تعداد نشریات | 50 |
تعداد شمارهها | 2,232 |
تعداد مقالات | 20,476 |
تعداد مشاهده مقاله | 25,343,482 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 23,000,126 |
بررسی تغییرات فصلی تولید و مصرف گونه Agropyron trichophorum در مراتع ییلاقی استان لرستان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
علوم و تکنولوژی محیط زیست | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 13، دوره 22، شماره 2 - شماره پیاپی 93، اردیبهشت 1399، صفحه 155-165 اصل مقاله (540.22 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/jest.2020.32560.4050 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
رضا سیاه منصور 1؛ مرتضی اکبرزاده2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1استادیار پژوهشی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، خرم آباد، ایران. *(مسوول مکاتبات) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2استادیار، بخش تحقیقات مرتع، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
زمینه و هدف: وابستگی ما به گیاهان برای ادامه حیات آنقدر شدید است که بهره برداری و مدیریت آن علوم خاصی را به خود اختصاص داده است. یکی از گونه های کلیدی مراتع گونهtrichophorum Agropyron است. آگاهی از اطلاعات اکولوژیکی آن اهمیت ویژه ای دارد. مطالعه حاضر با هدف تعیین تغییرات فصلی تولید و مصرف گونه Agropyron trichophorum در مراتع ییلاقی استان لرستان انجام گرفته است. روش بررسی: در این تحقیق تولید در داخل قطعه محصور و مصرف در خارج آن (شاهد)، در سالهای 1386 تا 1389 بررسی شد. هرساله تعداد 50 پایه متوسط از گونه در آغاز فصل رویش مشخص شده و 5 پایه متوسط در ابتدای فصل به ازای هر ماه از فصل چرا در داخل قطعه قرق و 5 پایه مشابه در خارج قرق انتخاب و در هر ماه از فصل چرا قطع و توزین شد. دادهها در نرم افزارMSTATC تجزیه و مقایسه میانگین با آزمون چند دامنه دانکن انجام پذیرفت. یافته ها: اختلاف میانگین های اثر سال، ماه و اثر متقابل سال× ماه از نظر آماری معنیدار است (01/0P < ). تفاوت تولید در سال های مختلف زیاد بود، بهطوریکه علوفه تولید شده در سال کم تولید حدود 42% علوفه تولید شده در سال پر تولید بود. بهطور متوسط هر ساله حدود 80 % از تولید این گونه در طول فصل چرا مورد استفاده دام قرار گرفت که در سال های بررسی بین حدود 75 تا 87 % در نوسان بود. بحث و نتیجه گیری: تولید در خرداد ماه که نتیجه متابولیسم گیاه در نیمه دوم اردیبهشت و نیمه اول خرداد است، بیشتر بوده و در تیر و مرداد کاهش مییابد. در کل این گونه بهطور متوسط 4/149 کیلوگرم در هکتار علوفه تولید میکند که 8/119 کیلوگرم در هکتار (2/80 %) آن مصرف میشود. در تیر و مرداد فشار چرا به پس چر مزارع منتقل شد، این امر به واسطه وجود علوفه در اراضی نزدیک روستا همچنین افزایش دما و کاهش منابع آب در مرتع میباشد. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ماه سال؛ قرق؛ تحت چرا؛ مرتع؛ پر تولید | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیست و دوم، شماره دو، اردیبهشت ماه 99
بررسی تغییراتفصلی تولید و مصرف گونهAgropyron trichophorum در مراتع ییلاقی استان لرستان
رضا سیاه منصور[1]* مرتضی اکبرزاده [2]
چکیده زمینه و هدف: وابستگی ما به گیاهان برای ادامه حیات آنقدر شدید است که بهره برداری و مدیریت آن علوم خاصی را به خود اختصاص داده است. یکی از گونه های کلیدی مراتع گونهtrichophorum Agropyron است. آگاهی از اطلاعات اکولوژیکی آن اهمیت ویژه ای دارد. مطالعه حاضر با هدف تعیین تغییرات فصلی تولید و مصرف گونه Agropyron trichophorum در مراتع ییلاقی استان لرستان انجام گرفته است. روش بررسی: در این تحقیق تولید در داخل قطعه محصور و مصرف در خارج آن (شاهد)، در سالهای 1386 تا 1389 بررسی شد. هرساله تعداد 50 پایه متوسط از گونه در آغاز فصل رویش مشخص شده و 5 پایه متوسط