تحلیل و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر تولید گندم با تأکید بر پایداری محیط‌زیست

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیست و دوم، شماره ده، دی ماه 99

تحلیل و اولویت­بندی عوامل مؤثر بر تولید گندم با تأکید بر پایداری محیط­زیست

علی سردارشهرکی [1] ^* 

a.shahraki65@gmail.com

  ندا علی­احمدی [2] 

مهدی صفدری[3]

چکیده

زمینه و هدف: دانش و اطلاعات زیست­محیطی نقش اساسی در فعالیت­های افراد جامعه دارد. این آگاهی­ها راه را برای توسعه جوامع بشری هموار می­سازد و مسائل و مشکلات زیست­محیطی را کاهش می­دهد. امروزه تهدید­های زیست­محیطی از جانب بشر مورد توجه قرار گرفته و افکار عمومی را به خود معطوف کرده است. دلیل این تهدید­ها آن است که مشکلات عمده­ای را در زمینه پایداری محیط­زیست بوجود آورده است و از طرفی توجه بسیار زیادی به مقوله پایداری و سلامت زیست­محیطی در بخش تولیدات کشاورزی به علت اثرات زیانبار آن شده است. بنابراین هدف پژوهش حاضر، ارزیابی و اولویت­بندی عوامل مؤثر بر تولید محصول گندم با تأکید پایداری زیست­محیطی است.

روش بررسی: در تحقیق حاضر با استفاده از تکنیک­های AHP فازی و DEMATEL جهتتحلیل و اولویت­بندی عوامل مؤثر بر تولید گندم با تأکید بر پایداری محیط­زیست استفاده گردیده است. جامعه آماری شامل 50 نفر از خبرگان و کارشناسان جهاد کشاورزی منطقه سیستان و در سال 98-1397 گردآوری شده است.

یافته ها: نتایج حاصل از AHP فازی، نشان­دهنده در اولویت بودن بعد آموزشی- ترویجی با وزن تهایی (45/0) و پس از آن مدیریتی (31/0)، فنی (12/0) و اقتصادی (10/0) می­باشد. همچنین نتایج با استفاده از روش DEMATEL، نشان می­دهد که بعد آموزشی ترویجی در اولویت­ نخست، و پس از آن ابعاد مدیریتی، فنی و اقتصادی با مقدار 44/34، 17/32 و 33/31 را بر تولید گندم در منطقه سیستان دارا می­باشد.

بحث و نتیجه گیری: بنابراین توصیه به برگزاری برنامه­های آموزشی – ترویجی توسط مروجان جهاد کشاورزی منطقه سیستان برای کشاورزان گندم­کار با توجه به نیازمندی کشاورزان و شرایط روستایی منطقه می­گردد.

واژه های کلیدی: اولویت­بندی، پایداری، محیط­زیست، گندم،  روش FAHP[4] و DEMTEL[5].

Analyze and Prioritize Factors Affecting Wheat Production with an Emphasis on Environmental Sustainability

Ali Sardar Shahraki  [6]^*

a.shahraki65@gmail.com

Neda Aliahmadi [7]

Mahdi Safdari[8]

Abstract

Background and Objective: Knowledge and information on the environment play a major role in the activities of the community. These information’s pave the way for the development of human societies and reduce environmental problems. Today, environmental threats have been taken into consideration by human beings and focused on public opinion. The reason for these threats is that it has created major problems in terms of environmental sustainability and, on the other hand, much attention has been paid to the issue of sustainability and environmental health in agricultural production due to its harmful effects. Therefore, the purpose of this study is to evaluate and prioritize factors affecting wheat production with an emphasis on environmental sustainability.

Method: the statistical population includes 50 experts and experts in agriculture Jihad in Sistan region, using fuzzy hierarchical analysis and demetal analysis techniques.

Findings: The results of the fuzzy AHP indicate that the educational-promotional dimension is the highest (0.45) and then management (0.31), technical (0.12) and economic (0.10) respectively. Also, the results are shown using the DEMATEL method The first educational extension followed by the administrative, technical and economic dimensions of 34.44%, 32.17%, and 33.31% on wheat production in Sistan region.

Discussion and Conclusion: Therefore, it is recommended that educational programs be promoted by the farmers of Sistan Agricultural Jihad for wheat farmers, taking into account the farmers' needs and the rural conditions of the region.

Keywords: Prioritization, Sustainability, Environment, Wheat, FAHP and DEMTEL.

