رتبه‌بندی مناطق حفاظت شده استان همدان بر اساس معیارهای حفاظتی

مقاله پژوهشی

 

 

 

 

 

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 57، تابستان1400

رتبه­بندی مناطق حفاظت شده استان همدان بر اساس معیارهای حفاظتی

 

صدیقه عبداللهی[1]^*

baharabdollahi94@gmail.com

کامران شایسته[2]

علیرضا ایلدرمی[3]

تاریخ دریافت: 03/10/95                                                                                                  تاریخ پذیرش: 10/05/96

چکیده

 زمینه و هدف : مناطق حفاظت شده، پهنه­های گسترده با ارزش حفاظتی زیاد هستند که با هدف حفظ و بازسازی رویشگاه­های گیاهی و زیستگاه­های جانوری انتخاب می­شوند. به منظور مدیریت موثر مناطق حفاظت شده، نیاز به بررسی این مناطق با توجه به معیارهای حفاظتی است.

روش بررسی: در این مطالعه مناطق تحت­حفاظت استان همدان با توجه به معیارهای حفاظتی تعریف شده برای حفاظت و با استفاده از فرایند تحلیل سلسله­مراتبی ارزیابی شدند. یک ساختار سلسله­مراتبی برای هر یک از مناطق طراحی شد. نظر تعدادی از کارشناسان محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط­زیست استان و استادان دانشگاه با استفاده از پرسش­نامه­ای شامل ماتریس مقایسات زوجی، جمع­آوری و بر اساس آن وزن معیارها برای مناطق مختلف، بدست آمد، سپس با توجه به ضریب اهمیت به دست آمده برای معیارهای حفاظتی، مناطق حفاظت شده­ی استان رتبه­بندی گردید.

یافته­ها: با توجه به امتیاز نهایی مربوط به هریک از مناطق حفاظت شده،مشخص شد که مناطق حفاظت شده خانگرمز (378/0)، آلموبلاغ (250/0) و ملوسان (161/0) دارای اولویت بیشتری برای حفاظت هستند.

بحث و نتیجه­گیری: تعیین وزن نسبی معیارهای مختلف  نشان داد که زیر معیارهای مربوط به معیاز زیستگاه دارای اهمیت بیشتری برای رتبه‌بندی مناطق حفاظت شده بر اساس معیارهای حفاظتی هستند که لازم است برای برنامه­ریزی­های حفاظتی، این معیارها به درستی مورد بررسی قرار گیرد. روش مورد استفاده در این مطالعه می­تواند به عنوان یک بانک اطلاعاتی برای کارشناسان حفاظت، مدیران و برنامه­ریزان مناطق حفاظت شده سودمند واقع شود.

واژه­های کلیدی: معیارهای حفاظتی، فرایند تحلیل سلسله مراتبی، رتبه­بندی، مدیریت مناطق حفاظت شده

 

 

Human and Environment, No. 57, Summer 2021

Ranking of Protected Areas of the Hamedan Province based on Conservation Criteria

 

 Sedighe Abdollahi^[4]*

baharabdollahi94@gmail.com

Kamran Shayesteh^[5]

Alireza Ildoromi^[6]

Received: December 23, 2016

Accepted: August 1, 2017

 

 

Abstract

Background and Objective: Protected areas are extensive land with high conservation value that are selected with the aimed of preserving and restoring of vegetation sites and animals’ habitats. In order to effectiveness management of protected areas, we need to consider this area based on conservation criteria.

Materials and Methods: In this study of protected area of the Hamedan province were evaluated regards with introduced conservation criteria for protection and using Analytical Hierarchy Process. A hierarchical structure was designed for each of the areas. The opinion of a number of experts of natural environment sector of Province Environmental Protection Administration and university experts were collected using a questionnaire including pairwise comparison matrix, and based on it, the weight of the criteria for different regions, was obtained. Then with regard to the obtained importance coefficient for conservation criteria protected areas of this province were ranked.

Discussion and Conclusions: Determining the relative weight of different criteria showed that sub-criteria related to habitat criteria are more important for ranking protected areas based on conservation criteria that need to be properly considered for conservation planning. The method used in this study can be useful as a database for protection experts, managers and planners of protected areas.

Results: According to the final score of each protected area, it was found that the protected areas of Khangarmoz (0.378), Almoblagh (0.250), and Molusan (0.161) have a higher priority for protection.

