نقد صوفیه در روزگار صفویه: مقایسه آراء ملا محمدطاهر قمی و علامه مجلسی

نقد صوفیه در روزگار صفویه: مقایسه آراء ملا محمدطاهر قمی و علامه مجلسی[1]

هلیا منشاری

دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

فهیمه مخبر دزفولی[2]

استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

با رسمی‌شدن مذهب شیعه اثناعشری و حضور علمای شیعه در دربار صفوی، عرصه قدرت­نمایی بر صوفیان تنگ شد. تلاش شاهان صفوی برای رهیدن از سلطه قزلباشان، که از اوایل صفویه شروع شده بود، در دوره دوم حکومتشان فزونی گرفت و با جریان ضد صوفیه علمای شیعه همراه شد. ظهور نوعی تصوف بازاری که گاه با اباحه­گری همراه می­شد، مخالفت علمای شیعه را بیش از پیش برمی­انگیخت و گاه رقابت­هایی بین علما ایجاد می­کرد. این عوامل سبب پیدایش ادبیات ردیه نویسی در این دوره شد. برخی از این آثار رساله‌هایی بود مانند تحفةالاخیار ملا محمدطاهر قمی که به نقد عقاید و آداب و رسوم صوفیان اختصاص داشت و دسته­ای دیگر کتاب­هایی با محتوای مذهبی، شامل آیات و روایاتی برای شیعیان بود که در فصل یا فصولی به رد صوفیه و انکار عقاید آنان پرداخته می‌شد. عین‌الحیوة (عین‌الحیات) از علامه مجلسی در زمره این آثاربود. پژوهش حاضر با هدف تبیین فضای فرهنگی دوره صفویه به نقد و بررسی آراء ضدتصوف این دو عالم مشهور دوره صفوی می­پردازد.

کلیدواژه­ها: تصوف، ردیه‌نویسی، صفویه، علامه مجلسی، ملا محمدطاهر قمی.

1. مقدمه

علمای عصر صفویه را می­توان براساس رویکردشان به تصوف به دو گروه تقسیم کرد: 1. گروهی از علما که دارای گرایش­های صوفیانه بودند، چون شیخ بهایی، میرفندرسکی، میرداماد، ملاصدرا، فیض کاشانی، محقق سبزواری و عبدالرزاق لاهیجی که درصدد نزدیک‌کردن تصوف و تشیع بودند. اینان ضمن انتقاد از تصوف بازاری و خانقاهی، در حفظ و استمرارعرفان عالمانه کوشیدند. 2. برخی از فقها و متکلمان شیعه که با تصوف به مبارزه برخاستند و با تکیه بر مبانی تشیع، آن را مردود شمردند. آنان صوفیان را اگرچه شعار تشیع می­دادند، تکفیر نمودند و دیدگاه­ها و طریقه­ صوفیه را همواره بدعت تلقی کرده، برضد آن کتاب و رساله نوشتند و به­کلی منکر پیوستگی تشیع و تصوف بودند. افرادی چون ملا محمدطاهر قمی، ملا محمدباقر مجلسی، شیخ حر عاملی و محمد میرلوحی در این گروه جای دارند. اما آراء این گروه از علما هم یکسان نبود و تفاوت­هایی در بینش و منش آنان وجود داشت. پژوهش حاضر به بررسی آراء دو تن از علمای حاضر در این گروه خواهد پرداخت که هر دو متعلق به دوره­ دوم صفویه (1038-1135ﻫ) بودند.

