بررسی اثرات محیط زیستی اکوتوریسم و جایگاه آموزش محیط زیست در کاهش اثرات مخرب آن (مطالعه‌ی موردی: استان خراسان جنوبی)

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 54، پاییز 99

بررسی اثرات محیط زیستی اکوتوریسم

و جایگاه آموزش محیط زیست در کاهش اثرات مخرب آن

(مطالعه‌ی موردی: استان خراسان جنوبی)

غزاله دلیری^[1]

qdaliri@yahoo.com

احمد نوحه گر^[2]

تاریخ دریافت: 03/09/95                                                                                                               تاریخ پذیرش: 22/12/95

چکیده

افزایش تعداد گردشگران به طوری که بیش از حد توان اکولوژیک یک منطقه باشد می‌تواند اثرات مخرب و بازگشت‌ناپذیری در جامعه میزبان یا مقصد داشته باشد و یا منجر به کاهش کیفیت تجربه گردشگری شود. همچنین کدهای اخلاقی پیچیدگی‌های خاص خود را دارند و بایستی به‌طور دقیق مورد بررسی قرار گیرند، در صورت عدم توجه به این امر، مشکلات محیط زیستی و اجتماعی گریبان جامعه را خواهد گرفت و چنانچه محیط زیست تخریب شود؛ بیش‌ترین زیان آن متوجه خود انسان می‌شود که این مسئله در واقع با توسعه پایدار در تعارض است. حفاظت یعنی هم مراقبت و هم استفاده منطقی از منابع طبیعی؛ بنابراین اکوتوریسمی پایدار است که ضمن پاسخ به نیازهای نسل امروز نیازهای نسل آتی را نیز مورد توجه قرار ‌دهد. پژوهش حاضر یک تحقیق کاربردی است که با در نظر گرفتن مواردی که بیان شد، به بررسی اثرات محیط زیستی اکوتوریسم در استان خراسان جنوبی و جایگاه آموزش محیط زیست در کاهش اثرات مخرب آن پرداخته شده است. به این معنی که تمام نیازهای جامعه میهمان و میزبان را پوشش داده و سبب منفعت طرفین شود.

روش بررسی از طریق مشاهده، مصاحبه و بررسی اسناد موجود است که در ابتدا به پتانسیل‌های گردشگری این استان و همچنین مشکلاتی که به سبب توسعه اکوتوریسم به آن‌ها وارد شده است اشاره می‌شود. در نهایت به آموزش محیط زیست به عنوان بهترین و موثرین راه برای آگاه کردن و ایجاد حس مسئولیت در بین اقشار جامعه به خصوص افرادی که با هدف حفاظت از طبیعت وارد آن می‌شوند، پرداخته شده است.

واژه‌های کلیدی: آموزش محیط زیست، اکوتوریسم، توسعه پایدار، خراسان جنوبی، طبیعت.

Human and Environment, No. 54, Autumn 2020

Investigating the Environmental Effects of Ecotourism

and the Role of Environmental Education in Reducing its Destructive Effects(Case study: South Khorasan province)

Qazaleh Daliri^[3]

qdaliri@yahoo.com

Ahmad Nohegar^[4]

Abstract

Increasing the number of tourists with the high ecological potential of a region can have devastating and irreversible effects on the host or destination community or lead to a decrease in the quality of the tourism experience. Ethical codes also have their own complexities and must be carefully considered. If this is not taken into the account, environmental and social problems will plague society and if the environment is destroyed, the greatest harm is to man himself, who is in fact in conflict with sustainable development. Conservation means both the care and rational use of natural resources; therefore, ecotourism is sustainable that responds to the needs of today's generation and also considers the needs of future generations. The present study is an applied research that, considering the cases mentioned, has investigated the environmental effects of ecotourism in South Khorasan province and the position of environmental education in reducing its destructive effects. This means that it covers all the needs of the host and host community and benefits both parties.

The method of review is through observation, interview and review of available documents, which first refers to the tourism potentials of this province as well as the problems that have been encountered due to the development of ecotourism. Finally, environmental education has been discussed as the best and most effective way to inform and create a sense of responsibility among the community, especially those who enter it with the aim of protecting nature.

Keyword: Environmental Education, Ecotourism, Sustainable Development, Southern Khorasan, Nature.