Keywords: Protected Areas, Conservation Criteria, AHP, Ranking, Management of Protected Areas

 

 

مقدمه

 

مناطق حفاظت شده، پهنه­های گسترده با ارزش حفاظتی زیاد هستند که با هدف حفظ و بازسازی رویشگاه­های گیاهی و زیستگاه­های جانوری انتخاب می­شوند. این مناطق محیط­های مناسبی برای اجرای برنامه­های آموزشی، گردشگری و پژوهش­های محیط­زیستی بشمار می­آیند (1). مناطق حفاظت شده متداول­ترین رویکرد حفاظتی و مهم­ترین ابزار در دسترس جهت حفاظت از تنوع زیستی می­باشند (2). این مناطق با هدف حفاظت از گونه­ها، جوامع و بوم­سازگان­ها در سیماهای سرزمین احاطه شده بوسیله فعالیت­های انسانی شناسایی و توسعه یافته­اند (3). مناطق حفاظت شده ابزار اصلی پایان دادن به کاهش تنوع زیستی هستند که در حال حاضر با سرعتی هزار برابر گذشته در حال رخ دادن است. گستره مناطق حفاظت شده خشکی در مقایسه با دهه 1970 چهار برابر شده است. در حال حاضر 290000 منطقه حفاظت شده در سطح جهان وجود دارد که 4 /15 درصد سطح زمین و 4 /3 درصد سطح آب­ها را پوشش می­دهد (4). برای این که مناطق حفاظت شده بتوانند به خوبی اهداف حفاظتی را محقق نمایند، لازم است که بخش قابل­توجهی از تنوع زیستی را در خود جای داده و در طول زمان در یا سیمای سرزمین پویا حالت انفعالی داشته باشند (2)، دستورالعمل­های انتخاب مناطق حفاظت شده به منظور اولویت­بندی مناطق برای حفاظت، اصولا بر حفاظت از گونه­ها و به ویژه گونه­های کمیاب و در معرض خطر تمرکز دارند (5). در واقع مقالات زیادی به توسعه روش­هایی برای انتخاب و یا رتبه­بندی مناطق حفاظت شده، برای یافتن مجموعه مناطقی که نشان­دهنده محل حضور گونه­ها باشد (6)، و یا به تازگی بر یافتن مناطق مناسبی که احتمال حضور گونه­ها را به حداکثر می­رسانند، اشاره کرده­اند (7؛ 8). با توجه به این دیدگاه، عملکرد سیستم مناطق حفاظت شده موجود با توجه به نسبت گونه­های منطقه­ای، در معرض تهدید و یا بومی موجود در آن­ها سنجیده می­شود (9). از آن­جایی که تنوع کل گونه­ها برای دستیابی به انتخاب مناطق حفاظت شده تنها بر اساس گروه­های شاخص گونه­ها میسر نیست، بهتر است برای انتخاب مناطق حفاظت شده، علاوه بر اطلاعات مربوط به گونه­ها به ویژگی­های محیط­زیستی و یا زیستگاهی آن­ها توجه شود (5). در مطالعات انجام شده به منظور انتخاب مناطق حفاظت شده معیارهایی پیشنهاد شده است؛ برای مثال انتخاب بر اساس سیمای فیزیکی منطقه (10)، نوع سرزمین (11)، ناهمگونی ژئومورفولوژیکی (12)، تنوع محیط­زیستی (13) و بوم­سازگان­های منطقه (15 و 14). با این حال کارایی رتبه­بندی مناطق برای حفاظت از تنوع زیستی در یک سطح سازمانی به خوبی شناسایی شده است در حالی که در سطح دیگر ناشناخته مانده است (5). با توجه به مطالعات صورت گرفته در مورد رتبه­بندی مناطق حفاظت شده بر اساس معیارهای حفاظتی، مطالعات صورت گرفته با استفاده از فرایند تحلیل سلسله­مراتبی بسیار ناچیز می­باشد. فرایند تحلیل سلسله­مراتبی ابزاری مناسب برای بررسی بسیاری از موضوعات محیط­زیستی است (16). فرایند تحلیل سلسله­مراتبی روشی انعطاف­پذیر، قوی و ساده است و جهت تصمیم­گیری در شرایطی که معیارهای تصمیم­گیری متضاد، انتخاب بین گزینه­ها را با مشکل مواجه می­سازد، مورد استفاده قرار می­گیرد (17). این روش برای اولین بار در سال 1980 توسط Thomas L. Saaty، برای بیان تصمیم­گیری­های چند معیاره پیشنهاد شد. ساعتی معتقد است که فرآیند تحلیل سلسله­مراتبی یک فن برای تصمیم­گیری­های پیچیده می­باشد. بنابراین این فرایند به برنامه­ریز کمک می­کند تا یکی از مناسب­ترین گزینه­ها را برای رفع مشکلات انتخاب نماید (18). فرایند تحلیل سلسله­مراتبی با شناسایی و اولویت­بندی عناصر تصمیم­گیری شروع می­شود. این عناصرشامل؛ هدف­ها، معیارها یا مشخصه­ها و گزینه­های احتمالی می­باشد که در اولویت­بندی به کار گرفته می­شود (19). بنابراین اولین قدم در فرآیند تحلیل سلسله­مراتبی، ایجاد یک ساختار سلسله­مراتبی از موضوع مورد بررسی می­باشد که در آن اهداف، معیارها، گزینه­ها و ارتباط بین آنها نشان داده می­شود (20). استفاده از روش AHP بدون داشتن اطلاعات قابل اتکا مورد انتقاد قرار گرفته است (21). بدیهی است استفاده از روش­های ریاضی و یا نرم­افزارهایی که برای محاسبه این روش­ها طراحی شده­اند، بدون توجه به اعتبار داده­های مورد استفاده، می­تواند بر اعتبار نتایج به دست آمده عمیقا تاثیرگذار باشد. استفاده از نظر مردم و یا کارشناسان در روش AHP، ذهنی بودن نتایج به دست آمده را خاطر نشان می­سازد. اما اگر اندازه نمونه مناسب باشد و یا کارشناسان در موردنظر خود بر اساس روش­هایی مانند: روش دلفی به توافق رسیده باشند، اعتبار نتایج به دست آمده را می­توان مانند هر روش علمی دیگر براساس اندازه نمونه، طرح نمونه­گیری و جزییات روش­های به کار رفته ارزیابی نمود (16). در این مطالعه، با استفاده از فرایند تحلیل سلسله­مراتبی و تعریف مهم­ترین معیارهای حفاظتی، مناطق حفاظت شده استان همدان مورد ارزیابی و رتبه­بندی قرار گرفته است.

