مقاله پژوهشی

 

 

 

 

 

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 62، پاییز 1401، صص 1-16

تبیین تحولات ژئوپلیتیکی رابطه انسان و محیط زیست(چشم­انداز-ارائه راهکار)

 

یوسف زین‌العابدین عموقین^*[1]

y.zeinolabedin@gmail.com

ریباز قربانی­نژاد[2]

تاریخ دریافت: 15/04/99                                                                                  تاریخ پذیرش: 18/08/99

چکیده

زمینه و هدف:  انسان همواره به زیستگاهی نیاز دارد که در آن هوای تمیز، آب آشامیدنی، منابع غذایی و امکانات کافی برای زندگی ارزشمند وجود داشته باشد. توانمندی انسان در حفظ و صیانت فضای زندگی خود یا در ویرانگری چشم­اندازهای آن که در رابطه با شرایط طبیعی، اکوسیستم متعادلی به وجود می­آورد، بیانگر این واقعیت است که انسان عامل مهم ساخت­ها، ویرانگری­ها، ترکیب و اختلال در قلمروهای زیستی و بیوژئوگرافیک می­باشد. از این رو، تغییرات تدریجی نسبت به رابطه انسان و محیط، زیربنای دیدگاه­های فلسفی زیست­محیطی جدیدی را به وجود می­آورند و  برای پشتیبانی از طرح­های حفاظت از محیط زیست منبعی مستمر به حساب می­آیند که به صورت ملی، منطقه­ای و جهانی مطرح است. در این میان، افزایش جمعیت انسانی از یک طرف و کاهش ظرفیت­های زیست­محیطی از طرف دیگر، تهدیدها و چالش­های ژئوپلیتیکی برای جهان به وجود آورده است که چشم­انداز آن با بحران­ها، درگیری­ها و معضلات دیگر جهانی همراه است.

روش بررسی: در این پژوهش، گردآوری اطلاعات با روش کتابخانه­ای و با استفاده از متون، اسناد و مقالات مرتبط صورت گرفته و از نظر ماهیت روش­شناسی و جنس داده­ها یک پژوهش کیفی محسوب می­شود.

یافته­ها:  یافته­های این پژوهش در راستای تبیین ژئوپلیتیکی تحولات روابط انسان و محیط زیست و پیامدهای آن می باشد که از یک طرف بصورت بحران­های ژئوپلیتیکی، جهان را در بر گرفته است و از طرف دیگر، امنیت زیست­محیطی را در مقیاس­های مختلف محلی، ملی و جهانی به مخاطره افکنده است و حاکمیت دولت-ملت­ها را در چگونگی مدیریت مخاطرات و بحران­های زیست­محیطی با چالش مواجه ساخته است.

بحث و نتیجه­گیری:  نتایج حاصل از این تحقیق نشان می­دهد پایبندی دولت­های ملی به اصول نظام ژئوپلیتیک سبز می تواند مناسب­ترین راهکار جهت کاهش پیامدهای بحران ناشی از روابط انسان و محیط زیست در سطح ملی، منطقه ای و جهانی باشد.

واژه­های کلیدی: ژئوپلیتیک، محیط زیست، چشم­انداز ، انسان، راهکار.

Human and Environment, No. 62, Autumn 2022, pp. 1-16

Geopolitical Explanation of Developments Regarding the Relationship between Human Being and Environment

(Perspective-Approach)

 

Yousef Zeinolabedin Amuqin[3]^*

y.zeinolabedin@gmail.com

Rebaz Ghorbaninejad[4]

Received: July 5, 2020

Accepted: November 8, 2020

 

 

 

Abstract

Basis and Goal: Mankind always needs a habitat in which there is clean air, drinking water, food resources and adequate conveniences for a valuable life. Human being's ability in saving and protecting their life space and in destroying its landscapes that regarding the natural conditions create a balanced ecosystem indicate the fact that human being is the most important factor of constructions, destructions, combinations and derangements in the biogeographic and biological territories. So, gradual changes regarding the relationship between human being and environment forms the cornerstone of the new environmental philosophical perspectives and are considered as continuous resources to support environment protecting plans that are present in national, regional and global levels. Meanwhile, population increase one hand and reduction of environment potentials on the other hand, have brought about geopolitical challenges and threats to the world whose perspective is accompanied with global crises, disputes and other difficulties.

Methods: In this research, information has been collected by observing a library according to documents, texts, articles, etc. And in terms of the type of methodology and data, it is considered a qualitative method.

Findings: The findings of this research show the geopolitical explanation of developments regarding human being and environmental relationships and its consequences that engulfed the world in the form of geopolitical crises, which on the one hand have covered the world in the form of geopolitical crises, and on the other hand, challenged environmental security in different local, national and global scales. It has endangered the sovereignty of f nation-states in how to manage environmental risks and crises.

Discussion and Conclusion: The results of this research show that the adherence of national governments to the principles of the green geopolitics system can be the most appropriate approach to alleviate the consequences of the crisis resulting from the human being and environmental relationships at the national, regional and global levels.

Keywords: Geopolitics, Environment, perspective, Human Being, Approach

 

مقدمه

 

انسان هوشمند یا انسان ویرانگر آخرین اورکس[5]، جد گاو اهلی امروزی که اسلاف ما نقش آن را بر دیوار غارهایشان رسم کرده­اند، در سال 1627 در لهستان از بین برد. سه قرن پیش، دریانوردانی که در جزیره موریس پیاده می­شدند، دودو[6]ی افسانه­ای، کبوتر عظیم بی­دست و پایی را که قادر به پرواز نبود، نابود کردند. هیپوتراگ[7] آبی رنگ، غزال زیبایی با پوست خاکستری رنگ مایل به آبی، حدود سال 1800 در افریقای جنوبی ناپدید شد. گورخر کواگای معروف نیز که به واسطه پوستش نیمه­اسب و به واسطه گردنش نیمه گورخر بود، در سال 1880 در افریقای جنوبی ناپدید شد. گاهی اوقات، هیچ چیز جلوی خشم ویرانگر انسان را نمی­گیرد(1).

  به این ترتیب، از شروع تاریخ بشر مسأله محیط زیست همواره مورد توجه بوده و انسان در این راه ابتدا به کشف طبیعت و راهبردهای آن نایل گشت. انسان برای تنظیم مصرف منابع جوامع ممنوعیت­ها و خرافات و رعایت حقوق مشترک، شناخت محیط­زیست را توسعه داد، قوانین چندی برای امر نظارت تدوین شد و منابع محیط زیست ملی کشورها سرشماری گردید(2).

بنابراین در اواخر قرن بیستم، مسایل زیست­محیطی جایگاه والایی در دستور کار اجلاس بین­المللی یافت و اذهان رهبران سیاسی، مقامات دولتی، دانشمندان، کارشناسان صنعتی و دیگر افرادی که به نوعی با این گونه امور ارتباط داشتند را به خود معطوف نمود. از اواخر دهه 1960 بر آگاهی عمومی نسبت به خطرات و عواقب طیف گسترده­ای از معضلات زیست­محیطی بین­المللی افزوده شده است(3).

از طرف دیگر، پیامد رشد بی­سابقه جمعیت در قالب بحران کمیابی منابع زیست­محیطی به­ویژه زمین­های کشاورزی، آب گوارا، جنگل­ها، ذخایر شیلات و ... در مناطق استراتژیک جهان به طور قابل ملاحظه­ای زمینه بروز خشونت­های گروهی را فراهم کرده است(4). آلوده شدن منابع آب ملی به دلیل افزایش سریع جمعیت، استفاده ناکارآمد، مهاجرت به شهرها، فعالیت­های صنعتی و گرم شدن کره زمین و تغییر آب و هوا بر اهمیت بین­المللی آب افزوده است(5).

