روحانیون و پذیرفتن نقش آنان در بخشی از نظام اقتدار سیاسی و نیز انجام پاره­ای مناسک و رفتارهای مذهبی، مشروعیتی از جانب آنان کسب کند. بر همین اساس بود که به این نکته در سفرنامه­ها اشاره می­شود که «شاه صفوی فقط نقش پادشاه را ایفا نمی‌کند؛ بلکه دارای اقتداری‌ معنوی‌ است. او‌ مقام خود را با مراسم دینی پیچیده‌ای تقویت می‌نماید که با نمادها، زمان‌ها و مکان‌های مذهبی ویژه‌ای همراهند».[20]

علاوه بر این جنبه­های تاریخی- ایدئولوژیکی اقتدار علما در آن­چه به حضور عملی و نقش تأثیرگذار و نمایان علما در سازوکار قدرت و سیاست در دوره دوم صفویان مربوط می­شد، سفرنامه­نویسان روایتگر تأثیرگذاری قابل توجه آنان بودند. به­عنوان نمونه سانسون با تأمل در وجوه اقتدار روحانیون شیعه می­نویسد «علمای دین در ایران بالاترین مقام­ها را دارند و در دربار در صف اول می­نشینند. من پیش از نام بردن از صاحب­منصبان شاه، از روحانیون نام می­برم زیرا آن‌ها در مجالس مهمانی و پذیرایی شاه و در مجالس عمومی و نیز در جلساتی که شاه نمایندگان و سفرای کشورهای خارجی را به حضور می­پذیرد، بر صاحب­منصبان دربار برتری دارند».[21] توضیح درباره قدرت و جایگاه روحانیون و نقش آن‌ها در حکمرانی و ساختار قدرت صفویان از نظر اولئاریوس[22] هم پنهان نمانده‌است و او با اشاره به اهمیت جایگاه مقام صدر، بر دایره نفوذ و ثروت وی تأکید می­کند.[23] کمپفر نیز در این‌باره می‏گوید: «مقام و موقع شاه، بیشتر با قاضیان و امام‌های مساجد تکمیل می‏گردد تا با بزرگان و اعیان و یا عمال عالی‌مقام اداری».[24]

براساس مندرجات سفرنامه­ها، این وجه از اقتدار عملی و واقع­گرایانه علما و روحانیون شیعه در بدنه جامعه و ساختار قدرت ایران، توسط نهادسازی­های گسترده در سراسر ایران به­شدت تقویت می­شد. درواقع نهادهایی مانند مساجد، اوقاف، تولیت مقابر و اماکن مقدس شیعی، جمع­آوری نذورات به روحانیت و علما قدرت و ثروت تأثیرگذاری می­بخشید که هم پیوند آن‌ها را با جامعه مذهبی تقویت می­ساخت و هم نهاد روحانیت را به کانونی موازی شاه در بدنه قدرت تبدیل می­کرد. کمپفر با دقت در کارکرد این نهادهای مذهبی و تأثیر آن در قدرت علمای شیعی می­نویسد: «در جوار مساجد، اغلب مدرسه­های دینی وجود دارد. اهمیت این نهادها چنان است که شناختن درست وضع دربار ایران بدون وقوف به کارکرد این نهادها ممکن نخواهد شد. عجیب نیست اگر اذعان شود که تمام شهرهای ایران پر است از مدرسه و موقوفه. عایدات موقوفات دینی صرف حمایت از طلابی می­شد که مستقلا نمی­توانستند مخارج تحصیل خود را بپردازند. تقسیم عواید موقوفات، هرساله از جانب صدر و در حضور شاه انجام می­گرفت».[25] حضور پررنگ روحانیون در جامعه مذهبی ایران هم­چنین از جانب سانسون مورد تأکید قرار گرفته­‌است: «مقامات روحانی و رؤسای مساجد و مدرسین و متولیان مذهبی و آن‌هایی که ختنه کردن زیر نظر آن‌ها انجام می­گیرد و ملاهایی که زنان را به عقد مردان درمی­آورند و یا با جاری نمودن صیغه طلاق، فسخ ازدواج و عقد را اعلام می­کنند و به­طور کلی تمامی مشاغلی که به نوعی به شرعیات و فقه مربوط است، زیر نظر صدر قرار دارند. بنابراین چنین جایگاهی برای صدر مقام و ثروت فراوانی به­همراه می­آورد، زیرا تمامی این مشاغل قابل خرید و فروش­اند».[26]