2. پیشینه پژوهش

از پژوهش‌های مهم در این موضوع مقاله‌ای است با عنوان «تحلیل گفتمانی رساله‌های ردیه بر تصوف در عصر صفوی» نوشته حسین عبدی و مهدی زرقانی. این مقاله با استفاده از نقد درون متنی  و برون متنی به بررسی  تاریخی رساله­ها و ردیه­های دوره صفوی پرداخته‌است. هم­چنین مقالاتی چون «تصوف در صورت­بندی گفتمانی رساله در رد صوفیه» نوشته ایمان امینی و شهرام پازوکی و مقاله­ «تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی» نوشته علی اکبر تشکری و الهام نقیبی در سال 1393 حاوی مطالب درخور توجه و مهمی درباره ردیه­نگاری­های عصر صفویه­اند. از دیگر پژوهش‌های مهم می‌توان به کتاب صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست  نوشته رسول جعفریان اشاره کرد که در جلد دوم و در فصلی مستقل به بررسی روند رویارویی فقها و صوفیان پرداخته‌است و در این فصل علما و روحانیونی را که برضد تصوف ردیه­هایی نگاشتند، به­اجمال معرفی کرده­است. هم­چنین رساله­ اصول و فصول التوضیح  و رساله رد صوفیه علی قلی جدید الاسلام را می‌توان در این کتاب یافت.

3. وضع صوفیه در دوره شاه­سلیمان و سلطان­حسین صفوی

برای شناخت شرایط اجتماعی و سیاسی دوران ملا محمدطاهر قمی و علامه محمدباقر مجلسی، باید شرایط حکومت صفویه در عصر شاه­سلیمان و شاه سلطان­حسین را بررسی کرد. مبارزه برضد صوفیان که از سال­های گذشته آغاز شده بود، در زمان شاه­سلیمان (1105-1077ﻫ) و فرزندش شاه­سلطان حسین (1135-1105ﻫ) شدت بیشتری یافت و هم­چنان بر شمار آثار ضدصوفی افزوده شد. ریشه­های این دشمنی به گذشته بازمی­گشت. شاه­عباس اول نه تنها قدرت نظامی قزلباشان را درهم شکست، بلکه از اقتدار صوفیان در جامعه کاست. با ورود گروهی از علما در دوران شاه­عباس دوم که رفتارهای صوفیانه روزگار پیشین را خوار می­شمردند، پایگاه قزلباشان آسیب بیشتری دید. این گروه از مجتهدان شیعه آموزه‌های تصوف را انکار کرده، بیشتر درصدد تسلط بر پادشاهان بودند که درمورد شاه­سلیمان و شاه­سلطان حسین کام­یاب شدند.^[3] در این دوران فقها و متشرعه به­شدت با صوفیه مخالفت می­کردند، چنان­که افرادی چون میرلوحی و ملا محمدطاهر قمی و اتباع و هواخواهان آن‌ها ­توانستند علمایی چون محمدباقر مجلسی و پدرش را هم با نظر تخطئه و انکار بنگرند.^[4]

گرایش­های مخالف تصوف در ایران دوره صفوی، در سه شهر بزرگ مذهبی متمرکز بود و سه شیخ‌الاسلام برجسته­ این دوران، با تفاوت­هایی، آراء و دیدگاه­های ضد تصوف داشتند. علامه مجلسی در اصفهان، شیخ حر عاملی در مشهد و ملا محمدطاهر قمی در قم، مخالفت با صوفیه را رواج دادند.^[5]

سانسون در سفرنامه­اش وضع صوفیان، به­خصوص صوفیان قزلباش، را چنین توصیف کرده­است: «صوفیان در این روزها احترام خود را از دست داده­اند». وی تأکید می­کند که صوفیان در گذشته بسیار مورد احترام بودند اما در این روزها در حضیض حقارت به­سر می­برند. هم­چنین بااین­که تمام امرا و بزرگان مملکت از صوفیان­اند و شاه نیز رئیس آن‌هاست، مشاغلی مانند دربانی، پیش­خدمتی و نظایر آن به صوفیان واگذار می­گردد و حتی جز خارجی­ها کسی شاه را به این اسم نمی­نامد، زیرا این نام خوشایند نیست.^[6]

3. 1. ملا محمدطاهر قمی و تحفةالاخیار

 محمد بن طاهر بن شیرازی معروف به قمی (د. 1098ﻫ) از علمای اخباری و ضد تصوف است.^[7] او که بعد­ها به قمی مشهور گردید، در نیمه اول قرن یازدهم در شیراز متولد شد و همراه خانواده به عتبات مهاجرت و پس از حمله لشکر عثمانی به بغداد، در سال 1048ﻫ به قم کوچ کرد. قمی مناصب حکومتی متعددی داشت و علاوه­بر شیخ­الاسلامی شهرقم، سی سال مناصب قضا و امامت جمعه را نیز در این شهر در اختیار داشت. او معاصر شاه­صفی، شاه­عباس ثانی و شاه­سلیمان بود.

