ارزیابی ریسک‌های محیط زیستی احداث خط لوله گاز، با استفاده از روش تصمیم‌گیری چند شاخصه تلفیقی (مطالعه موردی: گچساران به بیدبلند)

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیست و دوم، شماره هشت، آبان ماه 99

ارزیابی ریسک­های محیط زیستی احداث خط لوله گاز،  با استفاده از روش

تصمیم­گیری چند شاخصه تلفیقی (مطالعه موردی: گچساران به بیدبلند)

شهاب احمدزاده[1]

مریم رباطی[2] ^*

m.robati@srbiau.ac.ir

هانیه نیکومرام[3]

چکیده

زمینه و هدف: ارزیابی ریسک محیط ­زیستی به عنوان یک ابزار کارآمد مدیریتی در مطالعات محیط زیست، روشی است که در آن ریسک ناشی از انجام یک پروژه یا عملیات آن بر محیط زیست بررسی و پیش­بینی می‏شود، تا در هنگام انجام پروژه، با توجه به شناخت وضعیت موجود و نوع اثرات، عملیات به صورتی انجام پذیرد تا کمترین اثر بر محیط زیست وارد گردد. این پژوهش با آگاهی از ضرورت اطمینان یافتن از اجرای مناسب و صحیح پروژه­ها و در نهایت ارائه راهکارهای کاهش و تقلیل اثرات سوء بر محیط زیست، ارزیابی ریسک طرح احداث خط لوله 20 اینچی انتقال اتان پتروشیمی گچساران را به عنوان یکی از طرح­های مهم پتروشیمی کشور، تحلیل می­کند.

روش بررسی: روش­های ویکور(VIKOR) و انوید(ENVID) از جمله­ی روش­های شناسایی ریسک­های زیست­­محیطی هستند که برای تخمین میزان ریسک­های پروژه­ها کارایی لازم را از خود نشان داده‌اند.

یافته­ها: در این تحقیق به بررسی فرآیند تحلیل نسبی پتانسیل­های ایجاد خرابی در خط لوله و میزان بالفعل شدن ریسک­های موجود در پروژه و همچنین حساسیت­سنجی و بررسی آسیب­­پذیری محیط پیرامون پرداخته می­شود. این روش شامل شناسایی محیط زیست تحت تأثیر نشت گاز، بررسی و ارزیابی اجزای مهم اکولوژیک با در نظر گرفتن حساسیت­های محیط­­زیستی، تضمین کمیت ریسک بر طبق استانداردهای موجود و شناسایی اقدامات پیشگیرانه و اقدامات کاهشی پتانسیل ریسک خط لوله می­باشد.

بحث و نتیجه­گیری: نتایج نشان می­دهند که در هر دو روش مورد استفاده، فاز ساختمانی نسبت به فاز بهره­برداری بیشترین ریسک را داشته که در فاز ساختمانی به ترتیب محیط­های فیزیکی و شیمیایی و اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و در فاز بهره­برداری نیز با شدت کمتر نسبت به فاز ساختمانی؛ محیط­های فیزیکی و شیمیایی و اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بیشترین تأثیر را می­پذیرند.

واژه های کلیدی: ارزیابی، ریسک محیط­زیستی، خطوط لوله انتقال گاز، ویکور، انوید.

Environmental Risk Assessment for Gas Pipeline Construction Using the Multi-Index Compilation Decision Method

 (Case study: Gachsaran to Bidboland)

   Shahab Ahmadzadeh[4]

Maryam Robati[5]^*

m.robati@srbiau.ac.ir

Hanieh Nikoomaram[6]

Abstract

Background and Objective: This study analyzes the risk assessment of Gachsaran petrochemical Ethan transformation 20 inch pipeline implementation design as one of the most important petrochemical designs of the country, with the knowledge of assuring necessity of proper and right implementation of projects and finally presenting solutions for adverse effects reduction on environment.

Method:  VIKOR and ENVID methods are types of environmental risk identification methods that show necessary applicability for projects’ risk amount assessment.