زمینه و هدف

یکی از اجزای اساسی توریسم بدون شک منابع طبیعی و محیط زیست است. هر مقصدی از فیزیوگرافی (طبیعت و چشم انداز) و اقلیم آن (نظیر خشک و بیابانی، گرم و مرطوب و...) شناخته می‌شود (1). تأثیر صنعت توریسم بر روی محیط زیست تنها منحصر به شرکت جستن توریست ها در فعالیت‌های تفرجی نمی‌شود. توریست هایی که برای مدتی در منطقه‌ای سکونت می‌گزینند نیاز به تأسیسات و تجهیزاتی دارند که این تأسیسات و تجهیزات بر روی محیط اثر می‌گذارند. مهم‌ترین این‌ها عبارت‌اند از راه‌ها، پارکینگ، وسایل نقلیه، منابع آب و وسایل دفع زباله و غیره (2). یکی از انواع توریسم که تأثیر زیادی بر محیط زیست می‌گذارد اکوتوریسم است. اکوتوریسم نوعی توریسم متکی بر حفاظت و مراقبت تنوع زیستی و اکوسیستم های موجود در عرصه‌ها و با لحاظ نیازهای توسعه‌ای آن‌ها تلقی می‌شود که پیامد آن مشارکت جوامع محلی و ایجاد درآمد قابل اتکا برای این جوامع محلی است (کنوانسیون تنوع زیستی(CBD[5]). اکوتوریسم بوم گردی نیز نامیده می‌شود که واژه اکو (Eco) از لغت یونانیOikos" "به معنای بوم و خانه اشتقاق یافته است (1). انجمن بین‌المللی اکوتوریسم (TIES) اکوتوریسم را این‌گونه تعریف می‌کند: بوم گردشگری سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که در آن محیط زیست حفظ و بر رفاه مردم محلی تأکید شود (3). آدمی خواه متمدن و خواه متدین، فرزند طبیعت است، سرور طبیعت نیست(4) اما امروزه پس از گذشت سالیان دراز حیات انسان و کره مسکون، مناظر و چشم‌اندازهای طبیعی همچنان در معرض خطرات ناشی از فعالیت‌های انسانی است. آموزش، مؤثرترین ابزار و شیوه افزایش آگاهی فرد در جوامع با مسائل و معضلات جامعه است. آموزش محیط زیست فرایند شناخت ارزش‌ها و روشن ساختن مفاهیم است برای اینکه مهارت و نگرش‌های لازم برای درک و قدردانی از روابط درونی بشر، فرهنگ و بیوفیزیک اطراف حاصل شود (تعریف یونسکو)(5). هدف از آموزش محیط زیست این است که هر فرد حساسیتی به حوادث و تغییرات فیزیکی، زیستی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی محیط زیست به وجود آورد و نگرانی‌هایی نسبت به مسائل به وجود آمده در وی ایجاد و نسبت به اصلاح مشکلات انسانی مانند فقر، بی‌سوادی، بی‌عدالتی اجتماعی و نظایر آن همت گماشته و مهارتی برای ابداع روش‌ها، وسایل و حل مسائل زیست محیطی در او پروراند (6). به منظور فراهم شدن امکان برقراری تعامل سازنده بین سازمان‌های دولتی و سایر دست‌اندرکاران توسعه‌ی اکوتوریسم و با عنایت به اینکه مسئولیت حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست بر عهده‌ی دو سازمان حفاظت محیط زیست و جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری است و مسئولیت توسعه‌ی گردشگری بر عهده‌ی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری. لذا سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی سازمانی با عنوان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری را به هیئت دولت پیشنهاد دادند که این پیشنهاد در جلسه‌ی 2/5/1384 به تصویب هیئت دولت رسید. به منظور سیاست گذاری و هماهنگی، تسهیل و هدایت فعالیت‌ها و امور مرتبط با توسعه طبیعت گردی طبق ماده‌ی 2 این آئین نامه، کمیته ملی اکوتوریسم با حضور نمایندگان تام‌الاختیار سازمان‌های ذکر شده و یک نفر از متخصصان مجرب طبیعت گردی در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری آغاز به کار کرده است (1) که این امر باعث مشارکت بیش از پیش ارگان ها و مردم شده است و از همین رو هدف از انجام این تحقیق بررسی اثرات زیست محیطی اکوتوریسم خراسان جنوبی و برخورداری از محیط زیستی سالم و پاک به عنوان بستر فعالیت‌های انسانی، برای نسل فعلی و آینده و همچنین حفظ جوامع دست نخورده و ترمیم آن‌هایی که کاهش یافته‌اند، تا اجرای قوانین بین الملل محیط زیست با هدف توسعه اکوتوریسم در سطح جهان محترم شمرده شود(7). بر این اساس مهم‌ترین و فوری‌ترین اولویت‌ها برای حفاظت در نظر گرفته شده است (8) که این اهمیت از طریق آموزش و ترویج محیط زیست جهت دستیابی به توسعه پایدار امکان پذیر است، آموزش محیط زیست یکی از بهترین گزینه ها برای رسیدن به  پایداری محیط زیست است(9). بنی کمالی در پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان برنامه ریزی توسعه پایدار گردشگری( مطالعه موردی: روستای زیارت) در سال 1387 با تهیه پرسشنامه که توسط 50 خانوار تکمیل گردید، رضایت ساکنان و مشارک ساکنان و فشار اجتماعی را به عنوان شاخص در نظر گرفت و مطالعات اکولوژیکی شاخص های مختلف را بررسی کرد که  نشان می داد خسارات جبران ناپذیری بر منابع طبیعی وارد شده است(10). در پژوهشی دیگر با عنوان کنترل و مدیریت اثرات بازدیدکنندگان در مکان های اکوتوریسمی در سال 1389 اردکانی و همکاران به این نتیجه رسیدند که یک برنامه ی اکوتوریسمی هم اثر مثبت و هم اثر منفی دارد و می توان اثرات بازدیدکنندگان را کنترل و مدیریت کرد، برای دستیابی به موفقیت در طرح مدیریتی باید میزان تاثیر فعالیت ها بر محیط زیست طبیعی و پیرامونی کاملا شناخته شود(11).

روش بررسی

امروزه پس از گذشت سالیان دراز حیات انسان و کره مسکون، مناظر و چشم‌اندازهای طبیعی همچنان در معرض خطرات ناشی از فعالیت های انسانی است. توسعه ی اکوتوریسم نیز در برخی مناطق تخریب های جبران ناپذیری بر جای گذاشته است. اجرای برنامه ها، تغییرات مشخص و پیامدهای خاص بر ساختار کارکرد اکوسیستم به همراه دارند و درنتیجه الگوی سیمای سرزمین را تحت تاثیر قرار می دهند. برای مثال زمانی که ساخت و ساز جدیدی در یک سیمای سرزمین صورت می گیرد جریان آب و جا به جایی حیات وحش ممکن است گسیخته شود و زیستگاه های با اهمیتی ممکن است دستخوش تغییر و تخریب گردند (12). بر این اساس در این تحقیق به بررسی جایگاه آموزش محیط زیست بر کاهش اثرات مخرب زیست محیطی اکوتوریسم در استان خراسان جنوبی پرداخته شده است و آموزش به عنوان یک موثرترین ابزار و شیوه افزایش آگاهی فرد در جوامع با مسائل و معضلات جامعه معرفی شده است.

محدوده مطالعاتی: استان خراسان جنوبی منطقه ای خشک و نیمه خشک در شرق ایران و حاشیه ی شمال شرقی دشت لوت قرار دارد و مرکز آن، شهر بیرجند است(نقشه شماره 1).مساحت این استان ۱۵۱٬۱۹۳ کیلومتر مربع است که از نظر مساحت، سومین استان ایران   می باشد.

 از آنجائیکه اصلی ترین فعالیت توریسم بر پایه طبیعت می باشد بنابراین اکوتوریسم جایگاه خاصی در صنعت گردشگری پیدا کرده است. استان خراسان جنوبی، با توجه به عواملی مانند موقعیت جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، شرایط آب و هوایی و شکل زمین از تنوع زیستی فوق العاده ای برخوردار است. این استان از اکوسیستم مناطق کویری، قابلیت ها و ارزش های اکولوژیک بالایی برخوردار است. وجود گونه های گیاهی و جانوری خاص و طبیعت منحصر به فرد آن، این مناطق را در زمره پر ارزش ترین اکوسیستم های طبیعی قرار داده است. وضعیت آب و هوایی این مناطق و وجود چشم اندازهای خاص آن از جمله پدیده ی ماسه های روان و وجود گونه های گیاهی و جانوری سازگار با سخت ترین شرایط اقلیمی رویشگاههای جنگلی منحصر به فرد، عرصه های بیابانی و کویری، شوره زارها و تالاب ها و ... می تواند این مناطق را به یکی از جذاب ترین مناطق طبیعت گردی کشور تبدیل نماید و قابلیت جذب سالانه تعداد بیشماری از مردم کشورمان و حتی گردشگران خارجی را به خود اختصاص می دهد. (8) گردشگری یک نوع فعالیت توریستی است که محیط های زیست طبیعی و پایداری آن ها را حفظ می نماید و همچنین سفری است در ارتباط با مناطق به منظور مشاهدات خاص، مطالعه، افزایش تحسین و شگفتی، لذت بردن از مناظری مانند گیاهان و جانوران وحشی، گردش، قایق سواری، کمپینگ، عکاسی، مشاهده حیات وحش و دیگر فعالیت هایی که به عنوان هدف گردشگری طبیعی درآمده است. خراسان جنوبی از نظر زمین شناسی بین دو بلوک لوت در غرب و بلوک هلمند افغانستان در شرق قرار گرفته است؛ که قدیمی ترین سنگ های آن مربوط به دوران پرکامبران می باشد که در ده سلم نهبندان و قاین مشاهده       می شود. رسوب های دوره ی کوارترنر در استان به صورت مخروط افکنه ها، نهشته های دانه ریز، کلوت ها، دق ها و رسوب های تبخیری است که در برخی از آن ها به دلیل شیب کم، منابع آب و خاک نسبتاً حاصلخیز، محل فعالیت های زراعی می باشد و بسیاری از روستاها و شهرهای استان در این مناطق به وجود آمده اند. سرزمین های مرتفع و کوهستانی در مناطق مختلف استان به ویژه شمال و مرکز در دوره ی ترشیاری شکل گرفته اند. لذا می توان گفت که اغلب کوهستان های خراسان جنوبی جزء کوه های جوان محسوب می شوند.