 

مواد و روش­ها

منطقه مورد مطالعه

 

استان همدان با مساحتی معادل 19493 کیلومتر مربع، در غرب کشور علاوه بر آثار و بناهای تاریخی بی­نظیر دارای تنوع زیستی منحصربه­فردی می­باشد. این استان دارای شش منطقه مهم حفاظت شده است که عبارتند از؛ گلپرآباد، لشگردر، شرا، خانگرمز، ملوسان و آلموبلاغ و دو منطقه شکار ممنوع شیرین­سو و آق­گل. این مناطق در استان، زیستگاه بیش از 21 گونه پستاندار، 151 گونه پرنده، 18 گونه خزنده و 1540 گونه گیاه است. گونه­های شاخص و پر اهمیت این استان عبارتند از؛ قوچ و میش ارمنی، کل و بز وحشی، عقاب طلایی، میش­مرغ (22). در این مطالعه مناطق حفاظت شده شش­گانه استان با توجه به معیارهای حفاظتی و با استفاده از فرایند تحلیل سلسله­مراتبی مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفت. مشخصات کلی مناطق استان در جدول (1) و موقعیت مناطق حفاظت شده مورد مطالعه در شکل (1) آورده شده است.

جدول 1- مشخصات کلی مناطق تحت مدیریت اداره کل حفاظت محیط­زیست استان همدان (23).

نام منطقه	موقعیت جغرافیایی	طول و عرض جغرافیایی منطقه	وسعت (هکتار)	بارندگی متوسط (میلی­متر)	دمای متوسط سالانه (درجه سانتی­گراد)	اقلیم بر اساس دو مارتن
خانگرمز	تویسرکان	N3435تا N3440  E4810 تا E4815	۵۰۰۰	400	7/12	نیمه خشک سرد تا معتدل
آلموبلاغ	اسدآباد	N3453 تا N3457 E4807 تا E4812	7500	300	6/ 14	معتدل
لشگردر	ملایر	N3412 تا N3418 E4858 تا E4905	16071	289	40/13	سرد
گلپرآباد	ملایر	N3409 تا N3415 E4900 تا E4907	۸۳۲۶	289	5/13	سرد
شرا	همدان	N3442 تا N3448 E4855 تا E4860	10700	350	14	نیمه خشک سرد
ملوسان	نهاوند	N3421 تا N3425 E4818 تا E4824	9500	400	5/ 13	نیمه خشک سرد
تالاب آق­گل	مرز همدان و ملایر	N2902 تا N2907 E3449 تا E 3453	5/26	280	14	نیمه خشک سرد
تالاب شیرین­سو	کبودرآهنگ	N3533 تا N3538 E4832 تا E4837	43	320	3/14	نیمه خشک معتدل