ملا محمدطاهرقمی در امور مذهبی سازش­ناپذیر بود و علمایی را که به حرمت نماز جمعه درزمان غیبت معتقد بودند، تکفیر می­کرد. او هم­چنین با محمدتقی مجلسی برسر تصوف کشمکش و مکاتباتی داشته که سرانجام به کدورت­های شدیدی منتهی شد.^[8] از محمدطاهر قمی حدود 21 کتاب و رساله به­جا مانده­است که می‌توان افکار و گرایش‌های او را در آن‌ها جست­­و­جو کرد. از جمله آن‌ها شرح تحصیل الاحکام، حکمة العارفین فی رد شبهة المخالفین من المتصوفین و المتفلسفین، الفوائد الدینیة فی الرد علی الحکماء و الصوفیة، تحفة الاخبار، رسالة الجمعه، وسیلة النجات، رساله در معنی نماز به فارسی را می­توان نام برد.^[9] به­نظر می‌رسد مهم‌­ترین دغدغه­ ملا محمدطاهر قمی در رویکرد ضد صوفیانه­اش جلوگیری از فریب‌خوردن مردم در پیروی از متصوفه بوده­است. وی در رساله رد صوفیه به دلیل نگارش کتاب اشاره و تصریح می­کند: «[قمی] چون دید که بسیاری از شیعیان و دوستان علی بن ابی­طالب علیه­السلام بنا بر نادانی و بیگانگی از اهل علم، فریب جمعی از غولان راه دین را خورده و نعره زدن و دست زدن و برجستن و چرخیدن و عشق‌بازی با مردان را عبادت و طاعت پنداشته، از راه دین و شرع به­غایت دور افتاده­اند، بنابراین بر خود لازم دانست که ایشان را دستگیری نموده و راهنمایی کرده به شاه­راه شریعت نبوی و طریقت مرتضوی برساند».^[10]

کتاب تحفةالاخیار در شمار مهم­ترین ردیه­های صوفیه است. نسخه خطی کتاب شامل 112 برگ^[11] و نسخه چاپی شامل 413 صفحه است که در آن فصول کوتاهی شامل صومعه و خانقاه، طواف به گرد قطب به جای کعبه، عوام‌فریبی صوفیان، دعوی وحی و رؤیا، غنا و آوازخوانی صوفیان، شاهدبازی صوفیان و... وجود دارد.^[12] عمده سخن او در نقد مشایخ صوفیه چون حلاج و بایزید و حسن بصری است.^[13]

عقاید قمی در این کتاب اعتراض علمای طرفدار تصوف را برانگیخت و آنان بر این کتاب نقد­هایی نوشتند که از جمله آن‌ها تحفة‌العشاق محمدکریم شریف قمی است که ملا محمد طاهر قمی آن را  تحفة‌الاشرار نامیده­است. گرایش ضد صوفیانه ملا محمدطاهر در کنار رویکرد معتدل اخباری­اش دو وجهه مهم از تفکر اویند. وی به نوعی از اخباری­گری اعتقاد داشت که او را به ضدیت با فلسفه و تصوف کشانده بود. هم­چنین ضدیت قمی با تصوف به رویارویی او با فیض کاشانی و محمدتقی مجلسی منجر شده بود.^[14] وی کتاب تحفة الاخیار را در رد و نقد تصوف در سال­های پایانی صفویه و دوره انحطاط صوفیان نوشت. زبان کتاب فارسی روان است و بنابر گفته­ نویسنده تحفةالاخیار در واقع شرح قصیده­ مونس الابرار است که در ستایش امیرالمؤمنین است. کتاب دارای رباعی­هایی در رد و مذمت صوفیه است.