اقلیم: از نظر اقلیم شناسی استان خراسان جنوبی تحت تاثیر عرض جغرافیایی (30 تا 35 درجه ی شمالی)، دوری از منابع رطوبتی، ناهمواری ها و مجاورت با دشت لوت و کویر، از شرایط اقلیمی خشک و بیابانی در نواحی پست و آب و هوای نیمه خشک در نواحی کوهستانی و مرتفع برخوردار است. تعداد روزهای خشک در مناطق مختلف استان بین 200 تا 270 روز در سال است. محدودیت­های اقلیمی ناشی از این موقعیت در برخورد با سیمای کوهستانی ناحیه تا حدودی جبران می­شود.

ژئومورفولوژی: ناهمواری ها، یا به صورت کوهستان با دامنه های پرشیب و دره های تنگ و عمیق یا در برخی نقاط دیگر به صورت سرزمین های پست و هموار دیده می شود. در استان خراسان جنوبی ۳۳ دشت وجود دارد که از این تعداد ۲۴ مورد در داخل استان قرار دارد و ۹ دشت مشترک با استان های همجوار است. این دشت ها در حد فاصل رشته کوه ها و ارتفاعات پراکنده ی استان گسترده شده اند؛ و به دلیل هموار بودن و شرایط مناسب برای کشاورزی، جمعیت زیادی در آنها زندگی می کنند. در شمال غرب، شمال شرق وجنوب غرب استان تحت تأثیر کویر لوت و نمک، دشت ها به صورت دق وکویرمشاهده می شوند که از نظر کشاورزی اهمیت چندانی ندارند. پوشش گیاهی این استان به دلیل تنوع آب و هوایی و ناهمواری ها در نقاط مختلف یکسان نیست. در نواحی کوهستانی پوشش گیاهی فشرده تر و از استپ های کوهستانی تشکیل شده ولی در نواحی شرقی، جنوبی و غربی پوشش گیاهی تنک تر و گیاهان شورپسند وجود دارد.

اکوسیستم: از نظر سیمای طبیعی دارای چهار آبشار، شش کویر، یک تالاب فصلی آب شور، 11 غار، مجموعه ای از چشمه های آب گرم و سرد می باشد (چارت شماره 1)(تصویر شماره1) و وسعت جنگل های خراسان جنوبی ۶۱۱۶۳۱ هکتار که جزو جنگل‌های ناحیه رویشی ایران- تورانی می باشد؛ که تقریباً 4/4 درصد جنگل‌های کشور،76/6 درصد عرصه‌های طبیعی خراسان جنوبی، 55/14 درصد مساحت جنگل‌های ناحیه رویشی ایران- تورانی است. آثار باقیمانده فعلی نشان‌دهنده آن است که جنگل‌های این استان در گذشته سطحی وسیع و یکپارچه بوده و در حال حاضر فقط قطعاتی پراکنده با مساحت‌های کم به جا مانده است و اگر روند گذشته استمرار یابد، نابودی و تخریب جنگل‌های موجود ناگزیر خواهد بود.

این استان از نظر تولیدات باغی عناب و زرشک رتبه ی اول، زعفران رتبه دوم و انار رتبه ی سوم در ایران است. در بخش محصولات زراعی، این استان در تولید چغندرقند، رتبه هشتم کشور را داشته و همچنین گندم، جو، پنبه، حبوبات، محصولات جالیزی و گیاهان علوفه‌ای در این استان کشت می‌شوند.

اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی به منظور حفظ ذخیره گاههای زیستی ژنتیکی و حمایت از گونه های گیاهی و جانوری و ژن های بومی منطقه و برای انجام امور تحقیقاتی و بهره وری معقول وحفظ نسل گونه های مختلف و جلوگیری از تعرض انسان ها مناطقی را با توجه به شرایط خاص منطقه منجمله وجود گونه های نادر و با ارزش وکمیاب گیاهی و جانوری تحت پوشش قرارداده و از آنها حفاظت و حراست می نماید. مناطق تحت مدیریت در استان خراسان جنوبی شامل(نقشه شماره 2):

ü      مناطق حفاظت شده:

1. منطقه ی حفاظت شده شاسکوه (قاین- زیرکوه): این منطقه 70300 هکتار وسعت دارد. از نظر طبیعی منطقه تشکیل شده از کوهستان به مساحت تقریبی 26989 هکتار، تپه ماهور 19747 هکتار، دق 1171 هکتار و بقیه وسعت 23634 هکتار را مناطق دشتی و سرزمین های باشیب ملایم تشکیل می دهد. ساختار توپوگرافی منطقه قابلیت زیستگاهی برای جانوران مختلف را فراهم کرده است. صخره های صعب العبور زیستگاه کل و بز است. بخش کوهستانی، بیشترین مساحت منطقه را به خود اختصاص داده است. رشته کوه شاسکوه به طول 33 کیلومتر در جهت شمال غربی – جنوب شرقی و سمت شرق منطقه کشیده شده و مهمترین بخش منطقه از نظر تنوع زیستی است. از جمله قابلیت های مهم منطقه می توان به احداث طرح پرورش، تکثیر و احیای آهو اشاره نمود.
2. منطقه حفاظت شده مظفری (فردوس- بشرویه): منطقه حفاظت شده مظفری با وسعت 83190 هکتار در غرب شهرستان فردوس و جنوب شرقی شهرستان بشرویه واقع شده است. از نظر توپوگرافی بیش از نیمی از منطقه را عرصه های کویری، بیابانی و تپه ماهور و بقیه اراضی را تیپ کوهستانی تشکیل می دهد.
3. منطقه حفاظت شده آرک و گرنگ (خوسف): منطقه حفاظت شده آرک وگرنگ با وسعت 26238 هکتار در شمال شهرستان خوسف واقع شده است. از نظر توپوگرافی منطقه عمدتا کوهستانی و صخره ای است. نواحی دشتی در جنوب منطقه واقع شده و در سمت شمال دارای کوهستان های مرتفع و تپه ماهوری می باشد. هدف اصلی از حفاظت این منطقه حضور گونه های کل و بز وحشی و جنگل های تنک بنه و بادامشک در منطقه می باشد.