Findings: In this research, relative analysis process of failure existence potentials is discussed and also sensitivity assessment and vulnerability detection of environment around us is done. This method conclude recognition of environment affected by gas leakage, important ecologic compartments checked and assessed considering environmental sensitivities, risk amount guaranty according to existing standards and identification of preventive actions and potential pipeline risk reduction actions.

Discussion and Conclusions: The results show that in both mentioned methods, construction phase has more risk in comparison to application phase as in construction phase, physical and chemical and economical, social and cultural environments respectively get the most influence and in application phase with less severity comparing to construction phase Economical, social and cultural and physical and chemical receive the most influence.

Keywords: Assessment, Environmental Risk, Gas Pipelines, Vikor, Envid

مقدمه

امروزه بررسی ریسک­­پذیری خطر در پروژه­ها با استفاده از مدل­های مختلف مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به گسترش روزافزون تکنولوژی، مباحث مرتبط با ایمنی و ریسک­پذیری مورد توجه بیشتری قرار گرفته­اند، به طوری که در پروژه­ها مباحثی نظیر پارامترهای اجتماعی، سازمانی و محیط ­زیستی نیز  به عنوان پارامترهای مؤثر در ریسک­­پذیری خطر مد نظر قرار گرفته­اند که می­توانند در فرآیند بررسی تحلیل ریسک بسیار مؤثر باشند(1). خطوط لوله به عنوان یکی از راه­های مؤثر، کاربردی و اقتصادی برای انتقال مواد خطرناک و قابل اشتعال از قبیل گازهای طبیعی، نفت خام و مشتقات آن که از طریق خط انتقال راه یا راه­آهن قابل انتقال نمی­باشند، به نظر می­رسند(2). پروژه احداث خط لوله­ی انتقال اتان پتروشیمی گچساران به طول تقریبی 87 کیلومتر از پالایشگاه بیدبلند 2 واقع در شمال غرب شهرستان بهبهان (استان خوزستان) شروع شده و در نهایت در زمین­های زراعی جنوب پالایشگاه در شمال شهر گچساران خاتمه می­یابد. هدف از اجرای طرح پتروشیمی گچساران، انتقال خوراک اتان به مجتمع پتروشیمی گچساران است. در مجاورت این خط لوله، مناطق حفاظت شده­ی کوه خیز و سرخ قرار دارد، که به لحاظ رعایت قوانین زیست­محیطی می­تواند حائز اهمیت باشد و به لحاظ عدم رعایت حریم­های ایمنی و کاربری­های اراضی در آن منطقه می­تواند باعـث بروز مشکلاتی گردد. به منظور ارزیابی ریسک در خط لوله از روش­های معمول در دنیا استفاده می­شود که این روش­ها شامل تجزیه و تحلیل درخت خطا، روش مطالعه خطر و عملیات، روش ارزیابی ریسک کمی، روش ارزیابی ریسک گزینه­ای و روش کنت مولبایر به وسیله فرآیند تحلیل سلسله مراتبی با هم مورد مقایسه قرار می­گیرد. در مورد فاکتورهای انتخابی روش ارزیابی ریسک می­توان فاکتورهای قابلیت استفاده، قابلیت اعتماد، سطح پیچیدگی، تکامل روش، هزینه کم، در دسترس بودن، تطبیق­پذیری و زمان کم برای ارزیابی ریسک را به عنوان فاکتورهای اولیه مبنایی در تحقیق در نظر گرفت(3). مسائل و مشکلات و ابهامات موجود در داده­ها یا غیردقیق بودن آنها جزء جدا نشدنی مسائل مهندسی و بخصوص در ارزیابی ریسک است. بنابراین استفاده از روش­های نوین مانند ویکور و انوید می­تواند به نوعی راه­حل تعیین­کننده در غلبه بر این مشکلات باشد. در این روش­ها با استفاده از فرم­های شناسایی و تجزیه و تحلیل ریسک­ها, مخاطرات مشخص می­گردند، سپس در روش تصمیم­گیری ویکور مورد آنالیز و تحلیل سلسله مراتبی قرار می­گیرند. این مطالعه در صدد انتخاب روش و الگوی مناسب جهت ارزیابی ریسک در مسیر خط لوله انتقال گاز اتان(مطالعه موردی خط لوله گچساران) می­باشد.