در ابتدای فصل به ازای هر ماه از فصل چرا در داخل قطعه قرق و 5 پایه مشابه در خارج قرق انتخاب و در هر ماه از فصل چرا قطع و توزین شد. دادهها در نرم افزارMSTATC تجزیه و مقایسه میانگین با آزمون چند دامنه دانکن انجام پذیرفت. یافته ها: اختلاف میانگین های اثر سال، ماه و اثر متقابل سال× ماه از نظر آماری معنیدار است (01/0P < ). تفاوت تولید در سال های مختلف زیاد بود، بهطوریکه علوفه تولید شده در سال کم تولید حدود 42% علوفه تولید شده در سال پر تولید بود. بهطور متوسط هر ساله حدود 80 % از تولید این گونه در طول فصل چرا مورد استفاده دام قرار گرفت که در سال های بررسی بین حدود 75 تا 87 % در نوسان بود. بحث و نتیجه گیری: تولید در خرداد ماه که نتیجه متابولیسم گیاه در نیمه دوم اردیبهشت و نیمه اول خرداد است، بیشتر بوده و در تیر و مرداد کاهش مییابد. در کل این گونه بهطور متوسط 4/149 کیلوگرم در هکتار علوفه تولید میکند که 8/119 کیلوگرم در هکتار (2/80 %) آن مصرف میشود. در تیر و مرداد فشار چرا به پس چر مزارع منتقل شد، این امر به واسطه وجود علوفه در اراضی نزدیک روستا همچنین افزایش دما و کاهش منابع آب در مرتع میباشد. واژههای کلیدی: ماه سال، قرق، تحت چرا ، مرتع، پر تولید.
Studying the Seasonal Changes of Pproduction and Consumption of Agropyron Trichophorum Species in Lorestan Alpine Rangelands
Reza Siahmansour [3] * Morteza Akbarzadeh [4]
Abstract Background and Objective: Our dependence on plants for survival is so strong that its exploitation and management are special sciences. One of the key rangeland species is Agropyron trichophorum. Awareness of its ecological information is of particular importance. The aim of this study was to determine the seasonal changes in production and consumption of Agropyron trichophorum in summer rangelands of Lorestan province. Method: In this study, production inside the enclosed part and consumption outside it (control), from 2007 to 2010 were investigated. Each year, 50 average rootstocks of the species were identified at the beginning of the growing season and 5 medium rootstocks were selected at the beginning of the season for each month of the grazing season inside the enclosed plot and 5 similar rootstocks outside the grazing area and cut and weighed in each month of the grazing season. Data were analyzed in MSTATC software and the mean was compared with Duncan's multiple range tests. Findings: The difference between the mean effects of year, month and the interaction of year, months are statistically significant (P <0.01). The difference in production in different years was large, so that the forage produced in the year of low production was about 42% of the forage produced in the year of high production. On average, about 80% of the production of this species was used by livestock during the grazing season, which fluctuated between 75% and 87% in the study years. Discussion and Conclusion: Production in June, which is the result of plant metabolism in the second half of May and the first half of June, is higher and decreases in July and August. In total, this species produces an average of 149.4 kg / ha of forage, of which 119.8 kg / ha (80.2%) is consumed. In July and August, the pressure of grazing was transferred to the back of the fields; this is due to the presence of forage in the lands near the village, as well as increasing the temperature and reducing water resources in the rangeland.
Key words: Month of Years, Enclosure, Under Grazing, Full Production.