فقهای مخالف تصوف در سال­های پایانی حکومت صفوی کوشیدند مسأله را از زوایای تازه­ای بنگرند. در نخستین گام، قمی در استمرار این ایده که تصوف معادل تام و تمام تسنن است، نقش غیرقابل انکاری بازی کرد. هم­چنین قمی ایده­ پیروی متصوفه از نصرانیان را مطرح ساخت تا به این ترتیب راه را برای مرتد خواندن آن‌ها هموار کند. به­نظر می­آید یکی از دلایل و انگیزه­های قمی در مخالفت با تصوف، گرایش ضد تسنن اوست. زیرا وی پیش­تر رهبران فرق صوفیه­ قبل از صفویه را سنی می­دانست. رساله ردّ صوفیه قمی از بارزترین نمونه­های برخورد با مفاهیمی هم‌چون تهذیب نفس است که در گفتمان تصوف در قالب ریاضت­ متبلور می­شود. ملا محمدطاهر قمی می‌گوید: «دلیل دیگر بر این‌که طریقه ایشان طریقه­ سنیان است، آن است که ایشان ترک خوراک حیوانی را به­مدت چهل روز کمال و از عبادات می­دانند، ولی در کتاب کلینی از امامان ما روایت شده که گوشت سید طعام­هاست پس چون ترک آن عبادت باشد؟ و چگونه ترک آن بنده را به خدا نزدیک گرداند؟».^[15] آن­چه از نظر او ناپسند بود، اعتقاد صوفیه به کشف و کرامات به­ویژه کرامات رهبران و پیروان آن‌ها بود. از سوی دیگر تأثیر آراء و اندیشه­های ابن­عربی بر شیعیان نیز باعث نگرانی قمی شده بود.

با وجود تمامی سیاست­های ضد تصوف در این دوران، شاخه­ صوفیان صفوی حتی در سال­های پایانی فرمان‌روایی این خاندان فعالیت داشتند.^[16] در سراسر دوره­ حاکمیت این خاندان، اگرچه گرایش­های غلوآمیز صوفیان صفوی و قزلباشان پی­در­پی ازسوی حکومت و عالمان دینی سرکوب می­شد، اما نگهبانان خاص شاهی هم­چنان صوفیان قزلباش بودند.^[17] با آن­که شاه­عباس کوشید از نفوذ قزلباشان بکاهد اما حتی هنگام مرگش این اصل که شاه مرشد کامل پیروان است، مورد قبول بود و وزیران، خلفا، صوفیان و مریدان را به مراسم پادشاه دعوت می­کردند تا «وثیقه انتصاب جانشین شاه را امضا کنند». بدین­سان منصب خلیفة‌الخلفا و صوفیان دربار تا پایان سلطنت شاه­عباس و حتی پس از آن باقی ماند و البته جانشینان شاه­عباس دیگر دربرانگیختن صوفیان که پیوند نزدیکی با سیاست­های عشیره­ای و ایلیاتی داشتند، سودی نمی­یافتند.^[18]

به­هرروی صوفیان در سراشیبی زوال افتادند. قزلباشان به حاشیه رانده شدند و قدرت اقتصادی و سیاسی آن‌ها کم­رنگ شد و از قدرت رهبر صوفیان، خلیفة‌الخلفا، بسیار کاسته شد و به مقامی تشریفاتی تبدیل شد. درواقع نخستین شاهان صفوی مرشد صوفیان به­حساب می­آمدند و ازاین­روی مقام خلیفة‌الخلفایی را بنیان گذاردند که به امور مربوط به صوفیه رسیدگی کند.^[19] خلیفة‌الخلفا مانند نایب شاه بود و نمایندگانی به ایالات می­فرستاد.^[20] شاه صفوی با کمک خلیفة‌الخلفا و صوفیان بر تشکیلات گسترده پیروان و مریدان خویش تسلط داشت.^[21] مکانی که صوفیان به رهبری خلیفة‌الخلفا در شب­های جمعه مراسم مذهبی برپا می­کردند، توحید­خانه نام داشت که محلی نزدیک به عالی­قاپو بود.^[22]