2- معرفی محدوده مورد مطالعه

این محدوده با در نظر گرفتن نظر کارشناسان مرتبط با پژوهش و به کارگیری نیروی انسانی بومی و همچنین در نظر گرفتن حداکثر خطرات احتمالی خط لوله(انفجار لوله­ها) موجود در کنار این خط(در برخی مناطق) در محدوده مطالعاتی، لزوم بررسی محدوده در شعاع 5 کیلومتر از هر طرف خط لوله به علت جامعیت و در بر گرفتن اثرات ناشی از احداث خط لوله، در نظر گرفته شده است(این شعاع 5 کیلومتر با در نظر کارشناسان مرتبط و همچنین بکارگیری فضاهای پیرامونی و نیروی انسانی محدوده طرح تعیین گردیده است).

شکل1- محدوده مورد مطالعه

Figure1. Location of the study area

روش تحقیق

این تحقیق از لحاظ هدف کاربردی است. با توجه به این‏که روش جمع­آوری اطلاعات در این پژوهش از طریق پرسشنامه و توزیع آن مقدور می‏گردد، از لحاظ ماهیت جزء پژوهش­های پیمایشی است. در مطالعات کتابخانه­ای از کتاب­ها و مقاله­های متعددی استفاده شده است. روش مورد استفاده در این پژوهش روش تلفیقی -[7]AHP [8]VIKOR و ENVID[9] می­باشد که روش نسبتاً جامع در این زمینه هست. این روش با در برگیری تمام شرایط(فیزیکی- شیمیایی؛ بیولوژیکی و اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی) روشی با مناسبت نسبی را فراهم آورده است. بدیهی است یکی از ضعف­های عمده تکنیک ویکور، علاوه بر عدم توانایی تعیین وزن معیارها(در پرتو اهداف)، عدم کنترل بر سازگاری قضاوت­های کیفی است. لذا در وهله­ی اول، بهره­برداری مکانیسمی(سازوکاری) برای تعیین وزن و کاربرد در آن، که در میان سایر روش­های تعیین وزن از سهولت و دقت مناسب برخوردار باشد، حیاتی خواهد بود. با مراجعه به متون عملکرد روش­های تعیین وزن، رویکرد AHP مقبولیت بیشتری در زمینه تعیین وزن­ها دارد. در این مورد تکنیک ویکور، توانایی برآورده­سازی احتیاجات مقایسه­های زوجی را دارد و در نتیجه محدودیت ظرفیتی در فرآیند تحلیل آشکار نمی­گردد. قدر مسلم دانش و شناختی که از محیط پیرامون در دنیای واقع موجود است، ممکن است بی دقت و مبهم باشد. این ابهامات که از منابع متنوعی همچون اطلاعات ناقص، غیر قابل اندازه­گیری و یا حتی غیرقابل حصول ناشی می­شوند، تکنیک ویکور را به بهره­گیری از متغیرهای زبانی در استدلال­های تقریبی مورد استفاده در قضاوت­ها راغب می­کند تا دستیابی به نیازمندی­های تصمیم­گیران میسر شود. بدین ترتیب در رویکرد ترکیبی، ضعف­های AHP با مزایای روش ویکور و از طرق دیگر ضعف­های ویکور با مزایای AHP در فضای تصمیم­گیری جبران خواهد شد(4).

1- روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی(AHP)

فرآیند تحلیل سلسله مراتبی یکی از معروف­ترین فنون تصمیم­گیری چند شاخصه است که برای اولین بار توسط توماس ال.ساعتی عراقی­الاصل در دهه 1970 ابداع گردید. این روش در هنگامی که عمل تصمیم­گیری با چند گزینه و معیار(کمی و کیفی) تصمیم­گیری رو به روست، می­تواند استفاده گردد. اساس این روش تصمیم­گیری بر مقایسه­های زوجی نهفته است ، به گونه­ای که اگر عنصر i با عنصر j مقایسه شود، تصمیم­گیرنده خواهد گفت که اهمیت i بر j یکی از حالت­های مندرج در جدول 1 است(5).