علاوه بر آن تأثیر رشد جمعیت بر منابع به­ویژه مصرف بالای سوخت­های فسیلی، دگرگونی و تغییر در اقلیم را موجب شده است. پیش­بینی می­شود، به دلیل خشکسالی­های شدید به ازای هر شش کشور از کشورهای جهان، یک کشور با کمبود مواد غذایی مواجه خواهد شد و تا سال 2075 بین 3 تا 7 میلیون نفر با کمبود مزمن آب مواجه خواهند شد(6).

  پیامد مباحث­فوق موجب شکل­گیری رابطه انسان و محیط­زیست ­­و شکل­گیری رویکرد دیگری­ در­ آن تحت ­عنوان ژئوپولیتیک­ زیست­محیطی گردیده­ است که به­دنبال کشف تأثیرات کمبود ­منابع و آلودگی­های محیط بر سیاست می­باشد. در این بین، امنیت­ملی و سیاست­های­ امنیتی می­تواند متأثر از کمبود منابع قرار گیرد. به این ترتیب، ژئوپلیتیک زیست محیطی، می­تواند به کشف رابطه امنیت ­محیطی و امنیت ­ملی منجر گردد(7).

در این میان ، از آن­جایی که تأثیرات تخریب زیست­محیطی در سطح جهانی در حال افزایش هستند، مجامع فراملی نقش وسیع­تری را در حل­وفصل آن­ها به­عهده می­گیرند. البته این حرکت در صحنه بین­المللی،  به قیمت تهدید حاکمیت بین­المللی و حقوق مالکیتی بر منابع تمام می­شود. اختلافات بیرون­بودگی را به ندرت می­توان بین دو دولت بدون یاری و نفوذ سازمان­های فراملی حل و فصل کرد. پس، ایجاد یک مقوله مجزا از موضوعات میان­دولتی توسط سازمان ملل، بانک جهانی و سایر گروه­های ذینفع، به این معنی است که آن­ها ظهور درگیری­های زیست­محیطی بین­المللی[8](IEC) را تأیید می­کنند. در مقابل این گفتمان فرادولتی، گفتمانی وجود دارد که می­گوید مشکلات زیست­محیطی را می­توان به بهترین نحو در سطح محلی حل کرد، یعنی جایی که این تأثیرات بیشتر احساس می­شوند. با این وجود در مقاله حاضر پاسخ به این سوال که دولت­ها، سازمان­های داخلی و فراملی چه نقشی می­توانند در حل و فصل مسائل ژئوپلیتیک زیست محیطی ایفا کنند؟ از اهمیت خاصی در ارزیابی وضعیت محیط زیست کنونی سیاره زمین و تبیین مفهوم امنیت زیست­محیطی در ابعاد مختلف محلی، ملی و جهانی برخوردار می باشد(8).

 

مبانی نظری

آگاهی فزاینده نسبت به محیط زیست باعث شکل­گیری جهان­بینی­هایی در مورد روابط میان انسان­ها و محیط زیست شده است که بسیاری از آنها ریشه در فلسفه­های قدیمی­تر و تئوری­های توسعه دارند. در دو سر این پاره­خط دو دیدگاه متضارب وجود دارند که در زمان مباحثه در مورد سیاست­های مناسبی که باید اتخاذ شوند، رخ می­نمایند؛

• دیدگاه محیط-زیست محوری: در این رویکرد، دانش و تکنولوژی هستند که مشکل به شمار می­روند. انسان­ها باید با زمین زندگی کنند. محدودیت­های ذاتی بر سر راه رشد وجود دارند. طرفداران محوریت محیط­زیست معمولاً در مورد جهانی شدن در طیف بدبینان و یا تحول­گرایان افراطی قرار می­گیرند.
• دیدگاه تکنولوژی محوری: در این رویکرد، دانش و تکنولوژی راه­حل این مشکل هستند. هیچ محدودیت ذاتی بر سر راه رشد وجود ندارد. طرفداران محوریت تکنولوژی عموماً از نقطه­نظر دیدگاه­شان نسبت به جهانی شدن، در گروه تحول­گرایان محافظه­کار و یا فراجهان­گرایان قرار می­گیرند.

بدیهی است که این جهان­بینی­ها تاثیرات متفاوتی در اتخاذ سیاست­های زیست­محیطی دارند. امروزه، جهان­بینی تکنولوژی محور است که بر عملکرد دولت­ها و آژانس­های بین­المللی حاکم است. برخی جنبش­های اجتماعی جدید به ویژه احزاب سبز، دیدگاه محیط زیست محور را تشکیلاتی کرده­اند، گرچه این گروه­ها در اغلب فرآیندهای تصمیم­سازی، در اقلیت هستند.

به هر حال اصلی­ترین مکاتب انسانی که درباره­ی تعامل اخلاقی انسان با طبیعت مطرح شده­اند عبارتند از:

1. مکتب محیط زیست­گرایان سبز روشن (اصلاح­طلب)

مکتب محیط زیست­گرایان سبز روشن ضمن اعتقاد به انحصار احترام استقلالی برای انسان، معتقدند هر چیز واجد ارزشی که در طبیعت می­یابیم، در نهایت، ملاک تعیین ارزش آن منافع انسان خواهد بود. به عبارت دیگر، طبیعت در صورت تأمین منافع انسان محترم خواهد بود و به خودی خود محترم نیست (8).

اصول مکتب محیط زیست­گرایان سبز روشن را در چهار گزاره می­توان تقسیم کرد:

1. مسائل زیست­محیطی از راه تغییرات در یک محیط­زیست، شناخته می­شوند؛ مسائلی که برای سلامت، آسایش یا حتی بقای انسان ـ و به طور خلاصه برای رفاه انسان در بردارنده­ی خطری هستند. به عبارت دیگر، آن دسته از مسائل مربوط به محیط­زیست درخور توجه هستند که سر و کار با منافع انسان دارند.
2. در هر جا که امکان کنترل یا وارونه کردن اثر تغییرات زیست­محیطی باشد اقدامات انسانی به هر راهی که در رفع تهدید خطر مؤثر باشد، اقدامی موجه است. اگر تغییری در بردارنده­ی خطر شخصی باشد، توجیه اقدام انسان یک توجیه شخصی یا از روی عقل و احتیاط است، اما اگر خطر متوجه شخصی نبود بلکه متوجه­ی دیگران بود، دیگر نمی­توان گفت اقدام انسان رعایت احتیاط فردی است، در این حالت اقدام انسان توجیه اخلاقی دارد. بر این اساس، حفاظت از محیط زیستی که در خدمت انسان­های دیگر است، براساس اخلاق موجه و پسندیده است و انسان در برابر آن دسته از مسائل طبیعت که به منافع شخصی هم ربطی ندارد، مسئولیت دارد.
3. رفاه انسان ارتباطی تنگاتنگ با رفاه بسیاری از دیگر موجودات دارد، چه از لحاظ سودهایی که آن­ها برای انسان دارند و چه بدین خاطر که انسان به طور مستقیم به آن­ها وابسته است در نتیجه، آن­ها هم از همان تدابیری که برای تأمین و حفظ رفاه انسان اتخاذ شده، برخوردار خواهند بود. بر این اساس آن دسته از موجودات که با رفاه انسان ربطی ندارند، لازم نیست مورد تدابیر حمایت واقع شوند.
4. از آنجا که فقط انسان­ها از موقعیت اخلاقی مستقل برخوردار هستند لذا حمایتی که از محیط­زیست می­کنند توقع معقولی است که می­توان از انسان­ها انتظار داشت.

حاصل آن که این گروه محیط­زیست را به سه دسته تقسیم می­کنند: محیط­زیست در خدمت انسان، محیط­زیست در تقابل با انسان و محیط­زیستی که برای انسان اهمیت یا ضرری ندارد. احترام به محیط­زیستی که در خدمت انسان است، به تبع احترام به منافع انسان، لازم و معقول است و به لحاظ اخلاقی قابل توجیه است. مبارزه با آن بخش از محیط­زیست که به ضرر انسان است، مانند حیوانات موذی، نیز لازم و بلکه معقول است. اما احترام به آن دسته از محیط­زیست که با زندگی انسان ارتباطی ندارد، غیرمعقول و غیرضروری است.