مقدمه
بررسی آمارهای کلی و گزارشهای کشوری حاکی از 5 تا 8 برابر بودن وجود دام مازاد در کشور است. حجم عملیات آبخیزداری و مدیریت سیل در کشور، وضعیت نامطلوب عرصههای ملی و مراتع را بیان میکند. هر کدام از سازمان ها و دستگاههای اجرایی کشور نیز دلایل مختلفی را برای این تخریب بیان میکنند! ولی متأسفانه پس از صرف اعتبارات هنگفت مسئله همچنان باقی است. در عرصههای طبیعی لرستان 2/6 میلیون واحد دامی بهرهبرداری میکنند که بالغ بر80% آن ها به مرتع متکی هستند. این در حالی است که اداره کل منابعطبیعی لرستان تعداد واحد دامی را 6 برابر ظرفیت مراتع استان اعلام داشته است که لزوم تحقیقات کاربردی و دقیق را بیش از پیش یادآور میشود. البته بهطورکلی، توان تولید مناطق خشک و نیمه خشک بسیار محدود و احیا و بازسازی آن نسبتا دشواراست! ولی با دانش بوم شناسی و بهکارگیری نتایج حاصل از تحقیقات می توان موفقیتهایی کسب نمود (1). یکی از گونه های کلیدی مراتع مورد بررسی گونهtrichophorum Agropyron است و آگاهی از اطلاعات اکولوژیکی آن اهمیت ویژه ای دارد. بهطور کلی تغیرات % TNCبا مراحل فنولوژیکی تغییر مینمایدو بحرانی ترین زمان برداشت برای گونه trichophorum Agropyron دوره رشد رویشی است، قطع یا چرا اگر در زمان مناسب انجام شود نهتنها باعث کاهش TNC نمیشود بلکه باعث افزایش تولید علوفه نیز میشود (2). محتویات کربوهیدراتها ی گراسها تحت اثر بهره برداری که قطع سنگین (هر دو هفته از ارتفاعهای 5/0 ، 1 و 3 اینچ) در دو سال متوالی انجام شود، باعث تهی شدن ذخایر غذایی به میزان2/21 % در گونه Agropyron cmithiiدر مقایسه با پلاتهای قطع نشده میشود (3). علاوه بر این موارد تولید و مصرف گونه ها تحت تاثیر شرایط اقلیمی، بهخصوص بارندگی است. میزان تولید در مراتع با بارندگی فصل رویش همبستگی دارد (4). روند تغییرات پوشش گیاهی و ارتباط آن با بارندگی به کمک استفاده از تصاویر ماهوارهای در جنوب غربی ایران با متوسط بارندگی mm 204 ومتوسط درجه حرارت 4/24 درجه سانتیگراد مورد بررسی قرار گرفت و نتایج نشان داد که همبستگی بین پوشش گیاهی ومیزان بارندگی وجود دارد. همچنین مقدار تولید تابعی از مراحل فنولوژیکی گونه هاست (5). نتایج تحقیقات نشان میدهد که بو ته ای ها و گندمیان طول دوره رشد طولانی تری را نسبت به سایر گونه ها دارا می باشند (6). در بررسی فنولوژی گراس های سردسیری وذخایر غذای آن ها مشخص شد که این گونه ها از اواخر نوامبر شروع به رشد نموده و در آخر دوره رویش به بذر دهی رسیدند. بنابراین توجه به ظرفیت چرایی و فنولوژی گونه ها هم عاملی مهم و تعیین کننده است (7). با توجه به شاخص های مبتنی بر آمار و اطلاعات اقلیمی میتوان تولید درازمدت مرتع را تخمین زد و مدل ظرفیت چرایی بلندمدت و مدل شاخص رویشگاه را با استفاده از شاخصهای رشد بر پایه دمای روزانه، تشعشع و رطوبت خاک محاسبه و ارائه نمود (8). همچنین نتایج تحقیقات نشان می دهد، اگر به ظرفیت مراتع و تولید آنها توجه نشده و این وضع مکرراً تکرار شود گیاه با کمبود ذخایر هیدارتهای کربن و کاهش شدید بنیه و شادابی مواجه میشود (9). از طرفی دیگر فرم رویشی و اندامهای گیاهان در مقاومت آن ها و پایداری اکوسیستم مهم است. با این وجود، گونه trichophorumAgropyron دارای حجم کمتر و فصل رویش با یک و نیم ماه بیشتر (ماه های اسفند، فروردین، اردیبهشت، خرداد، تیر و مرداد) میباشد. برگ های پرآبتر و پراکنده آن در طول ساقه نسبت به دو گونه Bromus tomentellusو Festuca ovinaکه از گراس های دستهای هستند، با برگ های مجتمع در قاعده، حجم و لاشبرگ بیشتر و دوره رویشی کوتاه تر (ماه های اسفند، فروردین، اردیبهشت، خرداد، تا دهه اول تیر ماه). دو گونه اخیر آمادگی و قابلیت تولید درجه حرارت بیشتر در آتشسوزی، ثاثیرپذیری بیشتری نسبت به آگروپایرون و مقاومت کمتردارند (10). آگاهی از این شرایط باعث میشود تا بتوانیم مدیریت علمی و اصولی بر اکوسیستم داشته و تولید و مصرف گونه ها را کنترل نماییم. یکی از راهکارها برای تنظیم تولید و مصرف، اعمال قرق است. با اعمال قرق می توان پوشش گیاهی را از لحاظ کمی و کیفی بهبود بخشیده و خاک را تثبیت کرد که این نتیجه به بازسازی گونه و مرتع مرتبط است (11). مدیریت ساده و ارزان در تیپهای بوته ای و خشبی و جایگزینی گندمیان پایا با استفاده آتش سوزی میسر است (14- 12). ایجاد آتشسوزی در مراتع در بسیاری از موارد بهعنوان یک ابزار مدیریتی در گراسلندها مطرح است و باعث بهبود عملکرد آن ها می شود همچنین باعث جایگزینی گیاهان علفی بهویژه گراسها میشود (15). میزان مصرف گونه ها هم بطور کلی از شاخصهای ارزش رجحانی و خوشخوراکی گیاهان تبعیت می کند. خوشخوراکی یکی از عوامل مؤثر بر ارزش رجحانی است و ارزش رجحانی برآیند عملکرد همه عواملی است که موجب می شود دام گیاهی را برگیاه دیگر ترجیح دهد (8). با فرض پایش تولید اکوسیستم براساس مصرف دام نسبت به کل علوفه تولیدی در مرتع، گونه trichophorum Agropyron را جزء گونه های پر مصرف معرفی می شود (16). مطالعه حاضر با هدف تعیین تغییرات فصلی تولید و مصرف گونه Agropyron trichophorum در مراتع ییلاقی استان لرستان انجام گرفته است.