اسکندربیگ منشی ترکمان در عالمآرایعباسی در وصف خلیفه حسینقلی روملو خلیفة‌الخلفای عهد شاه­طهماسب، از اعتبار این منصب نوشته، تصریح می­کند که تمام طوایف صوفی تابع او بودند.^[23] از طرف دیگر بنابر سفرنامه سانسون می­توان گفت در دوره شاه­سلیمان منصب خلیفه­الخلفا صرفا تشریفاتی بود و از اختیارات گسترده دوره شاه­طهماسب اول خبری نبود. سانسون درباره خلیفه صوفیان نوشته‌است او روحانی مخصوص شاه است که در اعیاد، تولد شاه­زادگان، پیروزی در جنگ و شب جمعه مراسم دعا برای سلامت و توفیقات شاه اجرا می­کند و در مراسم­ها و میهمانی­ها نیز در جای مشخصی می­نشیند.^[24]

یکی از دلایل تصوف‌ستیزی علما رقابت­هایی بود که بین خود آن‌ها وجود داشت، مانند جدال محمدطاهر قمی و محمدتقی مجلسی و نیز نزاع میرلوحی با فیض کاشانی. حتی میر­لوحی و علامه محمدباقر مجلسی، با آن­که هر دو مخالف تصوف بودند، با هم اختلاف داشتند. میرلوحی همواره برای مخالفت با علامه مجلسی از گرایش محمدتقی مجلسی به تصوف یاد می­کرد و خرده می­گرفت. با این­که شاه­عباس دوم از تصوف‌ستیزی روی­گردان بود، اما علمای مخالف تصوف هم­چنان به دشمنی با صوفیه و اقدام برضد آن‌ها ­ادامه دادند، چنان­که فتواهای ضدصوفیان در همین دوره صادر شد.^[25] از آغاز حکومت شاه­سلطان حسین مخالفت­ها شدت گرفت، به­­طوری­که تکیه­ مرمت­شده توسط شاه­عباس دوم که در جوار عالی­قاپو بود و مشایخ صوفی هر شب جمعه در آن جمع می­شدند، بسته شد^[26] و عده­ای از صوفیان ترک وطن نمودند. هم‌چنین ردیه­هایی چون رد صوفیه­ علی‌قلی جدیدالاسلام و صفوةالاثارفیاخبار‌الاخیار توسط عبدالکریم محمد اردبیلی (د. 1118ﻫ) در همین دوره نوشته شد. اتهام تصوف در این زمان گویی با الحاد و کفر یکسان بود و در مقابله با آن هرگونه رفتاری توجیه می­شد. بدون شک نقش محمدطاهر قمی در جریان تصوف‌ستیزی به­مراتب بیش­ترو مؤثرتر از میرلوحی بوده‌است.