جدول1- قضاوت­های نسبی

Table1. Relative Judgments

2- روش VIKOR

مدل ویکور از طریق ارزیابی گزینه­ها بر اساس معیارها، گزینه­ها را اولویت­بندی یا رتبه­بندی می­کند. در این مدل معیارها وزن­دهی نمی­شوند، بلکه معیارها از طریق روش­های دیگر(مانند روش AHP) ارزیابی می­شود و سپس گزینه­ها بر اساس معیارها و با ترکیب در ارزش معیارها، ارزیابی شده و رتبه­بندی می­شوند(6). روش VIKOR برای حل مسائل تصمیم­گیری چند معیاره با معیارهای متضاد و یا غیر قابل اندازه­گیری ایجاد شده است. در مواقعی که تصمیم­گیرنده قادر به بیان ترجیحات خود نیست، کارایی این روش آشکارتر می­شود. (7).

3- روش ENVID

اساس این روش استفاده از فرم­های شناسایی و تجزیه و تحلیل جنبه­های محیط­زیستی، با استفاده از نظر کارشناسان و متخصصان مرتبط با پروژه و محیط­زیست، می­یاشد که میزان ریسک ایجاد شده توسط هر فعالیت بر روی هر معیار سنجیده می­شود. سپس با استفاده از راهنمای توصیفی فرم، دامنه ریسک هر فعالیت مشخص می­گردد و راهکارهای پیشگیرانه و یا کنترلی این مخاطرات(در صورت بودن) ارائه می­گردد.

شکل2- نمونه فرم روشENVID

Figure2. Sample Envid Method Form

پارامتر­های محیط­زیستی نیز با توجه به نوع پروژه و بازدید­های میدانی و همچنین نظر کارشناسان و متخصصان امر و تطابق آنها با استاندارد­های موجود، صورت گرفته است تا به بهترین طریق بتوان میزان ریسک هر فعالیت بر روی هر پارامتر را شناسایی و تحلیل نمود. طریقه­ی امتیاز دادن به میزان ریسک هر فعالیت بر روی هر پارامتر بین اعداد یک تا پنج تقسیم­بندی می­شود، به طوری که هر چه مقدار عدد بیشتر باشد(به پنج نزدیک­تر باشد) میزان ریسک و خطرات و همچنین خسارات بیشتر خواهد بود و هر چه مقدار عدد کمتر باشد (به یک یا صفر نزدیک­تر باشد) میزان ریسک و خطرات و بعضاً میزان خسارات نیز کاهش خواهد یافت. در شکل 3 نمونه ماتریس توصیف ریسک و مشخصه­ی هر عدد نشان داده شده است :

شکل 3- ماتریس توصیف ریسک هر فعالیت در روش انوید

Figure3.The Matrix Describes the Risk of each Activity in Envid Method

در شکل 3 تفکیک رنگ­ها نشان­گر دامنه ریسک­ها می­باشد که در نهایت با استخراج میزان هر ریسک، طبق این رنگ­بندی تعریف می‏شوند، به طوری که رنگ قرمز بیانگر ریسک بالا، رنگ زرد نشانگر ریسک متوسط با در نظر گرفتن شرایط خاص و رنگ سبز نیز نشانگر ریسک پایین و به نوعی شرایط نرمال می­باشد که در نهایت دامنه ریسک هر فعالیت مشخص می­گردد(8).