مواد و روش ها مشخصات عمومی محل بررسی این بررسی در ایستگاه تحقیقاتی گیاهان مرتعی گردنه زاغه در استان لرستان با عرض جغرافیایی °33 و َ29 و”16عرض شمالی و °48 و َ40 و ”7/25 طول شرقی با ارتفاع متوسط 1960 متر از سطح دریا انجام یافته است. متوسط بلندمدت بارندگی آن با دوره بازگشت 40 ساله بر اساس آمار اداره کل هواشناسی استان لرستان 720 میلی متر است. متوسط 4 سال اخیر 6/570 میلیمتر و در سالهای بررسی 1/582 میلیمتر بوده است. این مراتع تحت چرای دامهای روستائیان و عشایر کوچرو با غالبیت بز و گوسفند قرار میگیرند (9). مشخصات اقلیمی این ایستگاه در سال 1348 توسط سازمان تحقیقات کشاورزی جهت انجام مطالعات منابع طبیعی قرق شده و در منطقه ای کوهستانی با آب و هوای معتدل سرد واقع شده است (17). رطوبت نسبی 54%، متوسط دمای سالانه 4/18 درجه سانتیگراد، تعداد روزهای یخبندان 119 روز، تبخیر سالانه 1183 میلی متر است. منطقه قرق سایت مورد بررسی دارای محیطی بالغ بر 4500 متر می باشد که با سیمخاردار حصار کشی شدهاست. مقدار تولید علوفه در این ایستگاه بسته به میزان بارش متغیر بوده واز 375 کیلوگرم در سال کم باران 1378 تا 906 کیلوگرم در سال 80 (به فاصله دوسال) متغیر است (18). پوشش گیاهی دارای تراکم و تاج پوشش بسیار خوب بوده است و خاک آن دارای pH 7/7 تا 2/7 می باشد. اقلیم این منطقه بر اساس سیستم های طبقه بندی کوپن و دو مارتن، مرطوب است (19). تیپ غالب گیاهی عرصه Ag.trichophorum - Br.tomentellus - Fe.ovin- Annuals (Ta.crinitum – He.piliferum – He.ledifolium) میباشد.تراکمگونه Ag.trichophorum 23000 پایه در هکتار است.