3. 2. محمدباقر مجلسی و عین‌الحیوة

محمدباقر مجلسی (د. 1110ﻫ) از بزرگ­ترین علمای دوره دوم صفوی است که مقام و موقعیت او را همه تذکره­نویسان، محدثان و روحانیون شیعی معاصر و پس از وی ستوده­اند. علامه مجلسی پس از درگذشت آقاحسین خوانساری (1016-1099ﻫ) که منصب شیخ‌الاسلامی را در زمان شاه­سلیمان صفوی بر عهده داشت، با پیشنهاد و درخواست شاه­سلیمان به مقام شیخ‌الاسلامی دارالسلطنه­ اصفهان برگزیده شد.^[27] هنگام تاج­گذاری پادشاهان صفوی این خلیفة‌الخلفا بود که شمشیر بر کمر پادشاه می­بست و گویی اهدای مقام پادشاهی با تأیید صوفیان ممکن بود؛ اما در زمان شاه سلطان حسین ملا­­­­محمدباقر مجلسی انجام این رسم را برعهده گرفت.^[28] این روی­داد بیانگر تنزل موقعیت صوفیان و ارج نهادن به مقام شیخ‌الاسلام بود. محمدباقر مجلسی در تضعیف قدرت و تنزل جایگاه صوفیان نقش مهمی داشت. خدمات دینی او از حیث تألیف و تدریس و امر به معروف و نهی از منکر و هم­چنین ترجمه احادیث و اخبار در کنار میزان نفوذ او بر سلطان حسین و جایگاهش در دربار صفویه نقش او را در بسیاری از تحولات این دوره مشخص می­کند. محمدباقر مجلسی بر سلطان حسین هم نفوذ فراوانی داشت و شاه او را از تمامی علما برتر می­دانست. وی هفت فرمان مذهبی را تدوین کرد و به امضای شاه رساند. این فرمان­ها تمامی فعالیت­های غیرمذهبی را ممنوع و صوفیان را به رعایت احکام دینی ملزم می­کرد.^[29] شدت رویارویی او با تصوف چنان بوده که در فواید‌الصفویه آمده‌است شاگردان علامه مجلسی هر کوزه دهان‌تنگ را به سبب تولید صدای هو در هنگام وزیدن باد می­شکستند، زیرا که گفتن یاهو از اذکار صوفیان بود.^[30] شاید این سخن اغراق‌آمیز و ناشی از گرایش­های صوفیانه نویسنده باشد، اما می­تواند تا حدی تصویری از وضع صوفیان در سال­های پایانی فرمان­روایی صفویان را ترسیم کند. شکستن سبوها به فرمان شاه­سلطان حسین را می­توان بر همین اساس تفسیر کرد.^[31]

برخورد علامه مجلسی با صوفیه تند و بی‌وقفه بود،­ طوری­که صوفیان نتوانستند از زیر بار کفر و زندقه شانه خالی کنند. مجلسی اصل پشمینه­پوشی، اعتزال و رهبانیت را که اساس تفکر صوفیه بود بدعت شمرد و ذکر جلی، غنا و موسیقی و رقص را حرام ­دانست.^[32] یکی از تندترین حملات مجلسی به صوفیه، آوردن حدیث پیامبر خطاب به ابوذر بود که در آن به مذمت گروهی پرداخته‌است که در تابستان و زمستان پشم می­پوشند و این عمل را عامل فضل و برتری خود بر دیگران می­دانند، در حالی‌که ملائکه آسمان و زمین آنان را لعنت می­کنند. وی این حدیث را از معجزات پیامبر ­شمرد که ظهور فرقه­ صوفیه را پیش‌بینی کرده بود وبر این باور بود که صوفیان اساس دین و شرع را خراب می­کنند.^[33]

اما باید گفت  دلیل اصلی مخالفت ملا محمدباقر مجلسی تندروی­ صوفی­نمایان بود، نه نفس مطلق طریقه صوفیه.^[34] وی اوایل با صوفیه در پیوند بود و تصوف را با پرداختن به فقه و حدیث و اخبار ائمه ناسازگار نمی­دید. مجلسی خود اهل ریاضت بود و همانند صوفیه به چله‌نشینی، خلوت، ذکر و دعا علاقه داشت.^[35] علامه مجلسی و پدرش هردو گرایش­های صوفیانه داشتند، اما به­علت وجود صوفیان اباحی­گرا، مطالبی برضد صوفیه نوشتند. به گفته صاحب طرایق‌الحقایق «تصوف مجلسی ابین من الامس و اظهر من الشمس است».^[36]

علامه مجلسی هنگام جلوس شاه­سلطان‌حسین وی را از تمایلات اباحیه صوفیه تحذیر کرد و در رساله­ای به نام جواهر العقول معایب صوفیه را بر‌شمرد. بااین‌حال در رساله­ای دیگری به نام جوابات مسائل ثلاث که در آنبه پرسش­هایی از ملا خلیل قزوینی پاسخ داده، خاطرنشان کرده­است که در هر سلسله عده‌ای وارد می­شوند که آن‌ها را ضایع می­کنند.^[37]