علاوه­بر پاره­ای نیازهای جامعه مذهبی که حضور و وجود روحانیون و علما را ضرورت می­بخشید، نقش و کارکردی آنان در مسأله قضا و اقامه عدل در اجتماع نیز اهمیت داشت. سفرنامه­نویسان به این نکته هم اشاره کرده­اند. درواقع اگر تا پیش از این نهاد سلطنت مستقلا به مسائل قضایی و اجرای عدالت می­پرداخت و نهاد قضا حداقل از منظر تئوریک پاسخ­گوی سلطان و شاه بود، در این دوره به­تدریج از دایره اقتدار سلطان بیرون آمد. بنابراین انحصار قوه قضائیه در دست روحانیت یکی از عوامل قدرت آنان شمرده ‏شد. شاردن در این ‌باره چنین می­گوید: «همه دادرسی‏ها و امور شرعی در دست قاضی است،... زیرا ایرانیان بر این اعتقادند که تنها این گروه بنا بر اراده و مشیت رب جلیل حق دخالت در امور قضاوت را دارند».[27] این مسأله دایره قدرت روحانیون و علما را چندان وسعت ­داد که کمپفر درباره جزئیات و ابعاد این تسلط چشم­گیر اشاره کرده‌است و جایگاه مقام صدر را، به­مثابه بالاترین و پرقدرت­ترین روحانی کشور، چنین وصف کرده‌است: اعتراض به حکم مقام صدر نزد محکمه­ای دیگر و تجدیدنظرخواهی نسبت به حکم وی امکان‌پذیر نیست. او بر تمامی موقوفات، مساجد، اماکن متبرکه اشراف دارد و محق است که شهریه و حقوق برای متولیان، کارکنان و خدام، مدرسین، طلاب، وعاظ و روحانیون از هر درجه و مرتبه، به تشخیص خود و برحسب کفایت آن‌ها تعیین کند، بر آن بیفزاید، از آن بکاهد یا آن را قطع کند. به این ترتیب وی بر حسب تشخیص خود، روحانیون عالی منصب شیعه را به کار می­گمارد. شاه این مقام بسیار پرقدرت صدر را به کسی واگذار می­کند که با وی خویشاوندی سببی یا نسبی داشته باشد.[28]

آن­چه شاردن از مشاهدات خود در روز بر تخت نشستن شاه­سلیمان نیز نقل می­کند، فصل دیگری از روند رو به رشد اقتدار روحانیت و علمای شیعه را بازتاب می­دهد. نهادن تاج شاه بر سر شاه­سلیمان از جانب علما اقدامی نمادین بود که مشخص می­کرد مشروعیت نهاد شاه را طبقه علما به نیابت از امام غائب تأیید می­کنند. شاردن در بحث از تاج­گذاری شاه­سلیمان که خود در مراسم آن ناظر و حاضر بود، از نقش شیخ الاسلام در رسمیت بخشیدن به سلطنت شاه چنین یاد می‌کند که «در این مراسم شیخ الاسلام تمامی مقدمات لازم را برای تاج­گذاری شخص شاه انجام داده که نشان می‌دهد رسمیت سلطنت بدون تأیید و همراهیز وی پذیرفتنی نبوده‌است.[29]