2. مکتب محیط زیست­گرایان سبز تیره (رادیکال یا تندرو)

در این دیدگاه، افزون بر انسان بخشی از طبیعت هم دارای ارزش اخلاقی مستقل هستند اما نه به خاطر مقایسه­ی آن با انسان یا چیز دیگر و یا نه به لحاظ مبانی متافیزیکی هستی­شناسی. این گروه معیار ارزش مستقل داشتن را برخورداری از آگاهی و ادراک یا حساسیت در برابر درد و لذت می­دانند. در این صورت افزون بر انسان، حیوانات نیز داخل در لیست موجودات دارای شأن اخلاقی مستقل خواهند بود.

برخی این مکتب را که به نوعی از مکاتب طبیعت محور شمرده می­شود، مکتب «اخلاق جانور محور» خوانده­اند. در اخلاق جانور محور نه تنها انسان­ها بلکه حیوانات دیگر را هم به لحاظ اخلاقی مهم و قابل ملاحظه می­داند. خیلی از کارهایی که انسان با محیط­زیست طبیعی انجام می­دهد، آشکارا بر حیوانات تأثیر می­گذارد و چنین توصیه شده که این موضوع باید در ارزیابی­های اخلاقی مورد توجه قرار گیرد.

اصول مکتب محیط زیست­گرایان سبز تیره یا اخلاق جانور محور، عبارتست از:

1. تغییراتی که در محیط­زیست رخ می­دهد و برای هر چیزی که در آن محیط نامحدود موجود است، خطری ایجاد می­کنند.
2. جانداران و سیستم­های طبیعی، اعتباری فی­نفسه دارند: یعنی، واجد موقعیت اخلاقی مستقل می­باشند. براساس این دیدگاه، حیوانات نیز در دایره­ی موجودات دارای شأن اخلاقی مستقل هستند. صرف­نظر از این که برای انسان سودی داشته باشند یا نداشته باشند.
3. مکتب «زیست مدارانه یا حیات محور» تیلور

پل دبلیو تیلور، با بیان ناکارآمدی «دانش علمی» برای تدوین ارزش­های اخلاقی، دین را یگانه منبع برای برانگیختن بنیاد محکم انگیزه اخلاقی می­داند(10). او در کتاب احترام به طبیعت، یک تئوری اخلاق زیست­محیطی، در دفاع از طبیعت، اصلی را با نام اصل «احترام به طبیعت» مطرح کرد که براساس آن احترام به طبیعت، ذاتی و فی­نفسه شمرده می­شود. به عقیده­ی او باور احترام به طبیعت، باید توسط رشته­ای از عقاید و یک نظام عقیدتی راجع به طبیعت، تقویت شود. او این نظام عقیدتی را، «بینش زیست­مدارانه نسبت به طبیعت» نامید و براساس آن یک «اخلاق زندگی محور» را پایه­ریزی کرد. در هسته­ی بینش زیست­مدارانه او چهار اعتقاد نهفته بود:

1. اشتراک مفهومی حیات با دیگر جانداران: عقیده به این که انسان­ها اعضای جامعه­ی حیاتِ کره­ی زمین هستند، به همان معنی و با همان شرایط که جانداران اعضای این جامعه می­باشند. انسان­ها یکی از جانداران کره­ی زمین هستند بدون این که از لحاظ معنای زنده بودن و شرایط آن با دیگر موجودات زنده تفاوتی داشته باشند.
2. وابستگی اکوسیستمی انسان به طبیعت: عقیده به این که گونه­ی انسان، به همراه همه­ی دیگر گونه­ها، عناصر منسجم یک سیستم به هم وابسته می­باشند به طوری که امکان بقای هر یک از جانداران و نیز فرصت­های آن­ها در بهره­مندی غنی یا فقیرانه از زندگی نه فقط براساس شرایط فیزیکی محیط زیستِ آنان که همچنین توسط روابط­شان با دیگر جانداران تعیین می­گردد.
3. منحصربه­فرد بودن خیر و کمال هر گونه­ی جانداری: عقیده به این که همه­ی ارگانیسم­ها، مراکز غایی حیات بشمار می­آیند؛ به این معنی که هر کدام برای خود منحصربه­فرد بوده، خیر و صلاح خود را به روش خاص خود دنبال می­کند. به عبارت دیگر، معتقدند این چنین نیست که انسان، غایت موجودات هستی باشد و کمال هر موجودی در رابطه با در خدمت انسان بودن، تعریف شود.
4. مکتب محیط زیست گرایان سبز بسیار تیره (روتلی­ها)

به اعتقاد پیروان این مکتب، اشیاء طبیعی و نظام­های طبیعی مانند درختان، دریاچه­ها و جنگل­ها، دارای ارزش فی­نفسه و مستقل از منافع انسان­ها هستند. به عقیده­ی ایشان، به رسمیت شناختن چنین ارزشی انسان را مکلف می­کند اصول اخلاقی نوینی اتخاذ کند که از اصول سنت اخلاقی غرب جدا باشد. چرا که سنت­های اخلاقی غرب، به گونه­ای انسان­مدارانه است.

روتلی به عنوان نقاد جلوه­ای از شووینیسم انسانی و هسته­ی اعتقادی اخلاق غرب، معتقد است فلسفه لیبرال غرب به عنوان یک اصل این حق را به انسان داده است که هر آن چه را می­خواهد، انجام دهد، مشروط به آن که به دیگران و احتمالاً به خود
نیز آسیب جبران ناپذیری وارد نکند. روتلی چنین فرض می­کند که درست است که این اصل، (که گاه برای سهولت، از آن با عنوان «اصل آسیب» نام برده می­شود) آزادی انسان را برای برخورد دلخواه با محیط­زیست محدود می­کند ـ برای نمونه آلوده شدن رودخانه توسط یک کشاورز ممکن است به عنوان یک عمل غیراخلاقی بر این مبنا محکوم شود که به لحاظ فیزیکی برای دیگرانی که از آن استفاده می­کنند یا ممکن است استفاده کنند، مزاحمت فراهم می­آورد ـ اما این قبیل محدودیت­ها برای پیدایش یک نظام اخلاقی پیرامون تعامل با محیط­زیست کفایت نمی­کند. به عقیده­ی روتلی و پیروانش، همه یا بخش بیشتر از موجودات در طبیعت دارای شأن اخلاقی مستقل هستند و چنین نیست که فقط انسان­ها و حیوانات دارای موقعیت اخلاقی مستقل هستند.  حاصل آن که براساس مکتب اخلاقی روتلی، افزون بر انسان، حیوان و گیاه، جمادات نیز دارای ارزش و احترام استقلالی هستند.

 

روش تحقیق

انسان و محیط زیست رابطه دیرینه­ای دارند و این رابطه به زمان پیدایش انسان برمی­گردد، اما در برخی از دوره های زمانی  نمود بیشتری پیدا می کند و در قالب یک رشته علمی خاص مورد مطالعه قرار می­گیرد. از آنجا که این مقاله درصدد است به تبیین ژئوپلیتیکی تحولات رابطه انسان و محیط زیست بپردازد، لذا، داشتن نگرشی جهانی لازمه مطالعه و بررسی در مقاله حاضر می­باشد.  به این سبب است که با تمسک به شیوه مطالعه کتابخانه­ای و اسنادی و گردآوری مجموعه نتایج سایر محققان در این زمینه سعی شده است تا به توصیف دقیق آنچه امروز در مباحث تحولات رابطه انسان و محیط زیست مطرح است بلحاظ ژئوپلیتیکی پرداخته شود  و با تکیه بر آنها ضمن تحلیل وضع موجود به روش منطقی و با استفاده از شیوه قیاسی و استقرایی چشم انداز و  راهکارهای آن  نیز مورد ازریابی قرار گیرد.