ملا محمدباقر مجلسی آثار متعددی تألیف کرده‌است. شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعه شمار کتاب­های او را 169 عنوان می­داند.^[38] از مهم­ترین آثار ضد تصوف محمدباقر مجلسی کتاب عین‌الحیوة است که به زبان فارسی نوشته شده‌است. وی در ابتدای عین‌الحیوة هدف خود از نگارش این کتاب را رهاسازی جاهلان از جهل و گمراهی می­داند.^[39] مجلسی در بخشی از کتاب خود به رهبانیت پرداخته و آن­را بدعت در دین دانسته­است.^[40] هم­چنین در بخش­هایی به حرام­بودن غنا و چگونگی ذکر خداوند پرداخته و عقاید صوفیه را زیر سؤال برده­است.^[41] او در بخشی با عنوان «در بیان شال پوشی است» به مذمت عقاید صوفیه پرداخته‌است.^[42] کتاب عین‌الحیوة مملو از مذمت رفتار و اعمال صوفیه بازاری و قلندریه ازجمله سماع و رقص و موسیقی است^[43] و هرگونه اعتزال و گوشه­گیری و دوری از خلق را افتادن در دام شیطان و تبعیت از هواهای نفسانی می­داند.^[44] او به بسیاری از بزرگان صوفیه ازجمله ابن‌عربی حمله می­کند.^[45] مجلسی اعمالی چون ترک مأکولات و مشروبات و امساک از خوردن گوشت را خلاف دستورات شرع دانسته‌است که موجب ضعف و اختلال سَوداوی می­شود.^[46]

طرفه آن­که هدف مجلسی دوم در رساله­ اعتقادات رد تصوف پدرش بود. درحالی­که محمدتقی مجلسی خود ردیه­ای بر اعتراضات محمدطاهر قمی نوشته و از طریقه­ متصوفه دفاع نموده بود،^[47] محمدباقر مجلسی کوشید پدر را از اتهام تصوف برهاند. او تمسک پدرش به احادیث اهل بیت را نشان مخالفتش با تصوف گرفته و تصریح کرده که محمدتقی مجلسی به­دلیل تلاش برای هدایت صوفیه به سوی حق، به رفت­وآمد با آن‌ها راغب بود و پس از آن­که متوجه شد گروهی از آن‌ها هدایت­پذیر نیستند، از آنان دوری جست.^[48] با وجود این، گرایش­های عارفانه ملا محمدتقی مجلسی و نوشتن ردیه بر ملا محمدطاهر قمی را نمی­توان نادیده انگاشت.^[49]

بسیاری از نویسندگان از سرسختی مجلسی دوم در برابر صوفیان سخن گفته‌اند.^[50] مینورسکی نیز سخت­گیری مجلسی را در برابر صوفیان بیان داشته اما دلیل آن­را مبارزه با امور «غریبه صوفیان» و در جهت تحکیم تشیع دانسته‌است؛ به دیگر سخن او مخالف تصوف بازاری بود.^[51] برای روشن­شدن جهت­گیری ملامحمدباقر مجلسی در مورد تصوف باید گفت در نیمه­ دوم قرن یازدهم  فضای روزگار مجلسی آکنده از مخالفت­های بسیار با گرایش­های صوفیانه بود. وی با وجود گرایش­های عرفانی پدرش، تحت تأثیر برخی از استادانش و هم­زمان با رشد اخباری­گری، موضع ضدتصوف برگزید.^[52] آن­چه مسلم است گرایش­های ضد تصوف و عرفان و مبارزه با صوفیان پس از علامه مجلسی تشدید شد. باید گفت مبارزه با تصوف در این دوره حرکتی اجتماعی بود که مجلسی نه مؤسس آن بلکه دستاورد و محصول آن بود.