 

 

روش پژوهش

 

گزینش معیارهای ساختار سلسله­مراتبی

روش پژوهش در این مطالعه توصیفی- تحلیلی است. در راستای رتبه­بندی مناطق حفاظت شده­ی زیر نظر و مدیریت اداره کل حفاظت محیط­زیست استان همدان، در ابتدا معیارهای حفاظت مشخص شد. بدین منظور با توجه به مرور منابع و مطالعات انجام شده­ی پیشین معیارهای زیستگاه، گونه، مدیریت و عوامل اقتصادی به عنوان معیارهای اصلی ساختار سلسله­مراتبی انتخاب شدند. سپس برای هر یک از معیارهای اصلی، معیارهای فرعی به صورت سلسله­مراتبی در نظر گرفته شد و ساختار سلسله­مراتبی برای رتبه­بندی مناطق حفاظت شده استان طراحی گردید شکل (2).

پرسش­نامه

برای مقایسه زوجی معیارهای اصلی و فرعی در هر سطح ساختار سلسله­مراتبی پرسش­نامه­هایی تنظیم شد و توسط 10 نفر از کارشناسان محیط­زیست طبیعی اداره حفاظت محیط­زیست استان و 3 تن از استادان گروه محیط­زیست دانشگاه­های استان که آشنایی کاملی با مناطق حفاظت شده داشتند تکمیل گردید. جهت انجام مقایسات، از مقیاس 1 تا 9 استفاده گردید. در این مقیاس عدد 1 به معنای اهمیت مساوی و عدد 9 به معنای اهمیت خیلی بیشتر معیار اول نسبت به معیار دوم است جدول (2).

شکل 1- نقشه پراکنش مناطق حفاظت شده اداره کل حفاظت محیط­زیست استان همدان (22)

 

آسیب­پذیری

منحصر به فرد بودن

منابع آب

سیمای فیزیکی

بکر و دست نخورده بودن

درجه حفاظتی

جمعیت گونه­ها

تنوع گونه­ها

گونه­های بومی

سابقه مدیریت

پایش و پژوهش

پشتوانه قانونی

عوامل تهدید

نقش در اقتصاد محلی

وابستگی بومیان به منطقه

اهمیت تاریخی- فرهنگی

نقش در اقتصاد ملی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 2- ساختار سلسله­مراتبی معیارها و زیرمعیارهای پیشنهادی برای رتبه­بندی مناطق حفاظت شده

 

 

 

استفاده از نرم­افزار Expert Choice

پس از تکمیل پرسش­نامه­ها توسط کارشناسان، ساختار سلسله­مراتبی در نرم­افزار Expert Choice طراحی گردید و میانگین به دست آمده از پاسخ­های تمامی پرسش­نامه­ها به نرم­افزار وارد شد. سپس نرخ ناسازگاری در هر مقایسه تعیین شد. نرخ ناسازگاری، فرایندی است که بیان می­کند تا چه اندازه می­توان به نتایج به دست آمده اعتماد کرد (24). ناسازگاری به دلایل مختلفی رخ می­دهد، به عنوان مثال؛ زمانی که پاسخ به پرسش­ها برای پاسخ­دهندگان مشکل باشد یا پاسخ­گویان مایل به انجام قضاوت نباشند. اگر نرخ ناسازگاری بیشتر از 1/0 باشد، باید در جواب­ها بازنگری شده و مساله دوباره بررسی شود (16). در این مطالعه، با بررسی پاسخ­ها ناسازگارترین مقایسه شناسایی و مورد بازنگری قرار گرفت. پس از آن وزن نسبی هر معیار نسبت به دیگر معیارها بدست آمده و امتیاز هر منطقه نسبت به هر معیار و رتبه نهایی مناطق با توجه به معیارها مشخص شد.