مقدمه

توجه به توسعه کشاورزی به منظور رسیدن به توسعه روستایی بعنوان مرکز و محور توسعه روستایی امری ضروری و لازم می­باشد. اگرچه توسعه روستایی در ارتباط با اقتصاد روستا است، ولی به علت ساختار اقتصادی- اجتماعی ویژه جوامع روستایی، ابعاد مختلف اجتماعی، محیطی و اقتصادی روستا تأثیر تعیین کننده­ای دارد. در جهت نیل به توسعه کشاورزی همراه با کشت و زرع محصولات کشاورزی راهبردی و مهم، همیشه مشکلاتی وجود داشته است (1 و 2 ). توسعه کشاورزی و روستایی و نقش آن در پیشبرد و توسعه کشور­ها از اهمیت ویژه­ای برخورداراست. نبود امنیت غذایی، فقر، مهاجرت روستاییان و تخریب محیط­زیست از جمله عواملی هستند که بایستی در جریان توسعه کاهش یابد (3 و 4). بخش کشاورزی یکی از با اهمیت­ترین فعالیت­های اقتصادیست که نیازمند به برنامه­ریزی­های دقیق جهت نیل به توسعه و مقابله با بحران­های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می­باشد (5).

کوچک و خرد بودن زمین­های کشاورزی و جمعیت زیاد کشاورزان، همیشه مسائل مربوط به افزایش تولید را شدت می­بخشد. از دیگر سو، به کارگیری بهینه گیاهان زراعی و بازگشت تولید آنها به طبیعت، برای کنترل فرسایش خاک استفاده از شخم حفاظتی، تکنولوژی­های زراعی در کنترل­ علف­های هرز، به کارگیری سیستم­های شخم حداقل صفر به هدف کاهش مصرف انرژی و هزینه­های عملیاتی و ... به آسیب­ها و تخریب کشاورزی رایج و نگرانی­های مرتبط با یک کشاورزی ناکارآمد جواب می­دهد (6). علاوه­ بر آثار زیست­محیطی، کشاورزی مدرن در بیشتر تحولات اجتماعی و اقتصادی در کشور­های توسعه­یافته وجود داشته بلکه می­توان از دست رفتن شغل­ها، انتقال فرصت­های اقتصادی از زنان به مردان، دولتی شدن نهاد­های روستایی و بسیاری از موردهای دیگر اشاره نمود (7). علاوه بر این روستا­های کشور از لحاظ دسترسی به توسعه­ای مناسب با مشکلاتی رو­به­رو­ هستند که موفقیت در برنامه­ریزی­ها و مورد قبول واقع شدن راهبرد­های توسعه­ای اعمال شده را با شک رو­به­رو کرده است (8). اولین بار کمسیون جهانی محیط­زیست اصطلاح توسعه پایدار را مطرح کرد. این توسعه نیاز­های زمان­ حاضر را بدون آسیب رساندن به نیاز­های نسل آتی برآورده می­سازد. (9). توسعه پایدار به مفهوم ادغام اهداف اجتماعی، اقتصادی و زیست­محیطی جهت حداکثر نمودن رفاه مردم زمان حاضر بدون آسیب رساندن به توانایی­های نسل آینده برای رسیدن به نیازهایشان است (10، 11 و 12). حفاظت و مدیریت منابع طبیعی اساس و هدایت تغییرات تکنولوژی و نهادی در جهتی که تضمین کننده تأمین مداوم نیاز­های انسانی نسل حاضر و آتی تعریف فائو از کشاورزی پایدار می­باشد (13 و 14). لذا، اهداف عمده و اساسی کشاورزی پایدار را بهره­وری اقتصادی، مسئولیت اجتماعی و کیفیت محیط­زیست می­توان در نظر گرفت (15)، که باید بصورت تعادل در کنار هم قرار بگیرند. تحولی هنگامی پایدار می­باشد که مولد فرصت­ها و محافظ محیط باشد. لازمه این تحول، ارتباط ناگسستنی بین اقتصاد، اکولوژی و امنیت اجتماعی است و شرایط اجتماعی و ترقی­های اقتصادی بایستی مطابق با جریان طولانی­مدت حفظ پایه­های زندگی بشر باشند (16 و 17).

طبق آمارنامه سال زراعی 95-1394، گندم آبی و دیم به ترتیب 87557 هکتار و 175 هکتار از سطح زیر­کشت استان سیستان ­و ­بلوچستان را به خود تخصیص داده است و سطح زیر کشت، تولید گندم آبی و دیم 183547 تن و 184 تن بوده است و نیز عملکرد گندم آبی و دیم به ترتیب 3/2096 کیلوگرم در هکتار و 1/1057 کیلوگرم در هکتار بوده است (18).