نتایج

مراحل اجرای تحقیق در فاز ساختمانی

1- تهیه ماتریس معیارهای محیط­زیستی و فعالیت­های مرتبط با احداث خطوط لوله در فاز ساختمانی

برای پیشبرد روش ویکور، ماتریسی از معیارهای محیط­زیستی و فعالیت­های مرتبط با احداث خطوط لوله در فاز ساختمانی باید تهیه گردد که در جدول 2  نمونه­ پر شده توسط کارشناسان ارائه شده است :

که به‏طور کل این ماتریس نیز با استفاده از نظر کارشناسان مرتبط و همچنین استفاده از استانداردهای موجود و تجربیات پروژه­های مشابه تکمیل گردید و دامنه­ی اهمیت هر فعالیت نسبت به محیط­های یاد شده در ماتریس مشخص شد. این دامنه بین اعداد 1تا9 تعریف می‏شود که هر چه به عدد 9 نزدیک­تر باشد از اهمیت بیشتری برخوردار است و میزان تاثیر­پذیری هر محیط را نسبت به فعالیت­های پروژه نشان می‏دهد، که در فاز ساختمانی محیط­های اقتصادی- اجتماعی- فرهنگی و فیزیکی - شیمیایی بیشترین تأثیر را می­پذیرند.

2- وزن­دهی به معیارها و زیرمعیارها

پس از شناسایی معیارها و زیرمعیارهای مرتبط با موضوع مسئله، این معیارها و زیرمعیارها با استفاده از روش AHP و با میانگین هندسی وزن‏دهی می­شوند. در ادامه پس از انجام تمامی مقایسات زوجی و چک نمودن نرخ ناسازگاری(معیارها : 09040/0 ، زیر معیارهای محیط فیزیکی : 09984/0، زیر معیارهای محیط اقتصادی : 08440/0، زیر معیارهای محیط بیولوژیکی : 08247/0) برای همه مقایسات، اوزان نهایی قابل مشاهده هستند.

جدول3- وزن نهایی معیارها و زیرمعیارها

Table3. The final weight of criteria and sub-criteria

3- اولویت­بندی و رتبه­بندی معیارها و زیرمعیارها

جدول4- رتبه­بندی معیارها

Table4. Criteria Ranking

همان‏طور که از جدول 4 مشاهده می­شود، محیط­های فیزیکی و شیمیایی و محیط­های اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی بیشترین ریسک­پذیری را در فاز ساختمانی دارند.

4- تشکیل ماتریس تصمیم(روش ویکور)

با توجه به تعداد معیارها(m)، تعداد گزینه­ها(n) و ارزیابی همه گزینه­ها برای معیارهای مختلف، ماتریس تصمیم با نظر خبرگان تشکیل می­شود. در این مرحله با استفاده از نرم افزار Vikor اقدام به تشکیل ماتریس تصمیم می­نماییم.

5- ماتریس نرمالیزه وزین شده

در این مرحله ماتریس نرمالیزه شده به روش خطی در ماتریس­ وزن­های به دست آمده با استفاده از روش AHP، ضرب می­شود.

6- تعیین کمترین و بیشترین مقدار هر شاخص(تعیین راه­حل بهینه مثبت و منفی)

بهترین و بدترین مقدار از میان مقادیر موجود برای هر معیار در ماتریس تصمیم را تعیین می­کنیم(9). به منظور تعیین بهترین و بدترین مقدار از ماتریس تصمیم اصلاح می­شود، بدین صورت که بیشترین مقدار از هر یک از گزینه­ها برای هر معیار مثبت() و کمترین مقدار برای هر معیار منفی()به عنوان بهترین مقدار انتخاب می­شود. برای مثال  نشان­دهنده بیشترین مقدار از i امین معیار مثبت در ماتریس تصمیم اصلاح شده است: i=1, 2… n

7- محاسبه مقدار R و S(تعیین مقدار سودمندی و تأسف)

حداکثر مطلوبیت گروهی از اکثریت با S نشان داده می­شود و حداقل تأسف فردی از طرف مقابل را باR  نشان می­دهند(10) . مقادیر   و  ، j=1, 2… k,J را از طریق معادلات زیر محاسبه می­نماییم :

با استفاده از معادلات 3 و 4، مقدار سودمندی و تآسف در جدول 5 نشان داده شده است.

جدول5- تعیین مقدار سودمندی و تأسف

 Table 5. Determine the amount of usefulness and regret

8- محاسبه مقدار Q_s

Q تابع ترکیبی که تابع مزیت نامیده می­شود و S و R را با وزن V به صورت معادله با هم یکی می­کند.