 

 

جدول 2- تعریف مقیاس­های مقایسه در فرایند تحلیل سلسله­مراتبی (24)

درجه اهمیت	مقدار عددی
کاملاً مطلوب­تر یا کاملاً مهم­تر یا اهمیت مطلق	9
اهمیت یا مطلوبیت خیلی قوی یا اهمیت خیلی بیشتر	7
اهمیت یا مطلوبیت قوی یا اهمیت بیشتر	5
کمی مهم­تر یا کمی مطلوب­تر یا اهمیتی اندکی بیشتر	3
مطلوبیت یکسان یا اهمیت یکسان	1
هنگامی که حالت­های میانه وجود دارد. (مطلوبیت یا اهمیت بین فواصل فوق)	2، 4، 6، 8

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

یافته­های پژوهش

با توجه به نتایج به دست آمده از پرسش­نامه­های تکمیل شده توسط کارشناسان، معیارهای اصلی و فرعی در سطوح سلسله­مراتبی با یکدیگر مقایسه شدند و ضریب اهمیت آن­ها نسبت به یکدیگر به دست آمد. از بین چهار معیار در نظر گرفته شده برای حفاظت، معیار گونه، نسبت به سایر معیارها از اهمیت بیشتری برخوردار بود و بیشترین تاثیر را در رتبه­بندی مناطق حفاظت شده استان داشت شکل (3). معیار اصلی گونه، در بر گیرنده زیرمعیارهای درجه حفاظت­پذیری، جمعیت گونه­ها، تنوع گونه­ها و گونه­های بومی است. که از بین آن­ها، معیار تنوع گونه­ها دارای بیشترین اهمیت و گونه­های بومی کمترین اهمیت را دارا می­باشد.

شکل 3- ضریب اهمیت هر یک از معیارهای رتبه­بندی مناطق حفاظت شده برای حفاظت

 

 

میزان اهمیت معیار زیستگاه نسبت به معیار مدیریت 9 /2 برابر و نسبت به معیار اقتصادی اجتماعی 5 برابر بود. معیار اصلی مدیریت شامل معیارهای فرعی سابقه­ی مدیریت، پژوهش و پایش، پشتوانه­ی قانونی و عوامل تهدید منطقه بود که از بین آن­ها عوامل تهدید دارای بیشترین اهمیت و پایش و پژوهش کمترین اهمیت را به خود اختصاص داده بود. معیارهای اصلی اقتصادی- اجتماعی به زیرمعیارهای نقش منطقه در اقتصاد محلی، وابستگی بومیان به منابع منطقه، اهمیت فرهنگی- تاریخی و نقش منطقه در اقتصاد ملی تقسیم شد که از بین آن­ها زیرمعیار وابستگی بومیان به منابع منطقه دارای بیشترین امتیاز و زیر معیار نقش در اقتصاد ملی از کمترین اهمیت برخوردار بود. نتایج به دست آمده از مقایسه­ی معیارهای فرعی مربوط به هر معیار در جدول (3) آورده شده است. نتایج بدست آمده از پرسش­نامه مربوط به مقایسه مناطق مختلف بر اساس معیارهای فرعی استخراج شده است.

 

 

 

 

امتیاز معیارهای فرعی ساختار سلسله­مراتبی برای مناطق حفاظت شده شش­گانه استان همدان

(براساس پرسش­نامه مربوط به مقایسه معیارهای فرعی حفاظت) (عدد 1 کمترین امتیاز و عدد 6 بیشترین امتیاز)

ردیف	معیار	منطقه مورد مطالعه
		خانگرمز	شرا	لشگردر	آلموبلاغ	گلپرآباد	ملوسان
1	آسیب­پذیری	2	2	2	2	1	1
2	منحصر به فرد بودن	6	2	3	1	3	3
3	منابع آب	5	2	3	6	3	5
4	سیمای فیزیکی	6	3	4	4	4	4
5	بکر و دست نخورده بودن	4	5	4	4	3	4
6	درجه حفاظتی	3	5	4	4	4	4
7	جمعیت گونه	5	4	5	6	5	5
8	تنوع گونه	6	3	5	5	5	5
9	گونه­های بومی	1	1	2	1	2	1
10	سابقه مدیریت	4	2	3	3	2	4
11	پژوهش و پایش	3	2	3	4	4	4
12	پشتوانه قانونی	3	2	4	4	3	3
13	عوامل تهدید	6	4	5	6	4	5
14	نقش در اقتصاد محلی	6	4	4	6	4	4
15	وابستگی بومیان به منابع منطقه	6	4	5	5	4	5
16	اهمیت تاریخی- فرهنگی	5	3	4	4	3	4
17	نقش در اقتصاد ملی	3	2	2	2	1	1