ü      پناهگاه های حیات وحش:

1. پناهگاه حیات وحش نای بندان (طبس): پناهگاه حیات وحش نای بندان طبس 1516993 هکتار وسعت دارد. این پناهگاه بزرگ ترین پناهگاه حیات وحش در ایران و مهمترین زیستگاه یوزپلنگ آسیایی است. وجود تپه های شنی و توده های شنی متحرک و توده های جنگلی نسبتا متراکم تاغ که عموما در گستره ی خشک رودها و مسیل ها و یا حواشی بلایا شکل گرفته اند، از ویژگی های منحصر به فرد این منطقه محسوب می شود. از مهمترین جاذبه های گردشگری منطقه می توان به موارد زیر اشاره کرد: جنگل عراقی، کوه قلعه کاه، کله قندی دشت قلعه کاه، چشمه آب گرم دیگ رستم، برج گلو بیشه، قلعه مک شور، برج سر کویر، پیر تلخاب، کاروانسرای حوض قربان (خان)، رباط چهل پایه.
2. پناهگاه حیات وحش تالاب کجی نمکزار (نهبندان): پناهگاه حیات وحش تالاب کجی نمکزار نهبندان با وسعت 22765 هکتار در شمال شرقی شهرستان نهبندان واقع شده است. منطقه از نظر آب و هوایی در ناحیه خشک و نیمه خشک قرار دارد. کجی نمکزار نهبندان، شوره زاری وسیع در 75 کیلومتری شمال شرقی شهر نهبندان است که به دلیل پایین بودن سطح ارتفاع آن نسبت به مناطق اطراف، محل تجمع زه آب منطقه گردیده و با توجه به اینکه شوری خاک آن نیز زیاد   می باشد به تالاب نمکی تبدیل شده است. از آن جایی که در برخی از فصول سال دارای آب بوده، محل و برای پرندگان مهاجر آبزی است و همه ساله تعداد زیادی از پرندگان مهاجر را در خود جای می دهد و نیز دارای برآمدگی های خشکی همراه با پوشش گیاهی مناسب برای تخم گذاری برخی پرندگان است.
3. پناهگاه حیات وحش رباط شور (فردوس- بشرویه): پناهگاه حیات وحش رباط شور 639000 هکتار وسعت دارد. کوه رباط شور با مورفولوژی سنگلاخی تقریبا متقارن و قله های مضرس با حداکثر ارتفاع 1523 متر در داخل دشت قرار گرفته است. سایر نقاط ارتفاعی به صورت تپه ماهور ها و تپه های شنی کم ارتفاع در سطح منطقه مشاهده می گردد. مراکز تفرجی این منطقه شامل: رباط قدیمی و دیگ رباط شور است.

ü      مناطق شکار ممنوع:

1. منطقه شکار ممنوع دشت اسفدن به مساحت 52000 هکتار در شهرستان قاین
2. منطقه شکار ممنوع کمر سرخ به مساحت 11485 هکتار در شهرستان سرایان
3. منطقه شکار ممنوع لشکرگاه به مساحت 11900 هکتار در شهرستان قاین
4. منطقه شکار ممنوع جیک و زیدر به مساحت 42000 هکتار در شهرستان نهبندان – سربیشه
5. منطقه شکار ممنوع درح به مساحت 78000 هکتار در شهرستان سربیشه – نهبندان
6. منطقه شکار ممنوع باقران به مساحت 8000 هکتار در شهرستان بیرجند – خوسف
7. منطقه شکار ممنوع عشق آباد به مساحت 22255 هکتار در شهرستان بشرویه
8. منطقه شکار ممنوع آرک و گرنگ به مساحت 12000 هکتار در شهرستان خوسف
9. منطقه شکار ممنوع آهنگران به مساحت 20000 هکتار در شهرستان زیرکوه
10. منطقه شکار ممنوع علی حیدر به مساحت 35543 هکتار در شهرستان بشرویه

ü      آثار طبیعی ملی:

آثار طبیعی ملی عبارت‌اند از پدیده‌های نمونه و نادر گیاهی، حیوانی، اشکال یا مناظر کم نظیر و کیفیات ویژه طبیعی زمین یا درختان کهن‌سال یادگار تاریخی می‌باشند که با منظور داشتن محدوده متناسبی تحت حفاظت قرار می‌گیرد. کوه دماوند اولین میراث طبیعی و باداب سورت دومین میراث طبیعی ملی ثبت شده ایران است. ثبت میراث طبیعی ایران در راستای اجرای تبصره ماده ۲ قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی مصوب ۲۳ دی ماه سال ۱۳۸۲ و آیین‌نامه اجرایی قانون مذکور مصوب هیئت وزیران بوده که در ۲۵ دی ۱۳۸۶ تدوین شده و اولین اثر ثبت شده (کوه دماوند) در ۱۳ تیر ۱۳۸۷ عملاً به ثبت رسید. استان خراسان جنوبی نیز دارای 47 اثر طبیعی ملی است، اسامی این آثار عبارت‌اند از: درخت سرو کهن‌سال نوفرست- درخت بنه کهن‌سال روستای رچ- درخت بنه کهن‌سال یکه درخت- درخت چنار کهن‌سال رزگ- درخت سرو کهن‌سال بهلگرد- درختان زیتون کهن‌سال فسون- مجموعه درختان کهن‌سال بنه قدمگاه بلنجیر- کوه و دشت نرگسی- چشمه مرتضی علی- غار بتون- درختان مسیر شاه جوی بلده شهر فردوس- چنار کهن‌سال دوشنگان- چنار کهن‌سال مزار سلطان تیمور- سرو کهن‌سال فورگ- سرو کهن‌سال گسک- سرو کهن‌سال تلخیک زول- چنار کهن‌سال زول- مجموعه درختان سرو کهن‌سال مهمویی- مجموعه درختان کهن‌سال بیدخوگ- چنار کهن‌سال چشمه اکبری- چنار کهن‌سال بادامک- چنارهای کهن‌سال پیر مردان شاه- چنار کهن‌سال مزدآباد- چنار کهن‌سال دشت بیاض- سروهای کهن‌سال مزدآباد- سروهای کهن‌سال خونیک گدار- بیابان لوت- کوه‌های مریخی- سرو کهن‌سال استند- سرو کهن‌سال اسفاد- سرو کهن‌سال محمد آباد- سرو کهن‌سال مولید- سرو کهن‌سال شیرگ- گردوی کهن‌سال ورنجان- غار قمر- جنگل بنه بی‌بی مریم (تگ احمد شاهی)- سروهای کهن‌سال نوغاب پسکوه- سروهای کهن‌سال خرو- چنار کهن‌سال اسماعیل آباد- مجموعه چنارهای کهن‌سال باراز- چنار کهن‌سال بزبیشه- زیتون کهن‌سال طبس- گز کهن‌سال طبس- نخلستان دهسلم- ردپای حیوانات عظیم‌الجثه- چشمه دیگ رستم(13).