امروزه انسان نیازمند به کسب نظام­هایی است که علاوه بر داشتن پویایی اقتصادی، قادر باشد موجب بهبود وضعیت محیط­زیست و بهره­مندی بهینه از منابع در دسترس باشد و نیز در فراهم نمودن نیاز­های غذایی انسان و در پیشرفت کیفیت زندگی انسان­ها نقش اساسی داشته باشد. در این گونه نظام­ها نهاده­هایی چون سموم دفع آفات و کود­های شیمیایی به میزان کم به کار می­رود و از مصرف بیش از حد اداوت کشاورزی خودداری می­گردد. در این جهت متخصصین کشاورزی همواره در جستجوی راه­هایی که علاوه بر تأمین سود مالی کشاورزان و مقبولیت اجتماعی، قادر باشند که زمینه­های لازم را برای کاهش وابستگی به نهاده­های خارجی مهیا نماید (19 و 20). بنابراین هدف مطالعه حاضر تحلیل و اولویت­بندی عوامل مؤثر بر تولید محصول گندم منطقه سیستان، با تأکید بر پایداری محیط­زیست با بکارگیری از روش­های FAHP و DEMTEL می­باشد.

پیشینه­تحقیق

برآورد میزان پایداری انعکاس کننده اندازه­گیری و ارزیابی و صورت فزاینده بعنوان با اهمیت­ترین وسیله به منظور تغییر و تحول شرایط در جهت توسعه پایدار است. در حقیقت برآورد پایداری وسیله­ایست که سیاست­گذاران و تصمیم­گیران می­توانند برای اقدامات بهتر جهت پایداری بیشتر جامعه انجام دهند. یکی از اهداف برآورد پایداری، اطمینان از سهم بهینه فعالیت­ها و طرح در توسعه پایدار است (21). در این میان برآورد اثرات زیست­محیطی شیوه­ای است که کسب اطمینان از تصمیماتی که شاید اثر قابل توجهی در محیط است، هدف آن باشد. در حقیقت برآورد اثرات زیست­محیطی سنجش ابعاد گوناگون محیط­زیست مرتبط با طریقه سیاستگذاری­ها و تصمیم­ها می­باشد (22).

از جمله مشکلات و مسائل مهم در زمینه دانش زیست­محیطی، آگاهی و دانش روستاییان در این حوزه است و در دنیای امروز بحث در این مورد اهمیت بسیار زیادی دارد، و دلیل آن اینست که روستاییان، به خصوص فعالان بخش کشاورزی در کشور­های در حال توسعه، آگاهی و علم زیادی در رابطه با آلودگی­ها، بذر­های گیاهان و در کل منابع طبیعی دارند. بخش بسیاری از فعالیت­های کشاورزی در محیط­های روستایی صورت می­پذیرد؛ لذا علم و آگاهی لازم و کافی روستاییان در رابطه با منابع طبیعی به حفاظت از محیط­زیست کمک بسیاری می­کند (23 و 24).

حاجی و همکاران (3)، به تحلیل مؤلفه­های مؤثر بر توسعه پایدار تعاونی­های تولید کشاورزی در مناطق روستایی شهرستان نقده با استفاده از روش مدلسازی معادلات ساختاری پرداخته­اند. نتایج تحلی عاملی تأییدی، پایایی و برازش متغیر­های نهفته مطالعه را تأیید کرد. مدل­سازی معادلات ساختاری حاکی از آنست که مؤلفه­های اقتصادی، اجتماعی، محیط­زیستی و نهادی تبیین­کننده 63 درصد از تغییرات پراکنش توسعه پایدار تعاونی­های تولید کشاورزی بود و شاخص­های برازش مدل در وضعیت خوبی قرار داشت. حاجی و همکاران (25)، به تحلیل عاملی پیش­برنده­ی توسعه پایدار تعاونی­های تولید کشاورزی شهرستان نقده از دیدگاه اعضای تعاونی­ها پرداخته­اند. براساس نتایج تحلیل عاملی، مهم­ترین مؤلفه­ها در  پنج عامل مدیریتی- ترویجی، اجتماعی- شخصیتی، اقتصادی، سیاستی و زیست­محیطی دسته­بندی شدند. این عوامل در مجموع توانستند 044/54 درصد از واریانس متغیر­ها را تبیین نمایند. اکبری و همکاران (14)، پایداری تولید پسته در نواحی روستایی شهرستان رفسنجان را مورد بررسی قرار داده­اند. نتایج حاکی از آنست که، شاخص­های زیست­محیطی، اجتماعی و اقتصادی تأثیر مثبت و معناداری در پایداری تولید پسته دارد و میزان تأثیر شاخص­های زیست­محیطی، اجتماعی و اقتصادی بر پایداری به ترتیب 39/0 درصد، 90/0 درصد و 92/0 درصد محاسبه و کمترین تأثیر بر پایداری را شاخص زیست­محیطی داشته است. محمدی (26)، به بررسی پایداری زیست­محیطی و عوامل تحقق آن در بخش کشاورزی شهرستان پاکدشت با استفاده از معادلات ساختاری و تحلیل عاملی پرداخته است. نتایج نشان می­دهد که مهمترین عوامل مؤثر در پایداری به ترتیب اولویت، زیست­محیطی فناوری­های حفاظتی به ویژه تناوب زراعی، اقتصادی و بازاریابی، آموزشی و ترویجی، سیاست­گذاری و برنامه­ریزی و اجتماعی و فرهنگی می­باشد.