4. نتیجه

مهم­ترین مخالفان تصوف، ملا محمدطاهر قمی، حر عاملی و علامه محمدباقر مجلسی بودند که جریان ستیز با تصوف را در زمان شاه­سلیمان (1055-1077ﻫ) و شاه­سلطان حسین (1105-1135ﻫ) شدت بخشیدند و آثاری برضد تصوف نوشتند. تصوف­ستیزی علما علل گوناگونی داشت؛ یکی برای کاستن قدرت صوفیان قزلباش بود، دلیل دیگرمبارزه با اباحه­گری بود که در میان بعضی از فرق صوفی رواج داشت. رقابت علمای شیعه با یکدیگر نیز از دلایل ادامه مخالفت با صوفیه بود.

کتابشناسی

آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، به کوشش احمد منزوی، تهران، مجلس، 1345ش.

آقاجری، سید هاشم، مقدمه‌ای بر مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی، تهران، طرح نو، 1388ش.

اصفهانی، محمدمهدی، نصف جهان فی تعریف اصفهان، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، امیرکبیر، 1368ش.

الشیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، 1359ش.

ترکمان منشی، اسکندربیگ، تاریخ عالم آرای عباسی، به کوشش ایرج افشار، ج 1و2، تهران، امیرکبیر، 1387ش.

جعفریان، رسول، سیاست و فرهنگ روزگار صفوی، ج1، تهران، نشر علمی، 1388ش.

همو، تاریخ ایران اسلامی (صفویه از ظهور تا زوال)، ج 4، اندیشه معاصر، تهران، 1378ش.

همو، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشکده حوزه دانشگاه، ^­مجلسی، 1379ش.

خوانساری، سید محمدباقر، روضات الجنات فی احوال علماء و السادات، ترجمه محمدباقر ساعدی خراسانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1360ش.

دوانی، علی، علامه مجلسی، تهران،امیرکبیر، 1370ش.

رویمر، ه.ر، دوره­ صفویان، در تاریخ ایران دوره­ صفویان (ایران کمبریج)، ترجمه یعقوب آزند، ج5، تهران، جامی، 1384ش.

زرین‌کوب، عبدالحسین، دنباله جست­وجو در تصوف ایران، تهران، امیرکبیر، 1385ش.

سانسون، مارتین، سفرنامه سانسون، ترجمه محمد مهدیار، اصفهان، نشر گلها، 1377ش.

میرزا سمیعا، محمدسمیع، تذکرة الملوک، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، امیر کبیر، 1368ش.

صفت­گل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، رسا، 1381ش.

قزوینی، ابوالحسن، فواید الصفویه، به کوشش مریم میر احمدی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1367ش.

قمی، ملا محمدطاهر، تحفةالاخیار فی شرح مونس‌الابرار، ن.خ به شماره ثبت 90242، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.

همو، تحفة‌الاخیار و کشف‌السرار (در رد عقاید صوفیه)،تصحیح داوود الهامی، قم، مدرسه امام امیرالمأمنین، 1369ش.

همو، ردّ صوفیه، نسخه به شماره ثبت 5468، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.

لکهارت، لارنس، انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران، ترجمه مصطفی قلی پور، تهران، مروارید، 1368ش.

مجلسی، محمدباقر، عین الحیوة، تهران، مرکز چاپ و پخش کتاب رشیدی ، 1362ش.

همو، الاعتقادات، اصفهان، مکتبه علامه مجلسی، 1367ش.

معصوم­علی‌شاه، شیرازی، طرائق‌الحقایق، تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران، سنایی، 1329ش.

میرلوحی، محمد، «سلوةالشیعه و قوةالشریعة»، در میراث اسلامی ایران، گرد‌آورنده رسول جعفریان، به کوشش احمد عابدی، ج 2، قم، کتابخانه آیت‌االله مرعشی، 1374ش.

مینورسکی، ولادیمیر، تذکرة الملوک به کوشش سازمان اداری حکومت صفوی، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، چاپخانه سپهر، 1368ش.

نصیری، محمد ابراهیم، دستور شهریاران (سال­های 1105 تا 1110ﻫ ق پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی)، به کوشش محمدنادر نصیری، تهران، مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی، 1373ش.