یکی از مهم‌ترین و باارزش‌ترین جاذبه‌های طبیعی خراسان جنوبی کویرهای منحصر به فرد می‌باشد که شامل
 (نقشه شماره 3):

-         کویر حیدر آباد نهبندان که به عنوان بخشی از کویر لوت که دارای بلندترین تپه‌های ماسه‌ای جهان با ارتفاع ثبت شده 480 متر که علاوه بر مناظر زیبا و منحصر به فرد، مکانی مناسب برای تفریح‌های خاص مانند اسکی روی شن، تیوپ سواری و رالی است. در این منطقه بیش از 48 گونه‌ی گیاهی شناسایی شده است و دارای درختان گز با بلندی بیش از 10 متر است.

-         کویر دهسلم که در جنوب روستای دهسلم نهبندان و در 85 کیلومتری غرب نهبندان واقع شده است. مهم‌ترین ویژگی این کویر دسترسی راحت آن است که به فاصله حدود 10 کیلومتری روستای زیبای هدف گردشگری دهسلم واقع شده است.

-         کویر سه قلعه سرایان که در 140 کیلومتری مرکز استان خراسان جنوبی و 44 کیلومتری شهر سرایان واقع شده است که به بهشت منجمان که به دلیل آن تاریک و پرستاره‌ترین آسمان معروف گشته است و علاوه بر قابلیت خاص برای رصد ستارگان دارای مناظر زیبای طبیعی برای بازدید است.

-         کویر همت آباد زیرکوه در نزدیکی روستای همت
آباد و در 65 کیلومتری شهرستان زیرکوه و در 200 کیلومتری مرکز استان خراسان جنوبی واقع شده است. این منطقه یکی از فعال‌ترین و غنی‌ترین زیست بوم‌های بیابانی از نظر پوشش گیاهی و تنوع جانوری می‌باشد.

-         کویر بشرویه که به فاصله‌ی 10 کیلومتری از مرکز شهرستان بشرویه قرار گرفته است و با دارا بودن ویژگی‌هایی چون دسترسی راحت، مناظر زیبا و همچنین شرایط مساعد برای حضور افراد مختلف از کودک تا بزرگ‌سال است.

-         کویر مظفری فردوس که به فاصله 30 کیلومتری از مرکز شهرستان فردوس واقع شده است و با دارا بودن ویژگی‌های منحصر به فرد چون مناظر و همچنین قرار گرفتن در کنار منطقه حفاظت شده و همچنین آبگرم معدنی فردوس بسیار بااهمیت است.

-         کویر حلوان طبسین در 60 کیلومتری جنوب مرکز شهرستان طبس واقع شده است که با وجود شرایط خاص و منحصر به فرد مانند پوشش گیاهی و همچنین گونه‌های جانوری و مناظر زیبای کویری بسیار زیبا و دیدنی است.

ü      طبیعت درمانی:

از دیگر مناطق دیدنی خراسان جنوبی که گردشگران به واسطه‌ی خواص درمانی به گردش در این مکان‌ها می‌پردازند عبارت‌اند از: آب گرم معدنی فردوس، آب‌ترش سربیشه، چشمه‌های مرتضی علی طبس و آب گرم دیگ رستم طبس. استفاده از آب چشمه‌های معدنی برای درمان، سابقه‌ای چند هزار ساله دارد. در قرن اخیر به دنبال پژوهش‌ها و بررسی‌های علمی انجام شده روی آب‌های معدنی، خواص درمانی آن‌ها اثبات و استفاده‌ی درمانی آن‌ها به‌طور جدی، روز به‌روز گسترش یافته است. کشور ایران حدود 369 چشمه‌ی آب گرم و معدنی دارد که بر حسب نوع و املاح معدنی موجود در آن‌ها کاربردهای گوناگون دارد (1)(نقشه شماره 4).

ü      آبشارها

-         آبشار چارده

-         آبشار گیوک

-         آبشار دره سبز رود

-         آبشار گریوه

ü      روستاهای هدف گردشگری:

کمیته راهبردی گردشگری روستایی و عشایری که در سال 1385 در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تشکیل شد 464 روستای کشور که از توانمندی و قابلیت جذب گردشگری بیشتری برخوردار بودند با عنوان روستاهای هدف گردشگری مشخص و توسط هیئت دولت مصوب شد. از این تعداد، سهم استان خراسان جنوبی 13 روستا تعیین شده است(نقشه شماره 5). این روستاها بر اساس شاخص‌هایی مانند شناخته شدن آن‌ها به عنوان یکی از مقاصد گردشگری، وجود جاذبه‌های طبیعی و تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی کشور، میزان مسافت روستا تا قطب‌های جمعیتی، میزان گردشگر پذیری در فصول مختلف و وجود خدمات عمومی و رفاهی انتخاب می‌شوند. روستاهای هدف گردشگری خراسان جنوبی عبارت‌اند از: فورگ، افین، ملوند، اصفهک، خرو، چنشت (دیار رنگ‌ها)، ماخونیک، خور، پیر حاجات، دهسلم، نای بند، سرند و ماودر و ازمیغان (روستای نخل و شالی).

ü      غارها

1. غار روبیات: پس از عبور دره ای کم عرض و با ارتفاع بلند در 30 کیلومتری شهر بیرجند  قرار دارد. این غار که از طریق فرسایش آب به وجود آمده، طول چندانی ندارد اما عمق آن به 60 متر میرسد. تشکیل لایه های رسوبی در این غار زیبایی آن را دو چندان کرده است. این غار از نوع آهکی بوده و ورود به این غار زیبا با فرودی به ارتفاع 10 متر شروع می شود. کف و دیواره غار به علت مرطوب بودن لغزنده است.