چنین وضعی در دوره­های پیشین حکومت صفوی به این شکل گزارش نشده بود. درواقع  روحانیونی که در دوره اقتدار شاه عباس اول مهم­ترین فعالیت آن‌ها وعظ و خطابه در ایام مقدس تقویم شیعه بود، اکنون به این اعتبار و قدرت رسیده بودند. در گزارش فیگوئروآ[30] که ایران عصر شاه عباس را مشاهده کرده بود آمده­است: «موعظه‌گران مجالس تعزیه علمای شرع‌اند و غالبا ملا یا قاضی نامیده می‌شوند. اینان هرجا که مردم گرد آمده باشند، بر منبرهای بلند می‌نشینند و با حرارت تمام و سخنان گیرا خصوصیات مرگ یا شهادت حسین(ع)، امام بزرگ خویش را بیان می‌کنند».[31] همین روایت با زوایای دیگری در گزارش دلاواله[32] نیز آمده­است: «هنگام ظهر در وسط میدان در بین جماعتی که گردآمده‌اند، ملایی که از سادات است و علامت ممیزه‌اش عمامه سبز است، برای مردم بر فراز منبر روضه می‌خواند و به شرح وقایعی که منجر به شهادت امام حسین(ع) گردید می‌پردازد».[33]

یکی از نتایج این دگرگونی تدریجی این بود که علما و روحانیت شیعه نه تنها در مقام کارداران پراهمیت نهاد قضا بلکه به­عنوان بالاترین مقام­ها در اجرای امر به معروف و نه از منکر، پادشاه را در کانون توجهات و تذکرات خود قرار می­دادند و مکررا به وی یادآور می­شدند که جایگاه خود را با انجام منکرات به خطر نیندازد. علامه مجلسی از علمای طراز اول دوره صفویه در برخی از آثار خود فصولی را به احوال سلاطین و نحوه معاشرت با ایشان و لزوم رعایت عدل و جود توسط ایشان اختصاص ­داده و ظلم ظالمان را مطرح کرده و شاهان و درباریان را از باده‌گساری و فساد برحذر داشته‌است. اقدامات او در منع باده‌گساری، جلوگیری از رشد تصوف مبتذل، مبارزه با فساد و توجه به وضع طبقات پایین جامعه تا مدتی موجب بقای دولت صفوی شد و سقوط این سلسله را به تأخیر انداخت. مجلسی در هر شرایطی مفاسد شاهان را به آن‌ها گوشزد می‌کرد و به توبه و انابه وادارشان می‌نمود و می‌کوشید سیاست دفع افسد به فاسد را در پیش گیرد.[34]

روند فزونی گرفتن اقتدار نهاد دین در تقابل با نهاد سلطنت، از دید شاردن نیز پنهان نمانده بود. آن­چه شاردن گزارش می­دهد درواقع  حاکی از غلبه ذهنیتی اعتقادی- فقهی بر کلیت سازمان و ساختار سیاسی در حکومت صفویه بود، ذهنیتی که حاضر به پذیرش مقام سلطنت نمی­شد و بهترین جایگزین آن را روحانیت و علما معرفی می­کرد. شاردن می‌نویسد: «گاه اهل منبر پذیرش این عقیده، یعنی مشروعیت سلطان صفوی، را تخطئه می‌کنند و آزادانه بیان و تبلیغ می‌نمایند که پادشاه هم باید از سلاله علما باشد. چگونه ممکن است که پادشاه نامؤمن شراب­خوار و هوس­باز و مستغرق در گناه با عالم بالا نزدیک باشد و نور هدایت برای راهنمایی مؤمنان بگیرد؟ کسی که خواندن و نوشتن را به­دشواری می‌تواند، چگونه قادر است مسائل دینی را برای مردمان متدین شرح و توضیح دهد؟ نه، چنین امری امکان ندارد، پادشاهان افرادی بیدادگر و پرهیزشکن، گناه‌آلود و جرم‌کارند و خدا برای تنبیه کردن ما، جانشین واقعی پیغمبر خود را از ما دور و پادشاهان را بر ما مسلط کرده‌است و پادشاهی بر جامعه مسلمانان، تنها شایسته و درخور مجتهدی است که پایه دانش و تقوایش از همگان بالاتر باشد».[35]