 

 

پس از تعیین ضریب اهمیت معیارهای اصلی و معیارهای فرعی، ضریب اهمیت گزینه­ها نسبت به هریک از معیارها تعیین شد. در این مرحله برتری هر یک از گزینه­ها با توجه به معیارهای فرعی مورد مقایسه قرار گرفت. فرایند به دست آوردن ضریب اهمیت هر یک از گزینه­ها نسبت به هریک از معیارها مانند تعیین ضریب اهمیت معیارها نسبت به هدف است. با این تفاوت که مقایسه­ی گزینه­های مختلف نسبت به زیر معیارها و معیارها (اگرمعیاری، زیرمعیاری نداشته باشد) صورت می­پذیرد. در صورتی که مقایسه­ی معیارها با یکدیگر نسبت به هدف مطالعه انجام می­شود (25). نتایج به دست آمده از مقایسه­ی گزینه­ها نسبت به معیارهای فرعی مطالعه در شکل­های (4) تا (7) آورده شده است. با توجه به شکل­ها امتیاز هر یک از مناطق نسبت به معیارهای مختلف متفاوت است و از نظر هر معیار، اولویت­بندی متفاوت نسبت به سایر معیارها دیده می­شود. از نظر معیارهای وابستگی بومیان به منابع منطقه، نقش منطقه در اقتصاد محلی، اهمیت تاریخی- فرهنگی منطقه، سیمای فیزیکی منطقه و منحصربه فرد بودن منطقه، منطقه­ی حفاظت شده­ی خانگرمز، از نظر معیار منابع آب منطقه و جمعیت گونه­ها و تنوع گونه­ها منطقه­ی حفاظت شده­ی آلموبلاغ و از نظر معیارهای نقش منطقه در اقتصاد ملی، سابقه مدیریت، پشتوانه قانونی، پایش و پژوهش، بکر و دست نخورده بودن و گونه­های بومی منطقه­ی حفاظت شده­ی لشگردر دارای بالاترین امتیازها بودند و اولویت­های اول را به خود اختصاص دادند. منطقه حفاظت شده­ی شرا در مقایسه دودویی بیشتر معیارها، کمترین امتیاز را به دست آورده و در اولویت­های آخر قرار گرفته است و بعد از آن منطقه­ی حفاظت شده آلموبلاغ دارای چنین وضعیتی است.

 

 

 

 

شکل 4- وزن هر یک از مناطق حفاظت شده استان همدان با توجه به معیارهای فرعی مربوط به معیار اقتصادی- اجتماعی

 

شکل 5- وزن هر یک از مناطق حفاظت شده استان همدان با توجه به معیارهای فرعی مربوط به معیار مدیریت

 

شکل 6- وزن هر یک از مناطق حفاظت شده استان همدان با توجه به معیارهای فرعی مربوط به معیار گونه

 

شکل 7- وزن هر یک از مناطق حفاظت شده استان همدان با توجه به معیارهای فرعی مربوط به معیار زیستگاه

 

 

پس از تعیین ضریب اهمیت هریک از معیارها نسبت به هدف مطالعه و هم­چنین ضریب اهمیت گزینه­ها (مناطق حفاظت شده) نسبت به هریک از معیارها، از طریق تلفیق ضریب اهمیت معیارها نسبت به هدف و گزینه­ها نسبت به هریک از معیارها، امتیاز نهایی هریک از گزینه­ها را تعیین شد. برای این کار از اصل ترکیب سلسله­مراتبی ساعتی که منجر به یک بردار اولویت با در نظر گرفتن همه قضاوت­ها در تمامی سطوح سلسله­مراتبی می­شود، استفاده شد. بر این اساس امتیاز نهایی هر یک از مناطق حفاظت شده نسبت به هدف با استفاده از رابطه­ی زیر به دست آمد؛ (رابطه شماره 1).

 امتیاز نهایی (رتبه) گزینه j

 

در این رابطه،  W_iضریب اهمیت معیار i وg_ij ، امتیاز گزینه j در ارتباط با معیار i است. با محاسبه امتیاز نهایی مناطق حفاظت شده مشخص شد که منطقه­ حفاظت شده­ی خانگرمز با کسب امتیاز 378/0 دارای رتبه اول از نظر معیارهای حفاظتی است و مناطق آلموبلاغ با امتیاز 250/0 و ملوسان با امتیاز 161/0 در اولویت­های بعدی قرار دارد.  هم­چنین مشخص که منطقه­ی حفاظت شده­ی شرا دارای کمترین امتیاز در بین مناطق حفاظت شده استان همدان می­باشد (شکل 8).