2. غار چنشت: غارچنشت در روستای چنشت قرار دارد که براساس متون تاریخی توسط سید محمد مشعشع کشف شده است. شخص مذکور بعد از کشف غار اجساد سید حامد علوی و فرزندانش را که از شیعیان علوی بوده اند و توسط خلیفه عباسی به شهادت رسیده بودند را به بیرون منتقل کرده و به خاک سپرده است. غار چنشت حدود 60 متر طول دارد که بر اثر عوامل درونی زمین و وقوع زلزله ای ایجاد شده است. عبور از مناطق مختلف غار به سختی امکان پذیر است و گاه فضاهایی وجود دارد که بیش از 10 متر ارتفاع دارد. آثار موجود در غار شامل آثار چوب، سفال، پارچه و استخوانهای درهم شکسته انسان است. بسیاری از آثار از جمله ظروف سفالی متعلق به هزاره های دوم و سوم پیش از میلاد است.

3. غار جوجه: در فاصله 25 کیلومتری از شهر قرار دارد. جوی آب کوچکی از دهانه غار به سمت حوضی که با آجر و ساروج در تالار اول غار ساخته شده، جاری است.

4. غار فارسان: پل سنگی فارسیان در 62 کیلومتری شمال شهرستان قاین، 12 کیلومتری شمال شهر خضری و 2 کیلومتری شمال شرق روستای ثغوری واقع شده است. این منطقه از نظر تفرجگاهی از شرایط مناسبی برخوردار است. پل سنگی با طول 30 متر و ارتفاع 20 متر به همراه چندین غار کوچک و بزرگ پناهگاه پرندگان شکاری و خصوصاً کبوتر وحشی است.

5. غار ورزق: در فاصله 25 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان قاین در نزدیکی روستای ورزق واقع شده است، بسیار زیبا و صعب العبور است که بین مردم محل به غار دیواشتهار شهرت دارد. دهانه آن به عرض نیم مترک است که به زحمت می توان به اون راه یافت. نزدیک ۱۰۰ متر طول و کف آن با ماسه و قندیل های شگفت انگیزی خود نمایی می کند. استالاگمیت های آن با جلوه های خاص و طبیعت بکر دست نخورده چشم انداز زیبایی دارد.

6. غار اژدها (بتون): این غار آهکی دارای مجموع فرود 400 متر و به عمق حدود 3 کیلومتر دراز است. پس از ورود به غار به یک سالن 50 متری وارد می شویم که در انتهای آن دهنه چاه اول به خوبی نمایان می باشد. عمق این چاه در حدود 25 متر است. در اینجا متوجه تونلی می شویم که با شیب نسبتا ملایمی به سمت راست و پایین غار امتداد می یابد. پس از طی حدود 20 متر مسیر با منظره سنگ های عظیمی رویرو می شویم که به صورت غلطان بر روی یکدیگر قرار گرفته و در زیر آن دهنه چاه بزرگ دوم قرار دارد. پس از حدود 20 متر وارد قسمت دوم این چاه می شویم. مسیرهای منشعب عبارت از 3 تونل (خروجی، استلاگیت و تونل بن بست) می باشد. این غار جهت بازدید غارنوردان وکوهنوردان توصیه می شود.

7. غار چهل چاه: در فاصله 65 کیلومتری سربیشه در مسیر سربیشه-مود در شمال روستای چنشت قرار دارد.

8. غار جهنم: در فاصله 130 کیلومتری شمال شرق طبس در بخش دستگردان قرار دارد. وجود سنگ ها و قندیل های بزرگ و چند صد ساله و آب جاری در این غار توجه هر انسانی را به خود جلب میکند و با نگاه اول به این اثر بزرگ غار علیصدر همدان به ذهن تداعی میشود.

9.  غار کفتار: در فاصله 90 کیلومتری شمال غرب طبس در روستای حلوان قرار دارد. سن سنگ‌های غار حلوان تقریبا ۱۶۰ میلیون سال و مربوط به دوره ژوراسیک میانی است. با توجه به اینکه در این غار بقایای زیادی از استخوان‌های حیواناتی همچون گوسفند، شتر، الاغ و پرندگان دیده می‌شود، شاید این غار پناهگاه حیوانات درنده باشد.

10. غار خونیک: این غار در شمال شرق روستای خونیک، در ارتفاعات مشرف به روستا در ۲۰ کیلومتری جنوب شهر قائن (مرکز شهرستان قائنات) قرار دارد. ابزار سنگی به دست آمده از این غار همچون انواع تیغه‌های سنگی که به وسیله انسان‌های عصر پارینه سنگی میانه تراشیده شده بودند، تقریبا ۳۰ هزار سال قدمت داشته اند. آثار زندگی در غار خونیک از دوران پارینه سنگی تا عصر اسلامی باقی مانده‌اند. این آثار از طبقات زیر و رو شده غار در اثر زلزله به دست آمده‌اند که مؤید قدمت زیاد این غار است. دیواره‌های غار خونیک از سنگ‌های توروس تشکیل شده‌اند که زیبایی ویژه‌ای به محیط داخلی آن داده‌اند.

11. غار پهلوان: این غار با دهنه 85120 و به طول 50 متر که از یک طرف با دهانه تنگ و از طرف دیگر به دره های عمیق ختم می شود. این غار از غارهای باستانی می باشد که در داخل غار چندین حوض و آثار زندگی دیده می شود. دهنه ورودی که بر بالای ارتفاع قراردارد کوچک می باشد ودهنه خروج در انتهای دامنه کوه و مشرف بر دره تنگ تیغاب است که البته ظاهر امر مصداق براین است که دهنه خروجی به صورت مصنوعی و با استفاده از سنگ، چوب وگچ محدود گردیده است.