Clark and Tilman (27)، به تجزیه و تحلیل مقایسه اثرات زیست­محیطی از سیستم­های تولید کشاورزی، بهره­وری نهاده­های کشاورزی و انتخاب غذا پرداخته­اند. تجزیه و تحلیل­ها نشان می­دهد که تغییر رژیم غذا به مواد­غذایی تاثیر کم و افزایش بهره­وری استفاده از منابع کشاورزی، مزایای زیست­محیطی بیشتری را نسبت به سیستم های کشاورزی معمولی به جایگزین­هایی مانند کشاورزی ارگانیک یا گوشت گاو تغذیه شده با علف­های هرز ارائه می­دهد. Kanter et al (28)، به بررسی ارزیابی تجارت کشاورزی در عصر توسعه پایدار پرداخته­اند. پیش بینی می شود که زمینه­های کار آینده شامل ادغام چهار مرحله به یک فرم مدل­سازی واحد و ارتباط آن با ابعاد دیگر برای تسهیل تجزیه و تحلیل تجارت است. به همین ترتیب، برای تقویت روابط سیاستی تجزیه و تحلیل تقاضای کشاورزی نیاز به بهبود مشارکت متخصصین و ذینفعان در روند تحقیق دارد. Parajuli et al (29)، به بررسی پایداری زیست­محیطی زنجیره تأمین تولید میوه و سبزی در مواجهه با تغییرات آب و هوایی پرداخته­اند. نتایج حاکی از آنست که تعیین کننده عوامل مختلف ایجاد تغییرات محیطی نسبت به سناریوهای مدیریت می­باشد.  ارزیابی زیست محیطی آینده زنجیره تامین F & V با در نظر گرفتن رابطه بین عملکرد و کیفیت محصول، استرس های CC و اقدامات سازگاری بالقوه و مقابله با آن، یک مسیر و جهت جدید را ایجاد می­کند.

با توجه به مطالعات انجام گرفته، رویکرد توسعه پایدار با توجه با ضایعات زیست­محیطی و کاهش سطح زندگی مردم، بعنوان موضوع روز دهه آخر قرن بیستم از طرف سازمان ملل ارائه شد. یکی از با اهمیت­ترین ابعاد توسعه پایدار، پایداری زیست­محیطی است که حفظ و بهبود سلامت محیط­زیست با بکارگیری  صحیح و اصولی آن است.بنابراین بعنوان هدف کلی، اصل پایداری در طرح­ها و برنامه­های توسعه تأکید و هدفی مستمر قلمداد شد. در مجموع می­توان بیان کرد که نخست عوامل مدیریتی، فنی، اقتصادی و آموزشی- ترویجی بر تولید کشاورزی محصول گندم منطقه سیستان با تاکید بر پایداری محیط­زیست مؤثرند. ثانی عمده تحقیقات داخلی شاخص­های اجتماعی، اقتصادی و فردی را با استفاده از روش تحلیل عاملی عوامل مؤثر بر پایداری مورد بررسی قرار داده­اند. بنابراین مطالعه حاضر، سعی در شناخت عوامل مؤثر بر تولید کشاورزی محصول گندم و تحلیل و اولویت­بندی با تأکید بر پایداری زیست­محیطی با توجه به توسعه پایدار با استفاده از متد FAHP و DEMTEL می­باشد.

 مواد و روش­ها

با توجه به مطالعات انجام شده در چارچوب موجود گزیده­ای از شاخص­ها (ابعاد) و گزینه­ها متناسب با منطقه مورد مطالعه انتخاب گردیده شد، و در غالب پرسشنامه­ای در اختیار 50 نفر از کارشناسان وخبرگان جهاد کشاورزی منطقه در سال 1397 قرار گرفته شد. با استفاده از روش­های تحلیل سلسله مراتبی فازی (FAHP) و DEMTEL به تحلیل و اولویت­بندی عوامل مؤثر بر تولید گندم با تأکید بر پایداری محیط زیست با استفاده از نرم­افزار FUZZY AHP و BT Dematel Solver پرداخته شد. شاخص­ها و گزینه­های مورد استفاده در این مطالعه در جدول (1) آورده شده است.