 

 

 

یافته­های تحقیق

 

هرچند از گذشته­های ­دور محیط­زیست انسانی و طبیعی پیوسته با معضلات زیست­محیطی نظیر آلودگی هوا، آلودگی­آب، کاهش­گونه­های نادر گیاهی و جانوری، پراکندگی مواد زاید و ضایعات مواجه بوده­اند؛ اما، روند رو به­افزایش جمعیت انسانی در کشورها طی دهه­های­گذشته تاکنون، بر میزان روند مسایل و معضلات زیست­محیطی مناطق شهری، روستایی و محیط زیست طبیعی نیز افزوده است(11). در گذشته، انسان­ به غریزه دریافته بود که رمز بقای آن­، در گرو هماهنگی با طبیعت است و آموخته بود که زوال طبیعت، زوال اوست. اما، در دو قرن اخیر، با اوج­گیری «توانایی­های ابزاری» بشر،  تعادل زیست­محیطی قرون گذشته به زیان طبیعت بر هم خورد. لطمات وارده بر طبیعت در این دوران، ابعاد گسترده و غیرقابل جبرانی یافت و در ربع آخر قرن بیستم، به یک معنا از مرز فاجعه نیز گذشت(12). علاوه بر اثراتی که فعالیت­های عمده صنعتی انسان در محیط زیست می­گذارد، تغییرات محیط طبیعی ناشی از گسترش و توسعه کشاورزی به وسیله انسان نیز بسیار چشمگیر است. در حالی که بخش­ها و قسمت­های وسیعی از کره زمین و سیستم­های اکولوژیکی طبیعی به وسیله سیستم­های کشت انسانی(کشاورزی، ایجاد باغ و باغچه) جایگزین و یا تغییر داده شده­اند، در بخش­ها و نواحی بزرگ­تر و وسیع­تری، این سیستم­های اکولوژیکی طبیعی به سبب چرا، آبیاری و یا خشکاندن باتلاق­ها، به شدت و به نحوی وخیم دچار عدم توازن شده­اند(13). بنابراین، پیامدهای افزایش جمعیت و تأثیر آن بر محیط­زیست را می­توان به شرح ذیل بیان کرد:

شهری­سازی در زمین­های­مولد(حاصل­خیز)، آبرفتگی و یا خشک­شدن خاک، فرسایش­خاک، تخریب جنگل­ها، کاهش آب­های زیرزمینی، چرای بیش از اندازه و افزایش بیابان­ها، از بین رفتن تنوع زیستی، آلودگی، تحلیل رفتن ازن و تغییرات آب و هوایی به دست انسان(14).

بر این اساس، اکنون موضوع محیط زیست و حفاظت از آن به یک مسأله فراملی تبدیل شده و امنیت بشری را به مخاطره انداخته است و هیچ کشوری از پیامدهای مخرب آن نمی­تواند در امان باشد(15).  بر اساس تحقیقات انجام شده در دهه 1980 معلوم گردید که محیط زیست بشر چنان دچار تخریب شده و رشد جمعیت و افزایش روزافزون قدرت تولید، آنچنان ابعاد گسترده­ای به این تخریب داده است که زیست­کره زمین مورد تهدید قرار گرفته است. یکی از عوامل اصلی بحران­های زیست­محیطی که به­طور مستقیم و غیرمستقیم بر روند تخریب آن اثر می­گذارد مسأله افزایش­جمعیت در سطح جهان، به­خصوص در کشورهای در حال توسعه است(16). طبق اعلام سازمان ملل هر دقیقه به طور میانگین ۲۵۰ نوزاد متولد می‌شوند که تعداد آنان در سال به بیش از ۱۳۰ میلیون نوزاد می‌رسد. اطلاعات سازمان ملل حاکی از آن است که در سال ۱۸۰۰ میلادی جمعیت جهان یک میلیارد نفر بوده و در سال ۱۹۲۷ به دو میلیارد نفر رسیده است. همچنین جمعیت جهان در سال ۱۹۸۷میلادی پنج میلیارد نفر بوده و اکنون بیش از ۷.۵ میلیارد نفر برآورد شده است. در عین حال پیش بینی شده که جمعیت جهان تا سال ۲۱۰۰ به ۱۱ میلیارد نفر برسد. دلایل به هم وابسته متعددی برای کاهش کلی میزان مرگ و میر وجود دارد که شامل ازدیاد تولید کشاورزی، توزیع بهتر غذا به واسطه پیشرفت حمل و نقل، تغذیه بهتر و پیشرفت علم پزشکی است(17). به هر حال، رابطه رشد جمعیت و محیط زیست همواره در چهارچوب سه دیدگاه ذیل مورد تحلیل قرار می­گیرد.

1- دیدگاه مالتوسی که بر اساس آن، قدرت جمعیت بیش از اندازه بیش­تر از حد توانایی کره زمین برای تأمین معاش انسان­هاست(18). افزایش رشد جمعیت با توان­های­زیستی کره زمین هماهنگی ندارد و فشار جمعیت بر محیط زیست، بحران­های قحطی، گرسنگی، درگیری و جنگ را در پی خواهد داشت.

2- دیدگاه کورنوکوپیایی که معتقد است به نسبت افزایش جمعیت، تخصص­ها و نوآوری­ها نیز افزایش پیدا می­کنند و دیدگاه مالتوسی را رد می­کند(19).

3- دیدگاه گایا[9] که در سال 1972 این مفهوم توسط جیمز لاولاک[10] مطرح شد و عنوان آن  نیز برگرفته از نام الهه زمین در یونان باستان به پیشنهاد جیمز گلدینگ[11] رمان­نویس معروف است. بر این اساس، گایا در قالب زیست­کره، هواسپهر، اقیانوس­ها و خاک مورد مطالعه قرار می­گیرد و دقیقاً همان نوع رفتار سازمان­یافته و منظم را به نمایش می­گذارد که در سایر شکل­های حیات نیز مشاهده می­شود(20).

  با وجود این که این دیدگاه هنوز در اجتماع علمی پذیرش همگانی نیافته است؛ اما، بحث پیرامون آن در برخی از معتبرترین مجلات علمی جهان انجام گرفته است(21) و از آن­جا که این دیدگاه، علیرغم تأکید بسیار بر محیط زیست کره زمین، بر فن­آوری و صنعتی­کردن نیز تأکید دارد؛ لذا، می­توان گفت که این دیدگاه در مقایسه با دو دیدگاه قبلی در مورد رابطه انسان و محیط زیست میانه­رو و منطقی به نظر می­رسد.

روند تحولات مسایل زیست­محیطی

جهانی­شدن اقتصاد و فنون و اطلاعات، نشانی از این واقعیت با خود داشت که برخوردها جنبه جهانی به خود گرفته است. خطر بروز یک بی­تعادلی جمعیتی در مقیاس جهانی، بیم از به پایان رسیدن منابع احیا ناشدنی و تهدیدی که دامن­گیر محیط زیست بود، اوج­گیری جنبش­های بوم­شناختی را توجیه می­کرد و بر ضرورت همبستگی به منظور بقای جامعه بشری تأکید می­نهاد(22).  اگرچه توجه به مسایل زیست­محیطی به دوره استعمارگری اروپایی­ها که اکوسیستم­های طبیعی را به زمین­های کشاورزی تبدیل می­کردند و گونه­های گیاهی و جانوری را در سرزمین­های تحت تصرف خود جهت بهره­برداری بیش­تر جا به جا می­کردند برمی­گردد؛ اما، چند دهه­ای است که این موضوع در چهارچوب محیط زیست­گرایی مورد مطالعه قرار گرفته(23) و از دهه 1990 میلادی به بعد مسایل زیست­محیطی ماهیتی سیاسی- امنیتی یافته است. از این رو، کلیه دولت­های جنوب و شمال سعی دارند پابه­پای پیشرفت علم و تکنولوژی، قواعد حقوقی مناسبی را برای بهبود محیط­زیست ارائه دهند. به همین دلیل در چند سال گذشته همه کشورها، صرف نظر از نظام سیاسی یا سطح توسعه اقتصادی دولت­ها، تمایل قابل ملاحظه­ای به تدوین هر چه بیشتر قواعد جدید در زمینه مسایل مربوط به محیط زیست نشان داده­اند(24). ورود واحدهای سیاسی جدید به صحنه مناسبات جهانی، بهره­برداری از محیط را وارد مرحله جدیدی گرداند. کشورهای در حال توسعه در زمینه پاسخگویی به نیاز جمعیت بومی خود، صنعتی­شدن را  بر طبق الگوهای غربی در صدر اولویت خود قرار دادند(7).