تاثیر صنعت توریسم بر روی محیط زیست تنها منحصر به شرکت جستن توریست ها در فعالیت های تفریحی و تفرجی نمی باشد. توریست های که برای مدتی در منطقه ای سکونت می گزینند نیاز به تاسیسات و تجهیزاتی دارند که این تاسیسات و تجهیزات بر روی محیط اثر می گذارند. مهمترین این ها عبارتند از: جاده ها، پارکینگ، وسایل نقلیه، منابع آب، وسایل دفع زباله و غیره است. ایجاد جاده ها باعث بروز تلفات بسیار جانوران در مناطق گردشگری خراسان جنوبی شده است، قطعاً عبور حیوانات از جاده ها آن ها را با خطرات جدی تری مواجه می سازد، زیرا عبور از جاده ها موجب مجروح و یا کشته شدن حیوانات می گردد (2) وسایل نقلیه که در شب ها حرکت می کنند موجب کشته شدن تعداد زیادی از حیوانات شبگرد شده است. حتی در بسیاری موارد نیز مشاهده شده که با بیرون ریختن زباله مخصوصا باقی مانده ی میوه و دیگر مواد غذایی جانور با بوی آن ها به طرف جاده کشیده شده و در اثر تصادف جان خود را از دست می دهد. همچنین جاده ها با جدا نگهداشتن جمعیتهای حیوانات از یکدیگر از تداخل و ترکیب و امتزاج آنان جلوگیری نموده، از انتقال ژن بین گونه های مختلف به نحو بارزی می کاهد. کاهش انتقال ژن در بین افراد یک گونه موجب کاهش قابلیت آنان در تطابق با تغییرات محیطی می گردد. به هر صورت این مسائل فقط ممکن است برای گونه های یک ناحیه کوچک و یا برای گونه های در معرض خطر نابودی مانند یوزپلنگ (بزرگ ترین زیستگاه آن در جهان پناهگاه حیات وحش نای بندان طبس در خراسان جنوبی است)، پلنگ، گربه شنی، گربه پالاس و... ایجاد مسئله نمایند. گونه هایی که از اجساد حیوانات کشته شده در جاده ها تغذیه می نمایند خود در معرض خطر کشته شدن به وسیله ی وسایل نقلیه می باشند (2). در برخی مکان ها بدون توجه به میزان تحمل محیط و همچنین آسیب های آن در دراز مدت به احداث اقامتگاه ها و هتل ها در طبیعت پرداخته اند که این امر باعث به هم زدن نظم اکوسیستم ها و در نتیجه زندگی جانداران آن محل شده است. از این قبیل آسیب ها منحرف کردن مسیر رودخانه برای ساخت هتل در یکی از مناطق هدف گردشگری خراسان جنوبی است که علاوه بر اینکه باعث خشک شدن و یا فشار بسیار کم آب در زمان بارندگی در بستر رودخانه شده است، باعث از بین رفتن گیاهان دیواره رودخانه که محل اصلی تخم ریزی ماهی ها است و بسیاری از میکروارگانیسم ها و موجودات آبزی دیگر در آن محل می زیسته اند نیز شده است. یکی دیگر از نگرانی های عمده در زمینه ی تاثیرات منفی گردشگری بر محیط زیست آلودگی و رفتار گردشگران در قبال محیط های مقصد مربوط می شود(15). بیشترین تاثیر این آلودگی ها که در اماکن توریستی رخ می دهد در رابطه با دفع زباله است. اگر نسبت به دفع زباله های آلی در محل های توریستی، دقت به عمل نیاید، مسائل حادی در این مناطق به وجود خواهد آمد. مصرف این گونه مواد در رفتار حیوانات وحشی بومی نیز تغییراتی ایجاد می کند (2).

در اکثر نقاط گردشگری خراسان جنوبی به خصوص روستاهای هدف گردشگری این استان فرشی از زباله به چشم می خورد که علاوه بر کاستن زیبایی روستا باعث آزار و ناراحتی مردم بومی و همچنین به خطر افتادن جان جانداران در مناطق شده است. یکی از مهمترین اختلالاتی که در اثر دفع نادرست زباله های آلی در این مناطق رخ می دهد، رشد بیش از حد جلبک ها در آب انبارهای مراکز تفریحی است. گاه ورود مواد غذایی آلی به آب ها موجب رشد بیش از حد جلبک های رشته مانند می گردند، این رشته ها به یکدیگر متصل شده به صورت توده ی متراکمی در سطح آب شناور می مانند و علوفه ی مذکور شبیه نمد ضخیمی سطح آب را می پوشاند و عملا شنا کردن در آب را با اشکال مواجه می کند و همچنین آب را کدر نموده و عواض مختلفی را ایجاد می کنند. جلبک ها از خود موادی شیمیایی در آب ترشح می کنند که ماهی ها را مسموم می سازند، همچنین باعث تولید بوی بد و تجمع حشرات در این محل ها می شود (2). اجزای خوراکی زباله ها نیز به وسیله ی حیوانات لاشه خوار مورد مصرف واقع می گردد به همین دلیل حیوانات ناقل انواع بیماری ها نیز اغلب در میان لاشه خوارهایافت می گردند. برخی مواقع گردشگران لایه های زباله را در سطح زمین با یک ماده ی بی ضرر مانند خاک می پوشانند؛ که به این وسیله از دستیابی حیوانات لاشه خوار، به زباله ها جلوگیری می نمایند. این روش همیشه با موفقیت همراه نیست زیرا حیوانات پر قدرت مثل کفتار قادرند که زمین را حفر کرده و خود را به منابع غذایی مدفون شده برسانند. از طرف دیگر حیواناتی مانند موش ها و کاکایی ها آنقدر سریع و پرتحرک می باشند که در فاصله ی ریختن زباله و مدفون کردن آن ها خود را به مواد غذایی می رسانند و از آن استفاده می نمایند.

بحث و نتیجه گیریسعه پایدار فرآیندی است از توسعه

آموزش بهترین و موثرین راه برای آگاه کردن و ایجاد حس مسئولیت در بین اقشار جامعه به خصوص افرادی که با هدف حفاظت از طبیعت به گردش در آن می پردازند. آگاهی زیست محیطی در واقع کمک به افراد و گروههای اجتماعی برای بدست آوردن آگاهی و حساسیت نسبت به کل محیط زیست و مسایل وابسته به آن می باشد. (17)

-          این آموزش می تواند به صورت مستقیم باشد مثل دریافت ورودیه و صرف آن برای هزینه های حفاظت و روش های غیرمستقیم مثل اشتغال زایی و رفاه مردم بومی زیرا این خود باعث می شودکه آنها زندگی خود را به حفاظت از منطقه وابسته بدانند.

-         آگاه ساختن مردم: آگاهی و شناخت مردم نسبت به طبیعت و ارزش های آن که زمینه ساز مشارکت آنها در حفاظت است.

-         تأکید بر تجارت مسئولانه، با همکاری مردم محلی، با تکیه بر توانایی های بومی

-         تأکید بر زون بندی مناطق برای توریسم

-         تهیه طرحهای مدیریت بازدید کنندگان و تعیین مقاصد مناسب اکو توریسم

-         تأکید به انجام مطالعات زیست محیطی و اجتماعی و برنامه های بلند مدت برای ارزیابی فعالیت و کاهش اثرات منفی

-         تلاش برای افزایش منافع اقتصادی کشور میزبان، جوامع بومی و تجارت های محلی

-         جستجوی یک تضمین، که توسعه توریسم، از حدود قابل قبول تغییرات اجتماعی و زیست محیطی که بوسیله محققین با مشارکت ساکنان بومی تعیین شده است، به هیچ وجه فراتر نرود

-         تکیه بر زیربنایی که در هماهنگی با محیط، استفاده کم از سوخت های فسیلی، حفظ گیاهان و حیات وحش بومی و آمیزه ای از محیط زیست طبیعی و فرهنگی، توسعه یافته است