مقدار V با توجه به میزان توافق گروه تصمیم­گیرنده انتخاب می­شود؛ به طوری که در صورت توافق بالا مقدار آن بیش از 5/0، در صورت توافق با اکثریت آرا مقدار آن مساوی 5/0 و در صورت توافق پایین مقدار آن کمتر از 5/0 خواهد بود که اغلب برابر با 5/0 در نظر می­گیریم.

9- رتبه­بندی گزینه­ها(محاسبه شاخص ویکور)

 گزینه­ها بر اساس مقادیرR ، S، و Q به ترتیب نزولی در سه گروه مرتب می­شوند. رتبه‏بندی گزینه‏ها در جدول 6 نشان داده شده است.

مراحل اجرای تحقیق در فاز بهره­برداری

1- تهیه ماتریس معیارهای محیط­زیستی و فعالیت­های مرتبط با احداث خطوط لوله در فاز بهره­برداری

برای پیشبرد روش ویکور، ماتریسی از معیارهای محیط­زیستی و فعالیت­های مرتبط با احداث خطوط لوله در فاز بهره برداری باید تهیه گردد که در جدول 7، نمونه­ پر شده توسط کارشناسان ارائه گردیده است:

که به‏طور کلی در این ماتریس نیز نیز با شدت کمتر نسبت به فاز ساختمانی محیط­های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فیزیکی، شیمیایی بیشترین تأثیر را می­پذیرند.

2- اولویت­بندی و رتبه­بندی معیارها و زیرمعیارها

پس از شناسایی معیارها و زیرمعیارهای مرتبط با موضوع مسئله، این معیارها و زیرمعیارها با استفاده از روش AHP و با میانگین هندسی وزن­دهی می­شوند. در ادامه پس از انجام تمامی مقایسات زوجی و چک نمودن نرخ ناسازگاری(معیارها : 08247/0، زیر معیارهای محیط فیزیکی: 07203/0، زیر معیارهای محیط اقتصادی : 09829/0 ، زیر معیارهای محیط بیولوژیکی : 07069/0) برای همه مقایسات، اوزان نهایی قابل مشاهده هستند که در جدول 8 نشان داده شده است.

همانطور که مشاهده می­شود محیط­های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی ،  فیزیکی و  شیمیایی بیشترین ریسک­پذیری را در فاز بهره برداری دارند. همچنین نتایج نشان دادند که در محیط فیزیکی و شیمیایی زیر معیارهای هوا و کیفیت آبهای سطحی، در محیط بیولوژیکی زیر معیار رویشگاه­ها و حیات جانوری و در محیط اقتصادی اجتماعی و فرهنگی، آموزش و مهارت و ارتباطات و راه­های ارتباطی بیشترین تاثیر پذیری را به خود اختصاص دادند.

جدول6- رتبه بندی گزینه ها

Table6. Alternatives Ranking

جدول7- ماتریس مرتبط با اثر هر فعالیت بر روی محیط­ها در فاز  بهره برداری

Table7. Matrix related to the effect of each activity on the environments in the Application phase

جدول8- رتبه بندی معیارها

Table8. Criteria Ranking

مقایسه ریسک­پذیری محیط­ها در دو فاز ساختمانی و بهره­برداری

شکل 6- مقایسه ریسک­پذیری محیط­ها در دو فاز ساخت و بهره برداری

Figure6. Comparison of environment risk factors in two phases of construction and Application

تجزیه و تحلیل مخاطرات در روش انوید در فاز احداث(فاز ساختمانی)

در فازهای ساختمانی و بهره­برداری، هر پروژه­ای فعالیت­های مختص به خود را دارد که در جدول 9 فعالیت­های مرتبط با طرح مورد مطالعه در فاز ساختمانی ارائه گردیده است:

جدول 9- فعالیت های طرح احداث (فاز ساختمانی) خط لوله انتقال گاز اتان (11)

Table 9. Construction activities (construction phase) of the Ethan gas pipeline

در جدول 10 نمونه­ای از فرم­ ریسک­پذیری در یکی از فعالیت­ها (عملیات لوله­گذاری) نشان داده است.