 بنابراین، معمولاً مسایل محیطی و توسعه در سطوح بالای سیاسی مطرح می­شوند. نگرانی­های مربوط به تخریب محیط و برخوردهای اجتماعی ناشی از تغییرات آب و هوایی به بحث­هایی که در دوران معاصر بر سر امنیت کره زمین، میلیتاریسم و فرمانروایی زمین مربوط می­شود اضافه شده است(25).

از طرف دیگر، گسترش اقتصاد جهانی و مصرف­گرایی فوق­العاده جوامع بشری همراه با عدم توازن در تولید، توزیع و مصرف منابع اقتصادی از سویی و توسعه و رشد جمعیت همراه با الگوی پخش نامتعادل و شیوه­های ناصحیح تعامل انسان با محیط­جغرافیایی سبب گردیده است زیستگاه بشر در سطوح جهانی(کروی)، منطقه­ای، ملی و محلی دستخوش مخاطرات گردد. از این رو، مسایل زیست­محیطی از دهه 1960 در سیاست جهان جای خود را باز کرد و نهضت­های متعددی تلاش­های خود را به­صورت گروهی و سازمانی آغاز کردند که عبارتند از:

1- باشگاه رم در سال 1968،

2- باشگاه سی­یرا در سال 1891،                                    

3- انجمن اودابن یا انجمن طبیعت بکر،

4- علاوه بر دو سازمان فوق، هشت تشکل دیگر نیز به نام­های: سازمان پارک­های ملی، انجمن حفاظت از محیط زیست، فدراسیون ملی حیات وحش، انجمن دفاع از منابع طبیعی، اتحادیه ایزاک والتون، مدافعان حیات وحش، صندوق دفاع از محیط زیست و موسسه خط­مشی محیطی در ایالات متحد امریکا در دهه 1980 به وجود آمدند که به مجموعه آن­ها گروه ده اطلاق می­شود.

5- سازمان صلح سبز بین­المللی در سال 1970 درشهر ونکور کانادا تشکل شد.

6- سازمان اول زمین در سال 1970 در نیومکزیکو و آریزونا توسط دیوید فورمن تأسیس شد.

7- حزب سبز آلمان در سال 1980 در آلمان تأسیس شد(26).

همچنین در سطح دولت­ها و حکومت­ها، اجلاس­های بین­المللی را در پی داشت که مهم­ترین آن­ها عبارتند از: اجلاس بیوسفر در پاریس در 1968(27)، اجلاس توسعه انسانی سازمان­ملل در استکهلم 1972، کنوانسیون 1989درباره مخاطرات طبیعی، گزارش مسایل زیست­محیطی برانتلند در 1987، نشست­زمین در ریودوژانیرو1992 (29) و داووس در سال 2010.

علاوه بر این، در خصوص آلودگی­های دریاها نیز کنوانسیون­هایی وجود دارند که عبارتند از:

کنوانسیون مارپل در سال 1973، کنوانسیون بین­المللی آمادگی، مقابله و همکاری در برابر آلودگی نفتی OPRC 1990، کنوانسیون جلوگیری از آلودگی دریایی لندن 1972، کنوانسیون سازمان ملل متحد در رابطه با حقوق دریا 1982، کنوانسیون ارزیابی آثار زیان­بار زیست­محیطی فرامرزی 1991 و کنوانسیون هلسینکی سال 1992(طلایی، 1388، 58).

چشم­انداز

تاریخ بشر شاهد افزایش مداوم و اخیراً بسیار شدید مقیاس وقوع حوادث زیست­محیطی بوده است. از برخی جوانب امکان دارد که تأثیر بشر بر محیط زیست، در مرحله­ای نسبتاً اولیه از پیشرفت بشر جدی شده باشد(30). از این رو، با افزایش جمعیت نابرابری توزیع ثروت نمایان­تر می­شود. به عقیده اکثر کارشناسان جمعیتی تا سال 2025 میلادی جمعیت جهان به 5/8 میلیارد نفر افزایش خواهد یافت. از این تعداد احتمالاً 5/6 میلیارد نفر در نقاط فقیرتر جهان به سر خواهند برد. جمعیت کشورهایی چون بنگلادش به 235 میلیون نفر، مصر به 125 میلیون نفر، کنیا به 80 میلیون نفر و هندوستان به 1440میلیون نفر خواهد رسید. حتی وخیم­تر این­که، دو سوم این جمعیت در محله­های فقیر شهری کشورهای کم­ترتوسعه­یافته جهان متمرکز خواهند بود و از این رو، آن­ها را نسبت به حرکت­های رادیکال سیاسی حساس­تر خواهد کرد. به هر حال، افزایش جمعیت تا سال 2050به صورت چشمگیر خواهد بود و در این­راستا، از برآورد جدول 1 و 2 تبعیت خواهد کرد.

 

جدول 1- سناریوی جمعیت جهان (2050) Table1- World population scenario(2050)
حداقل	متوسط	حداکثر
7959 میلیارد	9150 میلیارد	10461 میلیارد
جدول 2- نرخ رشد جمعیت(2050-2045) با توجه به سناریوی رشد جمعیت Table 2- Population growth rate (2045-2050) According to the population growth scenario
حداقل	متوسط	حداکثر
51/2	02/2	54/1

(6)

 

  روند رشد جمعیت متأثر از روند رشد اقتصادی است. بر اساس گزارش سال 1992 سازمان ملل، تحت عنوان توسعه منابع انسانی در دهه 1960 ثروت کشورهای غنی­تر جهان 30 برابر ثروت کشورهای فقیرتر جهان بوده است. این شکاف در دهه 1990 آن­چنان عمیق شده بود که درآمد کشورهای ثروتمند جهان به 150 برابر درآمد کشورهای فقیرتر جهان افزایش یافت. آن­چه مسلم است، جهت این روند تا سال 2000 میلادی تغییر نیافته است(31). جدول 3 ده کشور ثروتمند و ده کشور فقیر جهان را بر اساس ثروت سرانه در سال 2000 نشان می­دهد.