این آموزش ها وقتی بیشترین تاثیر را می گذارند که از طریق راهنمایان بوم گردی بیان شوند: آشنایی عمومی با سرزمین (محیط زیست، جغرافیا، تاریخ، فرهنگ های بومی و...). باید با آموختن و آگاه سازی از طریق آموزش، راه های جلوگیری و یا کاهش لطمات به محیط زیست توسط اکوتوریسم را گسترش داد. همانطور که گفته شد یکی از بزرگترین مشکلات زباله ها می باشند، به همین منظور باید در مورد تاثیراتی که مصرف زباله ها توسط جانداران و دفع نامناسب آن ها در مناطق توریستی بر جای می گذارد مردم را آگاه ساخت و به نحوه ی برخورد و تنظیم برنامه های مدیریت دفع زباله در این اماکن پرداخت. طراحان و برنامه ریزان توجه خاصی به نیازهای اساسی توریست هایی که در آینده به این مناطق روی خواهند آورد معطوف می نمایند، این طراحان اکنون می باید نسبت به تاثیرات غیر مستقیمی که این تشکیلات و تجهیزات بر محیط زیست دارند نیز بیندیشند و با برنامه ریزی صحیح در هنگام تعیین مسیر جاده ها، می توان لااقل پاره ای از خطرات ناشی از آن ها را تخفیف داده و یا از بین برد (2) که این مورد خوشبختانه در مناطق تحت مدیریت خراسان جنوبی کامل تحت نظارت بوده و به ندرت به چشم می خورد. نهرهای سرپوشیده ی بسیاری در زیر جاده ها احداث می گردد که آب از زیر آن ها عبور نماید، این نهرهای سرپوشیده را میتوان با اندک تغییراتی به معبر مطمئنی برای حیوانات وحشی تبدیل نمود. برای زباله ها نیز با نصب توری در اطراف زمین در محل ریختن زباله می توان از ورود کاکایی ها به این مناطق جلوگیری نموده و از جهتی حصارهای محکم را جهت دور نگهداشتن حیوانات می توان ایجاد نمود. یک راه دیگر هم نصب دستگاه های زباله سوز در محل کمپین ها ست، هر فرآیندی که بتواند با سوزاندن مواد زائد جامد، حجم یا وزن آنها را کاهش بدهد و به شکل مواد کم ضرر تبدیل کند، زباله سوز نامیده می شود که از جمله فواید آن: یک نوع بازیافت انرژی است، باعث کاهش زباله و حجم می شود و همچنین برای دفع زباله های عفونی بیمارستانی مناسب است. معایب آن: هزینه ی بالا و تولید گازهای خطرناک است که تهیه این دستگاه ها را عملا دشوار می کند و این کوره ها باید از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشند. بررسی همه جانبه ی مسائل مربوط به دفع زباله ها در تفرجگاه ها، بهترین راه دفع زباله های این اماکن جمع آوری و حمل این مواد به مناطق دفع زباله ی شهری می باشد (کریستین سن 1977). دفع زباله با این روش در درجه ی اول مستلزم جمع آوری زباله به روش بهداشتی و سپس نیازمند به وجود کامیون ها و وسایل نقلیه ای است که زباله ها را به محل پراکندگی و دفع آن برسانند. همانگونه که توریسم، صلح، توسعه و حفاظت از محیط زیست با یکدیگر ارتباط دارند، لازم است در این زمینه تلاش شود تا با انتشار نشریات، برگزاری سمینارها و امسال آن کمک به برنامه ریزان محلی نیز مورد توجه قرار گیرد و اجرای قوانین بین الملل محیط زیست با هدف توسعه اکوتوریسم در سطح جهان محترم شمرده شود.

منابع:

1-      احسانی، امیر هوشنگ؛ 1394، گردشگری کاربردی (مفاهیم و مدل ها)، انتشارات دانشگاه تهران، ص25-24.

2-      کهرم، اسماعیل؛ اکوتوریسم اکولوژی، بهار 1374، فعالیت های تفریحی و صنعت جهانگردی، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست، ص 199-189.

3-      The International Ecotourism Society. (1991). TIES Global Ecotourism Fact Sheet -www.ecotourism.org.

4-      طیبی، بتول، شیبری، سیدمحمد، رضایی، محمدهاشم، 1392، بررسی وضعیت برنامه درسی کشورهای پیشرفته از منظر توجه به منابع انرژی های پاک و تجدیدپذیر به منظور ارائه راهکارهای پیشنهادی در نظام آموزش و پرورش ایران، نشریه انرژی ایران، دوره 16، شماره 2، ص78.

5-      Shobeiri, Seyed M. Abdollahi, S. (2009) Theories and Applications of Environmental Education, pyamenoor Press: Tehran.

6-      دیندار فرگوش، محمدرضا؛ 1390، ارزیابی عملکرد در سازمان های دولتی و غیر دولتی، انتشارات پیک جهان.

7-      خیراندیش، آذرمیدخت و عبدلی، اصغر و کیابی، بهرام و محرابیان، احمدرضا؛ 1392، تنوع زیستی و حفاظت، انتشارات کلک سیمین، ص145.

8-      مقدم، طاهره؛ معرفی جاذبه های طبیعی و زیست محیطی استان خراسان جنوبی، نشر چهار درخت، بیرجند 1394، ص1.

9-       Rangel, M.O. Pita, C.B. Gonçalves, J.M.S.Oliveira, F. Costa, C. Erzini, K. (2015) Eco-touristic snorkelling routes at Marinha beach (Algarve): Environmental education and human impacts. Journal  Marine Policy

10-  بنی کمالی، نسیم. (1387). برنامه ریزی توسعه پایدار گردشگری( مطالعه موردی: روستای زیارت)، (پایان نامه کارشناسی ارشد)، دانشگاه تهران.

11-  اردکانی، طاهره، دانه کار، افشین، عرفانی، ملیحه. (1389). کنترل و مدیریت اثرات بازدیدکننده در مکان های اکوتوریسمی، فصلنامه آمایش سرزمین، شماره دوم، صفحه 67-92، دانشگاه تهران.

12-  زبردست، لعبت، یاوری، احمدرضا، پریور، پرستو، ستوده، احد،1394، مقدمه ای بر مفاهیم پایه اکولوژی سیمای سرزمین با کاربرد در برنامه ریزی محیط زیست، نشر آوای قلم، ص32.

13-  سینایی، وحید؛ 1378، توسعه پایدار و گردشگری، ماهنامه تخصصی بازاریابی، شماره 4.

14-  مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی.

15-  مرکز اسناد اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی.

16-  هولدن، اندرو؛ 1394، محیط و گردشگری، ترجمه دکتر علی موحد و رضا زارعی، انتشارات سمت، تهران، ص133.

17-  خبیری، محمد مهدی، الهی زاده، مهناز (1394) مقایسه ی میزان اثربخشی آموزش مسائل زیست محیطی هم زمان با دروس مهندسی ایران، سال هفدهم، شماره 68، ص 57.