جدول1- شاخص­های تولید گندم در منطقه سیستان با تأکید بر محیط­زیست

Table 1. Indices of wheat production in Sistan region with an emphasis on the environment

بحث و نتیجه­گیری

پس از جمع­آوری نظرات کارشناسان و خبرگان جهادکشاورزی منطقه سیستان برای اولویت­بندی عوامل مؤثر برای تولیدگندم با تأکید بر پایداری زیست­محیطی با استفاده از دو تکنیک AHP فازی  و  DEMATEL به برآورد و در قسمت بعد به  به تحلیل نتایج آن­ها پرداخته می­شود.

الف) یافته­های تکنیک FAHP

در جدول (2)، ماتریس مقایسات زوجی AHP فازی که حاصل میانگین نظرات خبرگان، آورده شده است. در جدول ذکر شده، در رابطه با مقادیر پایین قطر اصلی، از معکوس مقادیر بدست آمده برای درایه­های بالای قطر اصلی بکار رفته است. با توجه به جدول (2)، معیار­های سازمان­دهی و منسجم کردن، پیگیری تحقیقات و انجام پروژه­های تحقیقاتی بر روی محصول و استفاده از روش­های مختلف آموزشی – ترویجی برای اطلاع رسانی ویژه کشت محصول (3، 4 و 7) نسبت به سایر شاخص­ها دارای برتری نسبی و معیار یکپارچه­سازی کردن اراضی زیر کشت، سرمایه­گذاری خصوصی: برنامه­ریزی برای سرمایه­گذاری خصوصی برای تقویت و توسعه کشت آن و امکانات خدماتی فرادست و فرودست محصول و اعتبارات ترویج: افزایش اعتبارات آموزش و ترویج ویژه کشت محصول (1، 6 و 8) نسبت به دیگر شاخص­ها ضعیف­تر می­باشند.

جدول 2- ماتریس مقایسه زوجی معیار­ها و اولویت­بندی عوامل مؤثر بر تولید با تأکید  بر پایداریی زیست­محیطی

Table 2. Maturity comparison of criteria and prioritizing factors affecting production with an emphasis on environmental sustainability

با توجه به دیدگاه­های کارشناسان و خبرگان منطقه سیستان در رابطه با شناسایی و اولویت­بندی عوامل مؤثر بر تولید محصول گندم با تأکید بر پایداری زیست­محیطی با بکارگیری تکنیک سلسله مراتبی فازی (FAHP)که در شکل (1) آمده است نشان می­دهد که عامل آموزشی ترویجی با وزن نهایی (45/0) بیشترین اهمیت و تأثیر را در تولید محصول گندم منطقه مذکور دارد و ابعاد مدیریتی (31/0)، فنی (12/0) و اقتصادی (10/0) در اولویت بعدی قرار گرفته­اند.  نتایج نشان دهنده اهمیت شاخص­های استفاده از روش­های مختلف آموزشی – ترویجی برای اطلاع رسانی ویژه کشت محصول و اعتبارات ترویج: افزایش اعتبارات آموزش و ترویج ویژه کشت محصول در تولید محصول گندم در منطقه سیستان با توجه به پایداری زیست­محیطی است.

شکل 1- وزن­نهایی گزینه­ها براساس شاخص­های عوامل مؤثر بر تولید گندم منطقه سیستان با تأکید بر پایداری زیست­محیطی

Figure 1. Weight of options on the basis of factors affecting the production of wheat in the Sistan region with an emphasis on environmental sustainability

ب) یافته­های تکنیک دیمتل

مراحل زیر جهت اجرا و بررسی مدل DEMTEL و برآرد میزان تأثیرپذیری وتأثیرگذاری شاخص­ها (ابعاد)، می­باشد که شامل:

1-     تشکیل ماتریس ارتباط مستقیم

پس از توزیع پرسشنامه میان 50 نفر از کارشناسان و خبرگان جهاد کشاورزی منطقه سیستان، میانگین ساده نظراتشان در ارتباط با هر زوج عامل برآورد شده و ماتریس  تشکیل شده است: (قابل ذکر است که آلفا برابر 0624/0 است).

2-     در این گام آلفا را در ماتریس روابط مستقیم ضرب می کنیم و ماتریس نرمال­سازی یا شدت نسبی روابط مستقیم بوجود می­آید.