جدول 1- آمار بارندگی در سایت زاغه از سال 1389- 1385 Table 1. Precipitation Statistics at the Zagheh site from 2007 - 2010
روش بررسی
ابتدا هرساله تعداد 50 پایه متوسط از گونه در آغاز فصل رویش مشخص شده و 5 پایه متوسط در ابتدای فصل به ازای هر ماه از فصل چرا در داخل قطعه قرق و 5 پایه مشابه در خارج قرق انتخاب شده و در هر ماه از فصل چرا قطع و توزین شد. اختلاف وزن آنها مقدار مصرف را نشان میدهد. برای تعیین اندازه پایه متوسط، در یک آماربرداری شدید بهصورت تصادفی سیستماتیک، پوشش تاجی و در نهایت سطح پوشش متوسط گونه تعیین گردید. نمونههای قطع شده بهطور جداگانه در پاکت گذاشته شده و جهت وزن کشی به آزمایشگاه منتقل شدند تا پس از خشک شدن با استفاده از ترازوی الکتریکی با دقت صدم گرم وزن شوند. در برخی از ماههای فصل چرا، بسته به شرایط گونه تولید ندارد ولی مصرف میشود که همین کار عیناً تکرار شده است، با این تفاوت که مقدار اختلاف وزن مصرف را نشان میدهد. پساز این مراحل از آمار استخراج شده میانگین گرفته شده و به تفکیک ماه برحسب گرم تولید متوسط پایه از هرگونه و تبدیل آن به کیلوگرم در هکتار میزان مصرف و تولید در ماههای اردیبهشت، خرداد و تیر محاسبه شده است. این گونه بهواسطه مرغوبیت و نقش کلیدی در حفاظت خاک، تولید علوفه و اهمیت ویژه در دامداری منطقه انتخاب شده و شامل پایه هایی که دارای حجم متوسطی از گونههای نظیر خود بودند، به روش پیمایش و انتخاب و پیکه کوبی شدند (9). سپس با استفاده از قیچی باغبانی در طول دوره آمار برداری مورد برداشت قرار گرفتند، هر ماه مقدار رویش گونه برداشت شده و در پاکت کاغذی گذاشته شد و در دمای اتاق به مدت 2 تا 3 هفته بسته به میزان رطوبت و مرحله فنولوژیکی خشک گردیدند، بهطوری که وزن هر نمونه در 3 وزن کشی متواتر در 3 روز یکسان بود. پس از این مرحله با استفاده از ترازوی الکتریکی با دقت 01/0 گرم وزن شده و پس از ورود اطلاعات حاصل به رایانه در محیط نرم افزاری EXCEL با استفاده از نرم افزار MSTATC و آزمون مقایسه میانگین دانکن مورد تجزیه آماری و مقایسه قرار گرفتند که نتایج به شرح زیر است. یافته ها تجزیه واریانس مرکب تولید و مصرف گونه نشان داد (جدول 2) که، اختلاف میانگین های اثر سال، ماه و اثر متقابل سال× ماه از نظر آماری معنیدار است (01/0P < ). بنابراین میزان تولید و مصرف در طی سال های مورد بررسی برای این گونه متفاوت بوده و همچنین در طی ماه های فصل رویش و چرا تفاوت معنی دار در میزان تولید و مصرف آن وجود داشت.
جدول 2 - تجزیه واریانس مرکب تولید و مصرف Table 2. Combined variance analysis of production and consumption
تولید گونه از نظر آماری در سال های مختلف متفاوت بود (جدول 2). سال سوم بیشترین تولید را داشت. در سال دوم کمترین میزان علوفه تولید شد. تولید سال چهارم نیز در گروه دوم قرارداشت. تفاوت تولید در سال های مختلف زیاد بود، بهطوریکه علوفه تولید شده در سال کم تولید حدود 42% علوفه تولید شده در سال پر تولید بود. در متوسط چهار سال حدود 149 کیلوگرم علوفه توسط این گونه تولید شد (جدول 4 و شکل 1) که بهطور متوسط 8/11% علوفه مرتع را به خود اختصاص میداد. در مورد مصرف علوفه نتایج متفاوت از تولید حاصل شد (جدول 2). مصرف در سال اول بیشتر از بقیه سالها بود که با سال سوم در یک گروه قرار داشت. تفاوت میانگین تولید و مصرف گونه در ماههای مختلف فصل رویش(جدول 3) از نظر آماری معنیدار بود (01/0P < ). تولید هر ماه در یک گروه قرار گرفت. بطور متوسط بیشترین مقدار تولید در اردیبهشت و کمترین آن در تیر ماه بود. در واقع با پیشرفت فصل رویش از مقدار تولید کاسته شد. تولید ماهانه این گونه در سال های مختلف با توجه به تغییر شرایط اقلیمی و محیطینوسان داشت (جدول 1).
جدول 3 – مقایسه تولید و مصرف گونه در پایه در ماههای بررسی با استفاده از آزمون دانکن Table 3. Comparison of monthly production and consumption in each stand by Duncan's method
میزان مصرف در ماههای مختلف با تولید گونه متفاوت بود. کمترین مقدار مصرف در مرداد ماه بود. هرچند مصرف ماهانه در سال های مختلف تغییراتی داشت ولی این تفاوتها مربوط به چگونگی افزایش دمای محیط و زمان شروع رویش در ماه اول و زمان ورود دام به مرتع میباشد بهطوری که در سال دوم بدلیل شروع زود هنگام رویش در اوایل فصل بهدلیل افزایش دما و محدود شدن رشد در ماههای بعد سهم بیشتری از تولید و نیز مصرف در ماه اول صورت گرفت.