 

 

جدول 3- ده کشور ثروتمند و ده کشور فقیر جهان بر اساس ثروت سرانه (2000)

Table3- The ten richest and ten poorest countries in the world based on wealth per capita(2000)

ده کشور ثروتمند سال 2000		ده کشور فقیر سال 2000
کشور	ثروت سرانه(دلار)	کشور	ثروت سرانه(دلار)
سوئیس	648241	ماداگاسکار	5020
دانمارک	575138	چاد	4458
سوئد	513424	موزامبیک	4232
ایالات متحده امریکا	512612	گینه بیسائو	3974
آلمان	496447	نپال	3802
ژاپن	493241	نیجر	3695
اتریش	493080	جمهوری­کنگو	3516
نروژ	473708	بروندی	2859
فرانسه	468024	نیجریه	2748
بلژیک- لوکزامبورگ	451714	اتیوپی	1965

(32)

 

 

تداوم این روند موجب رشد نگرانی در خصوص ابعاد زیستی در کشورهای ثروتمند جهان از دیگر عواملی است که بر محوریت نابرابری جهان تأثیر می­گذارد.  نگرانی زیستی از مسایل بسیار جدی است که سلامت تمامی انسان­ها را به خطر می­اندازد و از این روست که باید به آن توجه فوری معطوف شود. از طرف دیگر، آلودگی، غارت و چپاول و سایر تباهی­های دیگر، تأمین حداقل نیازهای جمعیت فزاینده جهان را دشوار ساخته است. هوای آلوده، از بین رفتن جنگل­ها، سوء مدیریت در امور کشاورزی، ماهیگیری بیش از حد، سرریز مواد نفتی، استفاده بی­رویه از آب و بی­دقتی در دفع مواد زاید از جمله مواردی هستند که زیستگاه­های محلی، منطقه­ای و حتی جهانی را به نابودی می­کشند و اثرات کوتاه­مدت، میان­مدت و بلندمدتی بر اکوسیستم و شرایط زندگی بشر دارند. برخی از این عواقب ناگوار، روشن و مشخص­اند ولی ارتباط برخی دیگر با امور زیست­محیطی محتاج تحقیق بیش­تر است. همچنین، اقداماتی که در جهت تأدیب خاطیان صورت می­گیرد، ممکن است بر هزینه­های کوتاه­مدت بیفزاید،  قربانی بگیرد،  بی­عدالتی را تشدید کند، قدرت ملی را محدود سازد و یا بر جاه­طلبی­های سیاسی سرپوش گذارد. لذا، دولت­هایی که معتقدند این اقدامات از قدرت آن­ها می­کاهد، از این امور استقبال نمی­کنند. این مخالفت­ها، هم­اکنون باعث بروز کشمکش­های کاری و تجاری شده است و به احتمال زیاد می­تواند آتش نبردهای مسلحانه را شعله­ور سازد.

 راهکار

 از دیدگاه آژانس حفاظت از محیط زیست[12]، عدالت زیست­محیطی عبارت از برخورد عادلانه با تمامی افراد، صرف­نظر از نژاد، رنگ پوست، تابعیت یا درآمد آن­ها است و  بر ایجاد، اجرا و اعمال قوانین و مقررات و سیاست­های زیست­محیطی مطابق با روابط معین­شده و مشخص تأکید می­ورزد(33).  بر این اساس همه فرهنگ­های قومی مورد احترام هستند و موانع اصلی تحقق عدالت زیست­محیطی، ملی­گرایی دولتی است. زیرا، دولت ملی بنا به ماهیت، قدرت خود را ضرورتاً بر منطقه معینی اعمال می­کند. بنابراین، دولت ملی وحدت نوع بشر و همچنین رابطه متقابل بین مناطق را می­گسلد و اشتراک سهم انسان را در زیست­بوم جهانی تضعیف می­کند(34).  بنابراین، تحولات جمعیتی و مصرف برخی کالاهای اساسی بازنگری نظام ژئوپولیتیکی را در نحوه استفاده و  بهره­برداری از منابع­طبیعی و زیست­محیطی ضروری می­نمایاند که این تحول با اصطلاح ژئوپولیتیک­سبز مطابقت دارد(35). نظام ژئوپولیتیکی سبز مجموعه­ای از مطالعات و اقدامات جامع هدفمند و مستمر ژئواکونومیکی و ژئوکالچری است که در سطوح مختلف ملی، منطقه­ای و جهانی صورت می­گیرد تا وضعیت موجود معضلات زیست­محیطی جهان را بهبود بخشد و کارگزاری اصلی آن برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد(UNEP) است. این برنامه، به عنوان وجدان محیط­زیست نظام ملل متحد، شرایط محیط­زیست جهان را ارزیابی و مسایل نیازمند به همکاری بین­المللی را شناسایی، به تنظیم قوانین بین­المللی و گنجاندن ملاحظات مربوط به محیط زیست در برنامه­ها و سیاست­های اجتماعی و اقتصادی نظام ملل متحد کمک می­کند.  UNEP[13] با شعار محیط زیست برای توسعه به حل مسایلی کمک می­کند که کشورها به تنهایی قادر به غلبه بر آن­ها نیستند. این برنامه زمینه ایجاد اجماع و انعقاد قراردادهای بین­المللی را فراهم می­کند و  برای انجام این کار می­کوشد مشارکت تجارت و صنعت، جوامع علمی و دانشگاهی، سازمان­های غیر دولتی، گروه­های محلی و سایرین را در تحقق توسعه پایدار- که من از آن به عنوان ژئوپولیتیک سبز یاد می­کنم- افزایش دهد(36).

با توجه به مطالب فوق، بررسی و تحلیل اقدامات سه گروه ذینفع در مسایل زیست­محیطی در این­جا ضروری به نظر می­رسد:

1- اقدامات نهضت های اجتماعی

  اگر بنا باشد نهضت‌های اجتماعی را بر اساس نیروی مولد تاریخی آن‌ها، یعنی تأثیر آن‌ها بر ارزش‌های فرهنگی و سیاسی نهادهای جامعه ارزیابی کنیم، نهضت محیط‌زیست ربع پایانی قرن بیستم، جایگاه ممتازی در چشم‌انداز تاریخ کسب می‌کند. بر این اساس است که در دهه 1990 هشتاد درصد امریکایی‌ها و بیش از دو سوم اروپایی‌ها خود را طرفدار محیط‌زیست معرفی می کنند و اکنون در آن کشورها احزاب و نامزدهایی که برنامه‌ها و سیاست‌های خود را به اصطلاح (سبز) نساخته باشند به زحمت می‌توانند در انتخابات پیروز شوند(34). زیرا، رهیافت‌سبز به سیاست نشان می‌دهد  که هر‌ یک از انسان‌ها بخشی از عوامل بروز مسایل جهان هستند و خود می‌توانند بخشی از راه‌حل این مسایل باشند(37).

از این رو، مشارکت عمومی در موضوعات زیست‌محیطی در سال‌های اخیر،  بیش‌تر از طریق سازمان‌های غیر‌دولتی (NGO[14]) به صورت فرآیندهای سیاسی انجام می‌پذیرد. این مشارکت و علاقه ‌عمومی ظاهراً در کشورهای پیشرفته چشمگیرتر است. شاید، بدین دلیل که شناخت و آگاهی از ساختارهای قدرت در آن کشورها فراتر بوده و تقاضا برای زندگی روزمره از شدت کم‌تری برخوردار بوده است. البته، به‌خصوص، در سال‌های اخیر مشارکت شهروندان کشورهای در حال توسعه نیز در امور مسایل زیست‌محیطی رو به رشد بوده است(19).

2- اقدامات سازمان ملل متحد

 اگر‌چه، بیش‌تر مردم،  سازمان ملل متحد را با مسایل صلح و امنیت مربوط می دانند؛ اما، بخش عظیم منابع این سازمان در حقیقت به پیشبرد وعده منشور ملل متحد در زمینه ترویج و حمایت از معیارهای عالی‌تر زندگی، اشتغال کامل، شرایط پیشرفت، توسعه اقتصادی و اجتماعی اختصاص یافته است.

تلاش‌های سازمان ملل به شدت بر زندگی و رفاه میلیون‌ها نفر در سراسر جهان تأثیر گذاشته است. این سازمان بر اساس هشت هدف توسعه (ر.ک.38) اعلامیه هزاره، دولت‌ها را موظف می‌سازد برای مبارزه با فقر، بی‌سوادی، گرسنگی، عدم وجود امکانات آموزش و پرورش، نابرابری جنسیتی، مرگ و میر کودکان و مادران، بیماری و نابودی محیط‌زیست دست به دست هم بدهند و برای ریشه کن کردن آن‌ها بیش‌تر کار بکنند. به ‌خصوص، در نشست مونتری و ژوهانسبورگ بر هدف هشتم توسعه هزاره (محیط‌زیست) تأکید خاص شده است و از کشورهای ثروتمند خواسته شده که بدهی‌های کشورهای فقیر را ببخشند و کمک به آن‌ها را افزایش دهند تا امکان دسترسی عادلانه آن ها به بازارها و فن آوری فراهم شود.