3-     ماتریس شدت نسبی حاکم بر روابط کامل

این ماتریس از ماتریس همانی (واحد) کسر می­شود و در گام آخر این مرحله، معکوس ماتریس مرحله قبل در ماتریس ارتباط مستقیم ضرب شده و ماتریس ارتباط کامل بدست ­می­آید.

4-     نرمال کردن ماتریس ارتباط مستقیم

نرمال کردن ماتریس ارتباط مستقیم،  که در این رابطه  بصورت زیر برآورد می­گردد. ابتدا جمع کلیه سطر­ها و ستون­ها محاسبه می­گردد. معکوس بزرگترین عدد سطر و ستون  را تشکیل می­دهد.

5-     محاسبه ماتریس ارتباط کامل

برای محاسبه ماتریس ارتباط کامل، ابتدا باید ماتریس شدت نسبی حاکم بر روابط کامل را بدست آورد. (این مرحله محاسبه ماتریس شدت نسبی از  غیر مستقیم است که به صورت - معکوس M^2(I-M) بدست می آید)

6-     ایجاد نمودار علی:

برای محاسبه میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری شاخص­ها، از دوش شاخص  و  استفاده می­گردد، که بصورت زیر برآورد می­شود.

جدول 3- ترتیب اثرگذاری متغیر­ها

Table 3.The order of the effect of the variables

میزان تعامل هر شاخص­ها با معیار  محاسبه می­شود، که ترتیب هر کدام براساس تعامل با دیگر شاخص­ها بصورت زیر می باشد:

1-     آموزشی و ترویجی

2-      مدیریتی

3-     فنی

4-     اقتصادی

معیار  علی یا معلولی بودن شاخص­ها را مشخص می­کند، که شاخص­های علی مدیریتی، فنی و اقتصادی و شاخص معلول آموزشی – ترویجی می­باشد.

شکل 2- نمودار علت و معلول اولویت­بندی عوامل مؤثر بر تولید گندم منطقه سیستان

Figure 2. The causal and causal factors of priority determination of factors affecting the production of wheat in Sistan region

جمعبندی و پیشنهادات

وجود بحران­ها و مسائل زیست­محیطی، موجب توجه بسیاری از برنامه­ریزان و سیاستگذاران به مسئله پایداری و توسعه پایدار شده است. از میان بخش­های گوناگون اقتصادی، یخش کشاورزی ارتباط بسیار زیادی با پایداری محیط­زیست دارد، زیرا محیطی برای فعالیت­های تولیدی در بخش محیط­زیست می­باشد. کشاورزی پایدار نوعی فرآیند بهینه‌سازی است که با بکارگیری بهینه از منابع طبیعی بتواند نیاز غذایی بشر را تأمین کرده و کیفیت محیط­زیست را افزایش دهد، در حالت کلی کشاورزی پایدار تلفیقی از دانش و مدیریت است. به علت نگرانی از مسائل و مشکلات زیست­محیطی، نظام­های کشاورزی نو مورد انتقاد زیادی قرار گرفته است و یک تجمع جهانی به پشتیبانی از محیط زیست­طبیعی به وجود آمده است تا نوعی کشاورزی را گسترش دهد که قادر است علاوه بر افزایش بهره­وری، کمترین آسیب را به محیط­زیست وارد می­نماید در سال­های اخیر با توجه به مفهوم کشاورزی پایدار به علت افزایش توجه به سلامت محصولات تولید شده در نظام­های مختلف کشاورزی از دو جنبه اثر­گذاری بر سلامت انسان­ها و محیط­زیست مورد توجه قرار گرفته است، براساس مفهوم کشاورزی پایدار، کشاورزی زمانی پایدار است که از لحاظ ابعاد فنی امکان­پذیر، از نظر بعد اقتصادی موجه، از نظر بعد سیاسی مناسب، از بعد مدیریتی قابل اجرا، از لحاظ اجتماعی قابل پذیرش، از نظر بعداکولوژیکی مناسب و به لحاظ محیطی سازگار باشد که این پایداری به طور اعم سه بعد اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی را در بر می­گیرد. بنابراین هدف مطالعه حاضر بررسی و اولویت­بندی عوامل مؤثر بر تولید محصول گندم منطقه سیستان با تأکید بر پایداری زیست­محیطی با بکارگیری تکنیک­های تحلیل سلسله مراتبی فازی (FAHP) و DEMTEL می­باشد.