جدول 4 - تولید و مصرف ماهانه (تجمعی) Table 4. Monthly production and consumption (Cumulative)
میزان مصرف در سال دوم کمترین مقدار بود. بهطور متوسط هر ساله حدود 80% از تولید این گونه در طول فصل چرا مورد استفاده دام قرار گرفت که در سال های بررسی بین حدود 75 تا 87 % در نوسان بود (جدول 4).
نمودار 1- میانگین غیر تجمعی و متحرک ماهانه تولید و مصرف (1389-1386) Diagram 1. Non-cumulative and monthly moving average of Production and consumption (2007 - 2010)
همانطور که در میانگین متحرک مشاهده میشود تولید در خرداد ماه که نتیجه متابولیسم گیاه در نیمه دوم اردیبهشت و نیمه اول خرداد است بیشتر بوده و در تیر و مرداد کاهش مییابد. در کل این گونه بهطور متوسط 4/149 کیلوگرم در هکتار علوفه تولید میکند که 8/119 کیلوگرم در هکتار (2/80%) آن مصرف میشود (جدول 4 و شکل 1 و 2).
نمودار 2- میانگین ماهانه تولید و مصرف گونه Diagram 1. Production and consumption of species monthly average
بحث و نتیجهگیری
دادهها، چرای بسیار شدید در سایت و مراتع مورد بررسی را نشان میدهد. هر چند تولید برخی گونه ها تحت چرای سبک و تعدیل دام افزایش مییابد، این نتیجه با نتایج حاصل از مطالعه (20) و (21) مطابقت دارد. چرای سنگین باعث کاهش تولید و زادآوری در گونه trichophorumAgropyron میشود. این نتیجه با نتایج منبع (11) مطابقت دارد. تولید در مراتع مورد بررسی تحت تاثیرشدید بارندگی قرار دارد. همانطور که در جدول 1 مشاهده میشود، سال آبی 86-1385 که از مهر 85 تا شهریور 86 بارشهای متناسب اسفند، فرورودین و اردیبهشت ماه بهترتیب با مقادیر 29، 5/275 و 82 میلیمتر است که دقیقاً، دمای مناسب برای جوانه زنی در اسفندماه ورشد سریع در فروردین بخصوص از نیمه دوم تا اواخر اردیبهشت ماه را فراهم آورده است، تا گیاهان مورد بحث بالغ بر 819 کیلوگرم در هکتار رویش داشته باشند. در همین ماه مقدار 1/386 کیلوگرم در هکتار چرا شده است که بیش از 47% کل علوفه تولیدی میشود. در تیر ماه نیز کل پتانسیل تولیدی مراتع مورد بررسی بهصورت تجمعی 6/1284 کیلوگرم در هکتار بوده که 5/857 کیلوگرم در هکتار آن یعنی بیش از 66% آن چرا شده است. البته این مقدار فقط تا تیرماه بوده و علیرغم توقف تولید، مصرف در ماههای آتی همچنان ادامه یافته و درصد بهرهبرداری را بیشتر میکند؛ در سال 86 مقدار کل بارش 744 میلیمتر یعنی 24 میلیمتر هم بیش از حد نرمال و انتظار در منطقه که علاوه بر مراتع سایت علوفه قابل توجهی در کل سایتهای همجوار و مراتع منطقه با تکیه بر مقدار و پراکنش مناسب خود در سال 87 کل میزان بارش حاصل از سال آبی 87-86 که موثر بر رستنیها در این سال بوده، 5/354 میلیمتر است. در سال قبل 4 ماه خرداد، تیر، مرداد و شهریور کاملاً خشک و بدون بارندگی است، ولی از نظر مقدار کل تا 720 میلیمتر بارش نرمال منطقه فاصله زیادی داشته و تقریباً 49% آن را شامل میشود. علاوه بر این در فروردین ماه سال 86 میزان 5/257 میلی متر بارش داشتهایم که با توجه به تطابق آن با درجه حرارت مناسب رویش در این ماه بسیار موثر بوده است؛ ولی در ماه مشابه در سال 87 فقط 21 میلیمتر بارش داشتهایم که تقریباً 92% کاهش را نسبت به زمان مشابه نشان میدهد. با این حال تاثیر رستنیها به این تغییرات متفاوت بوده است؛ ولی معمولاً با توجه به اینکه