شاردن می‌افزاید که البته این گروه که اعتقاد به حکومت مجتهد دارند، بر این باورند که «چون مجتهد وارسته‌ای پردانش و سلیم است، باید پادشاه در کنارش باشد که به ضرب شمشیر مردمان را به رعایت عدالت وادار نماید؛ اما باید چون وزیری فرمانبردار و سر به­راه باشد، نه بیش».[36] انگلبرت کمپفر نیز از زاویه­ای دیگر مقام و جایگاه علما و روحانیون را مورد بررسی قرار می­دهد و درباره شرایط و الزامات رسیدن به چنان جایگاه پرقدرت و پرنفوذی می­گوید «نه عنایت خاص شاه و نه همراهی و همدلی روحانیون یا بزرگان هیچ­یک در رسیدن به این مقام مؤثر نیست»، بلکه مجتهد «بر مبنای طرز زندگی زاهدانه و دانش و بینش متفوق خود در طول زمان و متدرجا طرف توجه خاص همه مردم قرار گرفته، می‌تواند به این مقام بلند نایل شود».[37] وی از اعتقاد عمیق مردم به اطاعت از مجتهد یاد کرده، می‌افزاید: «حکما و عالمان به کتاب نیز در اعتقاد به مجتهد، با مردم ساده‌دل شریک‌اند و می‌پندارند که طبق آیین خداوند پیشوایی و قیادت مسلمین به عهده مجتهد گذاشته شده‌است؛ در حالی که فرمان­روا تنها وظیفه دارد به حفظ و اجرای نظرات وی همت گمارد».[38] در تحلیل کمپفر هم­چنان می­توان گزاره­هایی را مشاهده نمود که به­روشنی هماوردی نهاد دین با سلطنت را نمایان می­سازد. وی در بخش­هایی از روایت خود آورده‌است که بر حسب آن­چه گفته شد، مجتهد درباره جنگ و صلح نیز تصمیم می‌گیرد و بدون صلاح­دید وی هچ کار مهمی که در زمینه حکومت بر مؤمنین باشد، صورت نمی‌گیرد».[39] همو از احترام مجتهد نزد سلطان یاد کرده و این‌که «به میهمانی‌های شاه دعوت می‌شود و در همان ردیف شاه می‌نشیند». به­نظر وی، «درباره احترامی که شاه صفوی به مجتهد می‌گذارد باید گفت مقدار زیادی از آن متصنع و ساختگی است. شاه در این باره «پروای مردم را می‌کند؛ زیرا پیروی مردم از مجتهد تا بدان پایه است که شاه صلاح خود نمی‌داند به یکی از اصول غیرقابل تخطی دین تجاوز کند یا در کار مملکت‌داری به کاری دست بزند که مجتهد ناگزیر باشد آن را خلاف دیانت اعلام کند».[40]

نتیجه­

روند روبه رشد قدرت­گیری روحانیت شیعی در دوره صفویه و بسط دایره اقتدار آنان در حوزه سیاست و قدرت، بعد از دوره­ شاه عباس اول با شتاب نسبتا بیشتری دنبال شد. این تحول از دید سفرنامه­نویسان این دوره پنهان نمانده‌است. این ناظران خارجی با تأمل در مناسبات قدرت و بنیان­های مشروعیت مقام سلطنت به روند قدرت­گیری تدریجی نهاد دین و هماوردی آن با مقام سلطنت توجه نشان داده بودند و در گزارش­های خود تأکید کرده­اند که نهاد دین در مقابله با نهاد سلطنت از کدام مؤلفه­های ایدئولوژیکی در نظام اعتقادی شیعه بهره می­گیرد. بنابر سفرنامه­ها نقد نهاد دین بر نهاد سلطنت در دوره دوم صفویه ناظر بر جنبه­های نظری و عملی بود. از این منظر روحانیون و علمای قدرتمند شیعه در این دوره کوشیدند تا ضمن نفوذ در مهم­ترین نهادهای کشور نقد مستقیم سلطان و شیوه حکومت وی را در دستور کارخود قرار دهند.