 

 

شکل 8- امتیاز نهایی هر یک از مناطق حفاظت شده استان همدان نسبت به هدف رتبه­بندی مناطق حفاظت شده­ی استان

 

 

نتیجه­گیری

 

در این مطالعه از یکی از ساده­ترین روش­های تصمیم­گیری چند معیاره برای رتبه­بندی مناطق حفاظت شده­ی استان همدان به منظور اولویت­بندی این مناطق برای حفاظت استفاده شد. نتایج این مطالعه می­تواند به منظور برنامه­ریزی­های حفاظتی مورد استفاده مدیران و برنامه­ریزان حفاظتی قرار گیرد. در این مطالعه با استفاده از وزن به دست آمده برای هر معیار در مورد مناطق مختلف، می­توان میزان اهمیت هریک از معیارها برای حفاظت را در مورد مناطق سنجید و با توجه به آن­ها به مدیریت درست و بهینه مناطق دست یافت. به طور مثال معیارهایی هم­چون سیمای فیزیکی منطقه، بکر و دست نخورده بودن منطقه، منحصر به فرد بودن منطقه با مدیریت درست منطقه به پایداری نسبی دست خواهند یافت. هم­چنین با تعیین عوامل محدود کننده، زمینه برنامه­ریزی در مورد آن­ها فراهم می­شود. به عنوان مثال با بررسی منابع آب منطقه و اهمیت آن برای گیاهان و جانوران منطقه می­توان راه­کارهای مدیریتی  مناسبی به منظور استفاده بهینه از منابع آب را اتخاذ نمود. تعیین وزن نسبی معیارهای مختلف برای حفاظت نشان داد که معیارهای ویژه­ای نسبت به بقیه مهم­تر هستند. برای مثال، معیارهای تنوع و جمعیت گونه­ها، منابع آب منطقه و ویژگی­های ظاهری منطقه هم­چون سیمای فیزیکی منطقه، آسیب­پذیری منطقه و منحصر به فرد بودن منطقه دارای اهمیت بیشتری برای رتبه­بندی مناطق حفاظت شده بر اساس معیارهای حفاظتی هستند که لازم است برای برنامه­ریزی­های حفاظتی، این معیارها به درستی مورد بررسی قرار گیرد. در مورد نتیجه نهایی که به تعیین رتبه یک برای منطقه حفاظت شده خانگرمز منجر شد، نباید این ذهنیت ایجاد شود که سایر مناطق اهمیت کمی دارند. زیرا، با توجه به نتایج به دست آمده، هر منطقه از نظر معیارهایی دارای اهمیت زیاد است که با توجه به آن­ها باید مورد حفاظت قرار گیرد. در این مطالعه با توجه به انتخاب معیارهای اقتصادی- اجتماعی به عنوان یکی از معیارهای حفاظتی می­توان به یک مدیریت مشارکتی در زمینه حفاظت از مناطق حفاظت شده دست یافت. چرا که با بررسی این معیارها نقش مردم برای حفاظت از این مناطق مشخص می­شود. با بررسی میزان وابستگی بومیان به منابع مناطق حفاظت شده لزوم استفاده از مدیریت مشارکتی برای حفظ منطقه به خوبی مشهود است.