نتایج حاصل از AHP فازی، با توجه به شکل (1)، نشان دهنده در اولویت بودن بعد آموزشی- ترویجی با وزن تهایی (45/0) و پس از آن مدیریتی (31/0)، فنی (12/0) و اقتصادی (10/0) می­باشد. همچنین با توجه به نتایج تکنیک DEMTEL می­توان اینگونه بیان کرد که با در نظر گرفتن نمودار علی و معلولی (شکل 2)، عواملی که میزان تعامل بیشتری را با سیستم دارند،  بزرگتری دارند و یا بعبارت دیگر تأثیر زیادی بر عوامل دیگر دارند. لذا عواملی که بزرگتر و  کوچکتری داشته باشند، شاخص­تر و دارای اهمیت بیشتری می­باشند. بنابراین با توجه به جدول­ها و نتایج بدست آمده با استفاده از روش DEMATEL، همانگونه که مشاهده می­شود در اولویت­بندی عوامل مؤثر بر تولید گندم منطقه سیستان بعد آموزشی ترویجی دارای بزرگترین و کوچکترین  می­باشد، و پس از آن ابعاد مدیریتی، فنی و اقتصادی با مقدار 44/34، 17/32 و 33/31 می­باشد. با توجه به نتایج بدست آمده از دو تکنیک FAHP و DEMTEL بعد آموزشی- ترویجی در اولویت نخست و ابعاد مدیریتی، فنی و اقتصادی در اولویت پس از ان قرار دارند و این بعد از اهمیت زیادی برخوردار می­باشد، پس لازم و ضروری است که به معیار­های مربوط به این بعد که از جمله آن استفاده از روش­های گوناگون آموزشی – ترویجی به منظور افزایش دانش  و آگاهی کشاورزان گندمکار و افزایش اعتبارات به جهت آموزش و ترویج برای  کشت محصول گندم در منطقه سیستان و همچنین بایستی مدیران و مسئولین توجه ویژه به یکپارچه­سازی کردن اراضی زیر کشت و سازمان­دهی و منسجم کردن  جهت افزایش و بهبود عملکرد محصول گندم در منطقه در برنامه­ریزی مد نظر قرار دهند.

با توجه به نتایج بدست آمده جهت پیشنهادات زیر مطرح می­گردد:

1-     برگزاری برنامه­های آموزشی برای کشاورز با توجه به نیازمندی کشاورزان گندم­کار منطقه سیستان و شرایط روستایی منطقه

2-     آموزش توسط مروجان به گندم­کاران منطقه جهت ارتقای علم و دانش آنان به سمت مدنیزه کردن کشت در مراحل کاشت، داشت و برداشت محصول

3-     ایجاد شرایطی را برای یکپارچه­سازی اراضی منطقه سیستان جهت استفاده بهینه از کلیه خدمات و عوامل تولید

برنامه­های آموزشی- ترویجی جهت افزایش عملکرد با حداکثر استفاده بهینه از منابع و همچنین با در نظر گرفته پایداری زیست­محیطی برای منطقه سیستان