هدف‌های توسعه هزاره آزمونی برای اراده سیاسی به منظور ایجاد مشارکت‌های وسیع‌تر و عمیق‌تر است. طبق آن کشورهای در حال توسعه مسئولیت دارند برای آزادسازی انرژی‌های خلاق مردم خود اصلاحات سیاسی به عمل آورند و از این طریق، حکومت خود را تقویت کنند، چون در شرایط کنونی، کشورها نمی‌توانند به تنهایی و بدون تعهدات بین‌المللی که یکی از مهم‌ترین آن‌ها تعهدات زیست‌محیطی است به توسعه دست یابند(39). علاوه بر این، سازمان ملل در سال‌های اخیر، به مرجع اصلی حل اختلافات میان دولت‌ها بر سر منابع و انحطاط زیست‌محیطی تبدیل شده است که غالباً با نگرانی‌هایی در مورد توسعه اقتصادی در کشورهای جنوب همراه است(40).

3- اقدامات دولت‌ها

دولت‌های حاکم، هنوز، هم از عناصر تشکیل‌دهنده روابط اصلی کشورها محسوب می‌شوند و تصمیمات آن‌ها همچنان بیش‌ترین تأثیر را بر محیط ‌زیست جهانی بر جا می‌گذارد. به طوری‌که در‌سال 1972، فقط بیست و پنج کشور جهان سازمان‌های محیط‌زیستی در سطح‌ ملی داشتند. اما، از‌سال 1995، این سازمان‌ها در بیش از140 کشور جهان، تأسیس شدند. دولت‌های ‌ملی مجبور ‌هستند به فشارهای داخلی برای توسعه اقتصادی پاسخ داده، آگاهی روز‌افزون مردم، از این‌ نکته را نیز مد‌نظر قرار‌‌ دهند که تخریب محیط‌زیست در دراز‌‌مدت به توسعه، آسیب وارد خواهد‌کرد. زیرا رشد ‌اقتصادی هرچند  با قدرت، اعمال شود و توأم‌ با تجدید ‌‌ساختمان ‌سریع ساختارهای تولیدی باشد، توسعه محسوب‌ نمی‌شود.

 علاوه بر این، بنا بر انواع اهدافی که از رشد داریم و شیوه توزیع تولیدات آن، بعضی اوقات، رشد، منجر به توسعه می‌شود، بعضی اوقات، توسعه‌‌ی بد‌فرجامی در پی دارد که به هدر‌دادن بخش مهمی از تولید ناخالص ملی در هزینه‌های سرسام آور برای گردش نظام اقتصادی منجر می‌شود. افسوس که بازار توسعه بد فرجام داغ‌تر از توسعه موزون رواج دارد. این حقیقت خصوصاً در مورد کشورهای در حال توسعه صادق است که از روی تقلید به راهی قدم می‌گذارند که قبلاً کشورهای صنعتی پیموده‌اند(41).  از این رو، بعضی‌ها ادعا می‌کنند که نابودی محیط‌زیست مسأله کشورهای پیشرفته می‌باشد. اما، در این ‌مورد، نباید فراموش‌کنیم که فقر نیز خود، آلوده و آلودگی‌زا است و قربانیان اصلی آلودگی، معمولاً ساکنین محله‌ها و مناطق فقیر شهرهای بزرگ کشورهای در حال توسعه می‌باشند. پس در شرایط کنونی، مدیریت صحیح منابع محیط‌زیست جهانی به مثابه توسعه محسوب می‌شود. بدین ترتیب، به چهارچوب در آوردن سیاست‌های زیست‌محیطی در درون مفهوم عمومی امنیت زیست‌محیطی جهانی، اشاره تلویحی دارد که سیاست‌های زیست‌محیطی، باید طبیعت جهانی داشته باشد تا این‌که به‌طور خودکار، به سوی دولت‌های ملی، به‌عنوان بازیگران اصلیِ مربوط به بحران زیست‌محیطی جهانی هدایت شوند. در این راستا،  هرچند، برخی از دولت‌ها تمایل زیادی به حفظ محیط‌زیست دارند؛ اما، وجود برخی منافع باعث شده است که همین دولت‌ها دست به فعالیت‌هایی بزنند که حفظ و بقای محیط‌زیست را به خطر می‌اندازد. به همین‌دلیل، ملّت‌ها خود نیز به فکر افتادند تا راهی برای ‌حفظ این محیط با‌ارزش پیدا ‌نمایند؛ اما، از آن‌جایی که اشخاص به‌تنهایی نمی‌توانستند در مقابل قدرت‌ بزرگی چون دولت اقدام‌ کنند، بنابراین، تلاش‌های خود‌ را به ‌صورت گروهی‌ و سازمانی آغاز ‌کردند که به اسامی برخی از آن­ها قبلاً اشاره ‌شده است.

 

نتیجه­گیری

انسان همواره در محیط زیست به نقش­آفرینی می­پردازد و در تاریخ اجتماعی خود برای رفع نیازمندی­های زیستی به ابداع فن­آوری­ها پرداخته و از طریق این ابزارسازی بر طبیعت تسلط یافته است. اما، توسعه تکنولوژی و گسترش و تنوع فعالیت­ها موجب افزایش جمعیت انسانی و در نتیجه فشار بر محیط زیست گردیده و روند استفاده بی­رویه انسان از طبیعت موجب واردشدن خسارات جبران­ناپذیری بر محیط زیست زمین شده است. از این رو، پس از تحمیل فرآیند تخریب بر کره زمین به شکل فراگیر، اصلاح نظام بهره­برداری بی­رویه و حفاظت از زمین و منابع حیاتی آن در توسعه مورد توجه قرار گرفته است و از این رو، رویکرد حفاظتی محور بحث­های نظری حفظ محیط زیست در ژئوپولیتیک زیست­محیطی قرار گرفت. بر این اساس، سیاست­های نشأت گرفته از اهمیت نقش انسان در محیط زیست به مهم­ترین چالش و دستور کار ملت­ها و دولت­ها تبدیل شده است.

  تبیین محیط زیست ضرورت اهتمام به تأمین سلامت آن، اصول مبادی زیست­محیطی، راه­های نیل به محیط سالم و بالاخره اهداف اصیل آن، از آن جهت که از حقوق اساسی بشر است از یک سو و از سوی دیگر جزء وظایف بشری است و تأمین آن از علوم انسانی پایه می­گیرد و از قدرت­های بشری مایه­گیری می­کند؛ چنان که تخریب آن نیز در اثر نشناختن حقوق بشر یا انجام ندادن وظایف بشری است لازم است که ساختار نظام­مند انسان و جهان، هرچند به نحو اختصار معلوم شود تا در پرتو آن، ضرورت تحصیل محیط سالم و لزوم حفظ آن روشن شود.

از طرف دیگر، تخریب سیاره زمین و طبیعت آن، تغییرات اقلیمی و کمبود منابع با افزایش جمعیت به­خصوص در کشورهای در حال توسعه موجب شد تا افکار عمومی جهان متوجه رابطه انسان و محیط زیست گردد. تشکیل اجلاس و کنفرانس­های مربوط به محیط زیست و نیز ظهور نهضت­های اجتماعی زیست­محیطی در سراسر جهان بر اهمیت این موضوع و چشم­انداز ژئوپولیتیکی آن دلالت می­کند. به طوری که، امروز طرفداران محیط زیست می­توانند به پوشش وسیع رسانه­ها، سازمان­ها و تشکل­های به اصطلاح سبز، مورد تأیید قرارگرفتن تدریجی و جذب آراء این جنبش،  افزایش منابع مالی، وفاق و همگرایی هزاران گروه در شبکه جهانی امیدوار بوده و به آن تکیه کنند. علاوه بر این و مهم­تر از آن این که جنبش زیست­محیطی می­تواند ادعای موقعیت پایدارتری را در عرصه قانون­گذاری و رعایت ضرورت­های حفظ محیط­زیست داشته باشد. با این حال، شدت تخریب محیط­زیست و افزایش جمعیت در جهان به­ویژه به لحاظ آسیب­های زیست­محیطی واردشده به زمین در حدی است که مسایل هشداردهنده­ای در مقابل خوش­بینی ناشی از موقعیت­های یادشده ایجاد می­کند. یکی از این نکات هشداردهنده این است که تخصص­ها و نوآوری­های مزبور به­سختی می­تواند بر سرعت تنزل­ و­ تخریب محیط زیست تفوق یابد. در چند دهه ­اخیر، فقط شاهد طرح مسایل اکولوژیکی جدی­تری به­عنوان اولویت­ها در دستورکار زیست­محیطی بوده­ایم.