کتابشناسی

آغاجری، سیدهاشم، مناسبات دین و دولت در ایران عصر‌ صفوی‌، تهران‌، طرح نو، 1389ش. 

افندی، عبدالله بن عیسی بیک، ریاض العلماء، ج ١، مشهد، بنیاد پژوهش­های اسلامی (آستان قدس رضوی )، 1374ش.

امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج ٢و٣، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، بی­تا.

اولئاریوس، آدام، سفرنامه اولئاریوس، ترجمه احمد بهپور، تهران، انتشارات ابتکار، 1385ش.

تاورنیه، سفرنامه تاورنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، تهران، انتشارات نیلوفر، 1389ش.

جعفریان، رسول، سیاست و فرهنگ روزگار صفوی، ج 1، تهران، علم، 1392ش.

حسینی­زاده، محمدعلی، علما و مشروعیت دولت صفوی، انجمن معارف اسلامی، تهران، بی­تا.

دلاواله، پیتر، سفرنامة پیترو دلاواله، ترجمة شجاع‌الدین شفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1391ش.

دلریش، بشری، زن در دورة قاجار، تهران، مؤسسة انتشارات سوره، 1375ش.

رضایی­پناه، امیر و سمیه شوکتی مقرب، «تحلیل کیفیت بازنمایی مقام سلطنت در گفتمان سفرنامه نویسی عصر صفوی»، تاریخ اسلام، شماره 67، پاییز 1395.

سانسون، سفرنامه سانسون، وضع کشور شاهنشاه ایران در زمان شا­ه­سلیمان صفوی، تحقیق و مطالعه درباره  آداب و اخلاق و حکومت در ایران، ترجمه تقی تفضلی، تهران، 1346ش.

سلطان­محمدی، ابوالفضل، اندیشه­های سیاسی جمال­الدین خوانساری، قم، بوستان کتاب، 1382ش.

شاردن، ژان، سیاحت نامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، ج8، تهران، امیرکبیر، 1345ش.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام، ج1، 4 و ١٣، قم، مؤسسة‌ المعارف‌ الاسلامیة، 1413ﻫ .

فیض‌ کاشانی‌، محمد محسن‌، مفاتیح الشرایع، تحقیق سید مهدی رجایی، ج ١و٢، قم، مجمع الذخائرالاسلامیة، 1401ﻫ .

فیگوئروآ، گارسیا دسیلوا، سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگوئروآ، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نو، 1363ش.

کارری، جملی، سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز، اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی، 1383ش.

کروسینسکی، سفرنامه کروسینسکی، ترجمه عبدالرزاق مفتون دنبلی، مصحح مریم میراحمدی، تهران، انتشارات توس، 1363ش.

کمپفر، انگلبرت، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، شرکت سهامی انتشارت خوارزمی، 1363‌ش.

مجلسی، محمد باقر، رسالة الاوزان و المقادیر، تهران، نشر‌ اسوه‌، 1388ش.

مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، تصحیح‌ سید‌حسین‌ موسوی کرمانی و الشیخ علی پناه الاشتهاردی، قم، بنیاد فرهنگ اسلامی، بی­تا.

محقق سبزواری، محمد باقر، روضة الانوار عباسی، به کوشش اسماعیل چنگیزی تهران، میراث مکتوب، 1377ش.

ملاصدرا، صدر الدین شیرازی، رساله سه اصل، بی نا، 1354ش.

نوایی، عبدالحسین و عباسقلی غفاری‌فرد، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، تهران، سمت، 1381ش.

یوسف­زاده، حسین­علی، «حکومت اسلامی در عصر غیبت از نگاه علمای عصر صفوی»،حکومت اسلامی، زمستان ، شماره 70، 1392ش.

Platteau, Jean-Philippe, Religion, Politics, and Development: Lessons from the lands of Islam, Journal of Economic Behavior & Organization, 68, 2008.

Elias, Jamal J., Sufi Saints and Shrines in Muslim Society, Introduction, The Muslim world, vol.90, 2000.