Reference

1. Carbasioun, M., 2007. Towards a Competency profile for the of Instruction of AgricurcuIturaI Extension professionals in Esfahan. PhD-thesis, SociaI Sciences Group, chair group of Education and Competence Studies, Wageningen University and Reseaerch Centrer.
2. Soleimani, A. and Mirkzadeh, A.A., 2014. Analyzing and Prioritizing the Factors Affecting the Production of Corn Grain Application of the AHP Method: Emphasizing Environmental Sustainability, Environmental Science and Technology, Vol. 15, No. 2, pp. 55- 43. (In Persian)
3. Haji, L; Chizari, M and Bochchian, Sh., 2017. Structural Analysis of Effective Components on Sustainable Development of Agricultural Production Cooperatives in Rural Areas of Naghadeh, Rural Studies, Volume 7, Issue 1, pp. 216-195. (In Persian)
4. FAO, 2002, The State of Food and Agriculture, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome, No 34, PP. 1-227.
5. Karim, M. H., 2015. Analysis of Factors Affecting the Performance of Agronomic Units with Emphasis on Farmers' Behavior in Sistan, Rural Research, Vol. 5, No. 3, pp. 704-691. (In Persian)
6. Edwards, E., 2010. Sustainable Agriculture, Translation by Reza Minoki, Mohammad Hosseini and Abolhasan Hashemi-Dazvoli, Seventh Edition, Jahad University Press.
7. Minaee, A.H., Sabouri, M.S., 2010, Organization Psychology, Journal of Modern Industrial Vol.1, Issue3, 57-63, Summer.
8. Afrakhte, H., 2012. The Economics of Rural Space and Development (Case: Shaft Region), Rural Economics and Development Quarterly, Year 1, No. 1, Successive 1, p. 54-39. )In Persian (
9. Hariri Akbari, M. 2006. Management and development of civil society institution. Journal Social Sciences, 1(2), pp. 41-45. ) In Persian (
10. Naghdi, A and Sadeghi, R. 2006. Marginalization and challenge for sustainable urban development. Journal Social Welfare, 20(2), pp. 213- 233. ) In Persian)
11. United Nation. 1992. Rio Declaration on Environment and Development [Online].
12. Soltanipur, F, and Damari, B., 2017. Status of Sustainable Development in Iran. Journal of School of Public Health and Institute of Public Health Research, Vol. 14, No. 4, pp. 14-1. (In Persian)
13. Zahedi Mmzandarani M. C., 1999. Development and Social Inequality, Ph.D. Sociology of Sociology University of Tehran. (Persian)
14. Akbari, A .; Moradi, A. and Akrami-Mohajeri, M., 2018. Sustainability of Pistachio Production in Rural Areas of Rafsanjan City, Quarterly Journal of Rural Space and Rural Development, Vol. 2, No. 20, pp. 16-1.
15. Karami, E., Mansoorabadi, A., 2008, Sustainable agricultural attitudes and behaviors: a gender analysis of Iranian farmers, Journal of Environment, Development and Sustainability, Vol. 10, pp 883-898.
16. Thinh, N.X.; Arlt, G.; Heber, B.; Hennersdorf, J. & Lehmann, I. 2002, Evaluation of urban land-use structures with a view to sustainable development” , Environmental Impact Assessment Review, Vol. 22,No.5, pp.475-492.
17. Sepahand, R and Arefnejad, M. 2014. Prioritizing Sustainable Urban Development Indicators Using Group Analytic Hierarchy Analysis (A Case Study in Isfahan), Quarterly Journal of Urban Planning, First Year, No. 1, pp. 59- 43.
18. Agricultural Statistics, Ministry of Agriculture, Deputy Planning and Economic, Tehran, Vol. 1, 2017.
19. Francis C.A., Flora C.B., and King L.D. 1990. Sustainable agriculture in temperate zones. United States of America, Wiley and Sons, Inc.
20. Adeli Sardie, M, Hayati, B., Zarifian, Sh, and Hosseini Nasab, D., 2012. Factors Affecting the Sustainability of Agricultural Operations in Jiroft County (Case Study: Onions, Potatoes and Tomatoes), Journal of Agricultural Economics and Development (Agriculture Sciences and Technology), Vol. 25, No. 4, pp. 468-459.
21. Pope, J., 2004, Conceptualizing sustainability assessment, Environmental Impact Assessment Review, 24, PP. 595 - 616.
22. Tukker, A., 2000, Life cycle assessment as a tool in environmental impact assessment, Environmental Impact Assessment Review, 20, PP.435-456.
23. Khosrowypour, B, Froshani, N., 2012. Women's Participation and Sustainable Rural Development, Work and Society, No. 132, pp. 68- 56. (In Persian)
24. Sajasi Ghidari, H. a., and Faal Jalali, A., 2018. Measurement of environmental awareness and behavior of villagers (Case study: Zangalanlou Rural District), Journal of Spatial Planning (Geography), Eighth Year, Number One, Successive 28, p. 50- 29. (Persian)
25. Haji, L; Chizari, M and Chobchian, Sh. 2018. A Factor Analysis of the Perspective of Sustainable Development of Agricultural Production Cooperatives in Naghadeh from the Viewpoint of Cooperative Members, Iranian Journal of Agricultural Economics and Research, Vol. 2- 48, No. 2, p. 309- 299. (In Persian)
26. Mohammadi, F ., 2019. Environmental sustainability and its realization in agriculture (Case study: Pakdasht city), Agricultural Economics and Development, Year 26, No. 101, pp. 267-247. (In Persian)
27. Clark, M and Tilman, D. 2017. Comparative analysis of environmental impacts of agricultural production systems, agricultural input efficiency, and food choice, Environmental Research Letters, Volume 12, Number 6, Pages 1- 12.
28. Kanter, D. R., Musumba, M., Wood, S. L. R., Palm, C., Antle, J., Balvanera, P., Dale, V. H., Kline, K. L., Scholes, R. J., Thornton, P., Tittonell, P and Andelman, S. 2018. Evaluating agricultural trade-offs in the age of sustainable development, Agricultural Systems, Volume 163, Pages 73-88.
29. Parajuli, R., Thoma, G and Matlock, M. 2019. Environmental sustainability of fruit and vegetable production supply chains in the face of climate change: A review, Science of The Total Environment, Volume 650, Part 2, Pages 2863-2879.