تقریباً هر 2 یا 3 روز یکبار مقدار کمی بارش داشتیم درحد آب پاشی گیاهان مرتعی نیاز رطوبتی آنها را برطرف کرده و گونه هایی که ریشههای افشان و سطحی داشتهاند مانند trichophorumAgropyron توانستهاند از آن بهخوبی بهرهجویند. در واقع با افزایش بهرهوری از آن در تکمیل سیکل رویشی خود بکوشند! اما خشکی هوا و در واقع خشکسالی از یکطرف و برداشت اندامها از طرف دیگر ذخیره مواد غذایی گیاه را با مشکل مواجه ساخته است. در واقع آمار سال 88 با بارندگی بیشتر یعنی 5/505 میلیمتر نشان میدهد که گیاهان با کاهش شدید تولید و افزایش مرگ و میر مواجه شده و از نظر ذخیره به مرحله بحرانی رسیده اند. از گیاهان دیر رشد در این سایت نسبت به سایر گیاهان trichophorumAgropyron را میتوان ذکر نمود که تقریبا با یکماه رشد رویشی بیشتر نسبت به تکمیل رشد خود اقدام مینماید و این عامل سبب می شود تا از بارشهای بهاره که غالباً در دو ماه اول سال یعنی فروردین و اردیبهشت اتفاق میافتد بهره کافی را نبرده و با کاهش بارش در سال های کم باران و به خصوص ماه های یادشده کاهش شدید تولید داشته باشد. همچنین خشکسالی در یک سال ممکن است ذخیره مواد غذایی گیاهان را با بحران مواجه ساخته و علیرغم ترمیم مقدار بارش در سال های بعدی بهواسطه کاهش بارش سال قبل و حذف اندام های مولد گیاه نتواند کاهش تولید و ذخیره مواد غذایی را جبران نماید؛ به همین دلیل میبایست در سال بعد از خشکسالی نیز در صورت بهبود در روند بارندگی فشار چرای گیاهان کمتر شود تا آن ها بتوانند خسارت ناشی از آن را جبران نمایند اما متاسفانه چرای دام ها از مراتع ما بدون در نظر گرفتن این واقعیات بهطور یکنواخت و با فشار رو به افزایش و بدون در نظر گرفتن شرایط وپتانسیل اقلیمی اتفاق میافتد. در مورد مقدار و پراکنش بارش و تغییرات تولید و مصرف علوفه آمار و مشاهدات نشان میدهد، در سال 89 مقدار بارش در کل خوب بود و وضعیت مراتع همجوار سایت و تولید کاه و کلش (رشد رویشی) در مزارع و وفور علو فه در مراتع مجاور فشار چرا کمی بر مراتع مورد بررسی کاسته شده است، بارشها با پراکنش متناسبتر و رشد رویشی بیشتر در گیاهان مرتعی و زراعی در سال 88، این فشار علیرغم افزایش قیمت گوشت و کاهش فروش دام تا مقدار 72٪ کاهش یافته است. با اینحال در سال 77 وقوع پدیده خشکسالی و کاهش شدید رشد رویش گیاهان مرتعی و زراعی فشار چرای دام بیش از پیش متوجه مراتع شده و پس چرمزارع هم نتوانست کمک چندانی در تعلیف دامها داشته باشد. از طرفی دیگر عشایر بر خلاف سال های قبل (نرمال) هم زودتر به مراتع مورد بررسی کوچ نمودند و هم یکماه دیرتر از هر سال آنرا ترک کردند و همین عامل خود باعث شد تا علاوه بر افزایش دامداران بهرهبردار که بهطور غیرقانونی و علیرغم مشکلات ارضی، عرفی وملکی در عرصه مورد بررسی سکنی گزیدند. طول فصل بهرهبرداری نیز بهمدت 2 ماه افزایش یافت و اگر کاهش علوفه پسچر مزارع را نیز برآن بیافزائیم آنگاه در مییابیم که فشار چرا باز هم بیشتر میشود تا جایی که 94 % علوفه تولیدی به مصرف رسید درحالی که در هیچ نوع مدیریت یا هیچ منبع علمی این نوع بهرهبرداری تایید نشده است. در تیر و مرداد فشار چرا به پس چر مزارع منتقل شده و این امر به واسطه وجود علوفه در اراضی کم ارتفاع و زراعی نزذیک روستا و همچنین افزایش دما و کاهش منابع آب در مرتع اتفاق افتاده است.