 

منابع

• Vernier, Jscques. Environment. Translator: Gilda Irvanloo, Tehran: Elmi va farhangi publication. 1997. (In Persian)
• Moharamnejad, Naser. Evolution of environmental management, Environmental scientific Journal, 2000, No.32. (In Persian)
• Green, Aven. Environment, Translator: Ahmad Alikhani, Tehran: Publications of the great period of war. 2000. (In Persian)
• Otuathail, Gearoid, Simon Dalby, Paul Routledge. The Geopolitics Thoughts in Twentieth Century. Translator: Mohammad Reza Hafeznia and Hashem Nasiri, Tehran: Publications of the Ministry of Foreign Affairs. 2001. (In Persian)
• Kavyanirad, Morad. Environmental security of Iran, Tehran: Research Institute of Strategic Studies Publication, 2018. (In Persian)
• State of World Population 2009, 2009. UNFPA.
• Molaei, Alireza. A critique of geopolitical readings. Tehran: Emam Bagher University Press, 2003. (In Persian)
• Claval, Paul. Geography of the 21^st century, Translator: Hasan Sadouq, Tehran: Shahid Beheshti University Press, 2017. (In Persian)
• Benson, Environmental Ethics: An introduction whit readings, First published by Routlrge, 2000.  

10-  Milton, K. Kind Nature: Toward the Climate of Affection. Translator: Mahdi Rostami Shahroodi, Tehran:  Publications of the Environmental Protection Organization, 2004. (In Persian)

11-  Country Mapping Organization, National Atlas of  Iran "Environment". Tehran: Country Mapping   Organization Press, 2001. (In Persian)

12-   Nasiri, Hosein. Development sustainable development third world perspective, Tehran: Publications of the Environmental Protection Organization, 2006. (In Persian)

13-  Members of  the USSR Academy of Sciences. Man, Society and Environment, Translator: Salahadin Mahalati, Tehran: Shahid Beheshti University Press, 1993. (In Persian)

14-  Murray, Warwick E. Geography of Globalization, Translator: Jahfar Javan and Abdolla Abdollahi, Tehran: Chapar Pablication, 2009. (In Persian)

• Zeinolabedin, Y. & others. Geopolitical and Environmental Issues in the Caspian Sea, Caspian Journal of Environmental Sciences(CJES), University of Guilan.
• Vilnor, K. Citizan and Environment, Payam Unesco Magazine. 1991, 258, Tehran. (In Persian)
• Miller, George Tyler. Living in the Environment, Translator: Majid Makhdoom, Tehran: Tehran university Publication, 2008. (In Persian)
• Johnston, R.J. Geographies of global change: remapping the world in the late twentieth century, Translator: Nasrin Nouryan, Tehran: Publications of the Great period of war, 2004. (In Persian)
• Braden, Kathleen and Shelley, Fred. Engaging Geopolitics, Translator: Alireza Farshchi and Hamidreza Rahnama, Tehran: Publications of the Great period of war, 2004. (In Persian)
• Heywood, Andrew. Political Ideologies: An Introdoction. Translator: Mohammad Rafihi Mehrabadi, Tehran: Publications of the Ministry of Foreign Affairs, 2005. (In Persian)
• Dobson, Andrew. Green Political Thought, Translator: Mohsen Salasi, Tehran: Agah Publisher, 1998. (In Persian)
• Schebling, Jacques. What is Geography?, Translator: Sirus Sahami, Tehran: Mohaghegh Publisher, 2006. (In Persian)
• Monsfield, B. ‘Global Environment Politics’ in Cox, Kevin & others(eds), The SAGE Handbook of Political Geography, SAGE Publication. New York, 2008.
• Seifzadeh, Hossein. The mystery of security and the new challenges of the West, Tehran: Publications of the Ministry of Foreign Affairs, 2006. (In Persian)
• Dodds, Klaus. Geopolitics in a changing world, Translator: Zahra Ahmadipour & others, Tehran: Bolagh Danesh Publisher, 2005. (In Persian)
• Zeinolabedin, Y. & others. An Introduction to Environmental Geopolitics. Environmental Science and Technology Quarterly, 2007, No.2. Pp. 103-123. (In Persian)
• Aghazadeh, Jafar. The trend of attention of the world community to the environment. Middle East Studies Quarterly, 2000, No. 22. Pp. 83-113. (In Persian)
• Hafeznia, Mohammad Reza. Principles and Concepts of Geopolitics. Mashhad: Papoli Publisher, 2006. (In Persian)
• Talaei, Vahid. The evolution of  international environmental law in the field of sea protection  with an emphasis on the responsibility of governments for oil pollution. International relations Journal, 2009, No. 43. Pp.43-80. (In Persian)
• Muir, Richard. Political Geography: A new Introduction. Translator: Dorre Mirheidar. Tehran: Publications of the Geographical Organization of Armed Forces, 2000. (In Persian)
• Brzezinski, Zbignew. Out of control: global turmoil on the eve of the twenty -first century. Translator: Abdorahim Nave Ebrahim. Tehran: Ettelahat Publisher, 2002. (In Persian)
• Word Bank. Where is the Wealth of the Nations, World Bank. UN Publisher, 2000.
• Ekrami, Atiyeh & others. Environmental justice is a comprehensive approach to realizing social justice. International relations Journal, 2009, No. 43. Pp.111-130. (In Persian)
• Castells, Manuel. The rise of the network society(Volume 2). Translator: Hasan Chavoshian, Tehran: Tarhe no Publisher, 2006. (In Persian)
• Agnew, J. Making Political Geography, London: Arnold Publishers, 2004.
• Isari Kasmaei, Ali. The united nations today, Tehran: Abaron Publisher, 2008. (In Persian)
• Kelly, P. Thinking Green: Essays on Environmentalism, Feminism, and Nonviolence, Berkeley: Parallax Press. 1994.
• The World Bank, The Milleniume Development Goals (Map), UN, 2004.
• The Milleniume Development Goals Report, UN. 2005.
• Zeinolabedin, Y. Environmental Geopolitics(Resources, Human and Development), Rasht: Islamic Azad University: Rasht Branch Publisher, 2017. (In Persian)
• Sachs, Inassis. Ecology and philosophy of development, Translator: Hamin Nouhi, Tehran: Kian cultural institude Publisher, 1994. (In Persian)

 

 

 

 

-[1]  دانشیار جغرافیای سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد رشت (نویسنده مسئول)

-[2]  استادیار جغرافیای سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران

[3]- Associate Professor of  Political Geography, Islamic Azad University, Rasht Branch

[4]- Assistant Professor of  Political Geography, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran

[5]- Ouroch

[6] - Dodo

[7] - Hippotrague

[8]- International Environmental Conflicts

 

[9] - دیدگاه گایا را می­توان از جهاتی با مفهوم سپندارمد(الهه عشق به زمین) در فرهنگ ایران باستان معادل دانست.

[10] - James Lovelock

[11] - James Golding

[12] - Environmental Protection Agency(EPA)

[13] - United Nations Environment Program

[14] -  Non-Governmental Organization

 

تعداد مشاهده مقاله: 780

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 331