عملیات لوله­گذاری

جدول 10- دامنه ریسک پارامترهای احداث خط لوله نسبت به فعالیت عملیات لوله گذاری(11)

Table10. Risk Domain the parameters of the pipeline construction relative to the Intubation operation activity

خالی بودن مقادیر شدت پیامد، احتمال وقوع و ریسک و . . . در برخی از معیارها در جدول شماره 10 بیانگر آن است که فعالیت مورد نظر با توجه به نوع پروژه، ریسک محیط زیستی حائز اهمیتی ایجاد نکرده­اند، اما برای آشنایی با ریز فعالیت­های مرتبط با طرح برای استفاده‏های احتمالی آتی، در جدول ذکر شده­اند.

بحث نتیجه­گیری

ارزیابی ریسک محیط زیستی یکی از ملاحظاتی است که در امتداد با ارزیابی اثرات توسعه بر محیط زیست انجام می‏گیرد و آثار توسعه بر محیط زیست را به صورت کمی، با بیان شدت و احتمال آشکار می سازد. با توجه به مورد یاد شده، کشور ایران نیز مانند سایر کشورهای پیشگام در صنایع فرآیندی به خصوص خطوط لوله گاز و نفت گسترده، باید هر چه سریع تر به تدوین قوانین مدیریتی و اجرایی جهت ارزیابی ریسک محیط زیستی خطوط لوله در تمامی مراحل ساختمانی، بهره برداری و عملیاتی مبادرت نماید و مجریان پروژه های خطوط لوله حاوی مواد خطرناک ملزم به رعایت آن شوند. روش­های کمی در ارزیابی ریسک بازده بالاتری نسبت به روش­های کیفی و کلاً غیر کمی دارند. در پژوهشی ارزیابی ریسک محیط زیستی خطوط لوله انتقال گاز به روش تلفیقی فرآیند تحلیل سلسله مراتبی صورت پذیرفت(1). در این مطالعه به منظور ارزیابی ریسک محیط زیستی خطوط انتقال گاز تلفیقی از روش سامانه شاخص گذاری و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی استفاده شد. ارزیابی ریسک بر روی خط لوله انتقال گاز 24 اینچ تسوج – سلماس به طول تقریبی 42 کیلومتر به عنوان مطالعه موردی به انجام رسید و ریسک های شناسایی شده در طول مسیر خط لوله پهنه بندی شدند. مهمترین عوامل مولد ریسک شناسایی شده در این پروژه به ریسک های ناشی از تخریب عوامل ثالث و پتانسیل های طبیعی(جابه‏جایی خاک) مربوط می‏شود. در مطالعه‏ای که برای ارزیابی ریسک مجتمع گاز پارس جنوبی در فازهای 6، 7 و 8 در ایران، به انجام رسید نحوه انجام مطالعات ارزیابی ریسک در این پروژه را بر اساس بررسی جزء به جزء پتانسیل های خطر استوار نمودند (12). از همین رو علاوه بر صرف دقت و هزینه های زیاد، شناسایی کامل فرآیندهای انجام عملیات در پروژه صورت گرفت و راه‏کارهای کاهش خطرات احتمالی موجود بر انسان مورد بررسی قرار گرفت. از این رو، در کنار نتایج دقیق و قابل استفاده تحصیل شده، عدم نظام‏مند بودن آن و رهیافت کمرنگ آن به مسایل محیط زیستی مشکل اساسی می‏باشد که تحقیق حاضر این ضعف را مرتفع نموده است. در ارزیابی ریسک محیط زیستی خطوط انتقالی گاز باس در استرالیا در سال 2001 نیز هر چند در ابتدا شناسایی خطرات پروژه مورد بررسی قرار گرفت، ولی شناسایی فاکتورهای محیط زیستی و حتی فاکتورهای مربوط به مخاطرات ناشی از خود پروژه خط لوله نیز به میزان کافی صورت نپذیرفت. در حالی که تحقیق حاضر، تمام فاکتورهای اثرگذار را در رویکردی کل نگرانه در کنار یکدیگر قرار داده و تجزیه و تحلیل نموده است.