پیشنهادها با توجه به نتایج تحقیق، پیمایش و مشاهدات، موارد زیر جهت برنامه های مدیریتی و اجرایی توصیه میشود. - گونه trichophorum .Ag، نسبت به چرای دام مقاومت بیشتریدرمقایسه با Br.tomentellus و As.curvirostrisاز خود نشان می دهد. بنابر این قابلیت بررسی و بهکارگیری بیشتری در مدیریت اکو سیستم مرتع و عرصه های طبیعی دارد. - تغییر اقلیم و بروز خشکسالی های متعدد و مکرر تغییر در رویکرد مدیریت در اکوسیستم های طبیعی را بیش از پیش یادآور می شود. یکی از راهکارهای کارامد استفاده از علوفه دستی و اعمال سیستم بهره برداری حفاظتی در تیپ گیاهی و اکوسیستم مرتعی است که متاسفانه بشدت مغفول مانده است. - محل قرار گرفتن جوانه انتهایی و سایر اندام های گیاهان در واکنش آنها نسبت به آتش مهم است و در این مورد در بین گراس های پایا گونه Agropyron trichophorum از مناسب ترین گراس ها در بین گونههای موجود در سایت مورد بررسی بود، بنابراین پیشنهاد میشود تا در سایتهای بحرانی بیشتر مد نظر قرار گیرد. - گونهAgropyron trichophorum دارای حجم کمتر، فصل رویش با یک و نیم ماه بیشتر (ماه های اسفند، فروردین، اردیبهشت، خرداد، تیر و مرداد) وبرگهای پر آب تر و پراکنده در طول ساقه نسبت به دو گونه Bromus tomentellus, Festuca ovina که از گراس های دستهای هستند، میباشد. همچنین برگهای مجتمع در قاعده، حجم و لاشبرگ بیشتر و دوره رویشی کوتاه تر (ماه های اسفند، فروردین، اردیبهشت، خرداد، تا دهه اول تیر ماه)، آمادگی و قابلیت تولید درجه حرارت بیشتر در آتشسوزی، ثاثیر پذیری بیشتری نسبت به آگروپایرون دارند. بنابراین در مدیریت مرتع و چرای دام و همچنین احیای مراتع باید حتما مد نظر مدیران و برنامه ریزان قرار گیرد. - گونه trichophorum .Ag، در مراتع مورد بررسی بهخوبی مستقر شده و از نظر دیر زیستی و طول مدت رویش در فصل رویشی نسبت به سایر گراسها علوفه پایدارتری تولید میکند که میتواند در عملیات احیای مراتع استفاده شود. - استفاده بیش از 80% از علوفه تولید شده، بیانگر چرای سنگین در منطقه مورد بررسی است که فشار زیادی بر مراتع وارد میآورد بنابراین طرح های اصلاح مراتع و کنترل پروانههای چرا و رعایت فصل بهرهبرداری کاملاً ضروری است. - در منطقه مورد بررسی به طور سنتی پس چر مراتع غالباً سوزانده میشود و این باعث خارج شدن بخشی از علوفه کمکی دامداران شده و فشار بر مراتع را تشدید میکند. بنابراین لازم است با هماهنگی مدیریت زراعت و منابع طبیعی که خوشبختانه هر دو در یک دستگاه قرار دارند محدودیت هایی برای آتش سوزی در نظر گرفته شود هر چند اعمال آتش سوزی در پس چر مزارع گاهی باعث آتش سوزی شدید در مراتع نیز میشود. - شیب های شمالی مراتع مورد بررسی عمدتاً به وسیله تاج پوشش متراکم adscendens Astaragalus پوشیده شده است که در این مناطق دامداری و حتی تردد در مراتع را با مشکل مواجه میسازد، لذا تیمارهای اصلاحی و جایگزینی گونههای پرتولید و سازگار در منطقه نظیر trichophorumAg., Br.tomentellus,Fes.ovina, As.curvirostris که پایههای مادری آن ها بهوفور در منطقه یافت شده و موید سازگاری آن ها در این رویشگاه هاست میتواند از راهکارهای کاملاً مفید و کاربردی برای افزایش تولید و کاهش فشار بر مراتع باشد.
تشکر و قدردانی این مقاله از طرح "بررسی تغییرات فصلی تولید و مصرف گیاهان مرتعی در مراتع نمونه پنج منطقه رویشی ایران (سایت زاغه- استان لرستان)"، مصوب موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع ایران که توسط نویسندگان مقاله حاضر اجرا شده است استخراج گردید و توسط مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی لرستان، وابسته به سازمان آموزش و تحقیقات وزارت جهاد کشاورزی و موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع ایران حمایت شده است. لذا بدینوسیله از همکاری و مساعدت مسئولان و همکاران گرامی تشکر و قدردانی مینمایم.
References
1- استادیار پژوهشی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، خرم آباد، ایران.*(مسوول مکاتبات) 2- استادیار، بخش تحقیقات مرتع، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 485 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 155 |