برای بدست آوردن میزان اثرات محیط زیستی در مطالعه حاضر، ابتدا هر یک از محیط­ها(معیارها) و پارامترهای هر محیط (زیرمعیارها) با استفاده از روش AHP در دو فاز ساختمانی و بهره­برداری، توسط نظرات کارشناسان این پژوهش، دو به دو با هم مقایسه شدند و وزن­های شاخص­های مؤثر در برآورد سطح ریسک بدست آمدند. همان‏طور در بخش نتایج ملاحظه شد در هر دو فاز، محیط­های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، فیزیکی و شیمیایی از بیشترین میزان ریسک­پذیری را داشتند. سپس جهت رتبه­بندی گزینه­های پژوهش که همان 2 فاز ساختمانی و بهره­برداری بودند، از روش رتبه­بندی ویکور استفاده شد و نتایج نشان دادند که فاز ساختمانی رتبه اول یعنی بیشترین میزان ریسک­پذیری را شامل می‏شود. سپس به بررسی جزئی­تر فاز ساختمانی و میزان اثرگذاری ریز فعالیت­های مربوط به فاز ساختمانی بر روی شاخص­ها و پارامترها و قابل قبول و غیر قابل بودن میزان ریسک در هر شاخص پرداختیم. در نهایت مقرر شد با اقدامات اصلاحی و کنترلی در جهت کاهش اثرات ریسک در موارد غیر قابل قبول و دارای ریسک نمود.

Reference

1. Jozi, S.A., and Irankhahi, M. 2010. Environmental risk assessment of gas pipelines by Compiled AHP Method, Journal of Ecology science (JES). 36(53), 107-120. (In Persian)
2. Izadi, Ali., and Chavoshian, A. 2014. Qualitative and quantitative assessment of the risks of oil pipelines (National Iranian Oil Engineering and Construction), Journal of scientific advancement of new process. 10(52), 200-209. (In Persian)
3. Vakilazad, Gh., and Poursotoudeh, N. 2017. Environmental risk assessment methods in oil and gas transmission projects, Journal of Oil, Gas and Energy. 42, 12-20. (In Persian)
4. Daneshshakib, M., and Fazli, S. 2008. Separation of successful and unsuccessful companies using a hybrid approach (FAHP – TOPSIS) in Tehran Stock Exchange, Iranian journal of management sciences.4 (15), 87-117. (In Persian)
5. Adelazar, M., and Memariani, A. 1995. AHP a New Technique for Group Decision Making, Iranian journal of Management knowledge. No. 27-28, 22-32. (In Persian)
6. Habibi, A., Izadyar, S., and Sarafrazi, A. Fuzzy Multi-criteria Decision Making, Gil's Inscription Publishing; 2014
7. Ebrahimzadeh Pezeshki, R., Saeida Ardakani, S., Tabatabayi Nasab, S.M., Jalilian, N., and Noori, A. 2014. An Analysis of EQ by Combining Two Approaches of AHP and VIKOR at Fuzzy Environment (Case Study: Faculties of Yazd University), journal of Higher Education. 7(27), 115-139. (In Persian)
8. Brito, A.J., and de Almeida, A.T. 2008. Multi attribute risk assessment for risk ranking of natural gas pipelines. Reliability engineering & System safety; 2008.p. 187-198.
9. Opricovic, S., & Tzeng, G. 2004. Compromise solution by MCDM methods: A comparativeanalysis of VIKOR and TOPSIS, European. Journal of Operational Research, 156(2), 445-455.
10. Opricovic, S., & Tzeng, G. 2007. Extended VIKOR method in comparison with outrankingmethods. European Journal of Operational Research, 178(2), 514-529.
11. EPA Guidline for Ecological Risk Assessment/630/R-95/002F
12. Foster.  Wheeler. 2001. Risk assessment by AHP Method With reference to potential expect for risk.