منابع

• 1994. Guidelines for protected area management categories. The World Conservation Union. Gland, Switzerland and Cambridge, UK.
• Rayfield, B. P., James, M. A., Fall, A. and Fortin, M. J. 2008. Comparing static versus dynamic protected areas on the Quebec boreal forest. Biological Conservation. 2008, 141: 438-449.
• Lee, T. M. and Jetz, W. 2008. Future battlegrounds for conservation under global change. Proceedings of the Royal Society: Biological Sciences, 275: 1261-1270.
• Xu, W., Li, X., Pimm, S. L., Hull, V., Zhang, J., Zhang, L., Xiao, Y., Zheng, H. and Ouyang, Z. 2016. The effectiveness of the zoning of China's protected areas, Biological Conservation. 204: 231- 236.
• BONN, A. and GASTON, K. J. 2005. Capturing biodiversity: selecting priority areas for conservation using different criteria, Biodiversity and Conservation. 14: 1083–1100.
• Cabeza, M. and Moilanen, A. 2001. Design of reserve networks and the persistence of biodiversity. Trends in Ecology and Evolution 16: 242–248.
• Araujo, M. B., Williams, P. H. and Fuller, R. J. 2002. Dynamics of extinction and the selection of nature reserves. Proceedings of the Royal Society of London Series, 269: 1971–1980.
• Bonn, A., Rodrigues, A. S. L. and Gaston, K. J. 2002. Threatened and endemic species: are they good indicators of patterns of biodiversity on a national scale? Ecology Letters, Vol, 5: 733–741.
• Moore, J. L., Balmford, A., Brooks, T., Burgess, N. D., Hansen, L. A., Rahbek, C. and Williams, P. H. 2003. Performance of sub-Saharan vertebrates as indicator groups for identifying priority areas for conservation. Conservation Biology, 17: 207–218.
• Wessels, K. J., Freitag, S. and Van Jaarsveld, A. S. 1999. The use of land facets as biodiversity surrogates during reserve selection at a local scale. Biological Conservation, 89: 21–38.
• Pressey, R. L. and Taffs, K. H. 2001. Sampling of land types by protected areas: three measures of effectiveness applied to western New South Wales. Biological Conservation. 101: 105–117.
• Nichols W. F., Killingbeck, K. T. and August, P. V. 1998. The influence of geomorphological heterogeneity on biodiversity. A landscape perspective. Conservation Biology, 12: 371–379.
• Faith, D. P. and Walker, P. A. 1996. Environmental diversity: on the best possible use of surrogate data for assessing the relative biodiversity of areas. Biodiversity and Conservation, 5: 399–415.
• Noss, R. F. 1996a. Ecosystems as conservation targets. Trends in Ecology and Evolution 11: 351-359
• Noss, R. F., 1996b. Protected areas: how much is enough? In: Wright RG (ed) National Parks and Protected Areas: Their Role in Environmental Protection, pp, 91-120. Blackwell Science, Cambridge, Massachusetts.
• ایرجی، فریدا و همامی، محمودرضا، 1394، رتبه­بندی مناطق حفاظت شده از لحاظ قابلیت اکوتوریسم با استفاده از روش تحلیل سلسله­مراتبی، پژوهش­های محیط­زیست، شماره 11: 62- 49.
• M., and Braglia. M. 2006. Application of the AHP Methodology in Making a Propozal for a Public Work Contract, 17 January, International Journal of Project Management, 24: 422- 430.
• Saaty, T. L, 2008, Relative Measurement and its Generalization in Decision Making: Why Pairwise Comparisons Are Central in Mathematics for the Measurement of Intangible Factors, The Analytic Hierarchy/Network Process, 02,251-318.
• محمدی، جمال، ضرابی، اصغر و احمدیان، مهدی، 1391، اولویت­سنجی مکانی توسعه فضاهای سبز و پارک­های شهری با استفاده از روشAHP، (نمونه موردی: شهر میاندوآب)، فصل­نامه علمی- پژوهشی نگرش­های نو در جغرافیای انسانی، سال چهارم، شماره 2: 62- 41.
• زبردست، اسفندیار، 1380. کاربرد فرایند تحلیل سلسله­مراتبی در برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای، مجله هنرهای زیبا، شماره 10: 22- 13.
• مخدوم، مجید. 1388. مدل­هایی که نباید مدل­سازی کرد یا مدل­هایی که همیشه پاسخ منطقی ندارند. مجله علوم محیطی، 6، (3): 192- 185.
• پورعرب، حسن، ملکی، نعمت، پاک مهر، علی، پاکدست، بهجت، بلوریان، رضا، آیینی، محمد و محمدی، حشمت الله، 1394. استان­شناسی همدان (کتاب­های درسی)، انتشارات شرکت چاپ و نشر کتاب­های درسی ایران، تهران.
• درویش صفت، علی اصغر و تجویدی، مهدی، 1386، اطلس مناطق حفاظت شده ایران، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
• قدسی­پور، حسن. 1388. فرایند تحلیل سلسله­مراتبی. انتشارات دانشگاه صنعتی امیرکبیر. تهران.
• خورشید دوست، علی محمد و عادلی، زهرا، 1388: استفاده از فرایند تحلیل سلسله­مراتبی برای یافتن مکان بهینه­ی دفن زباله (مطالعة موردی شهر بناب)، مجله محیط­شناسی شماره 50: 32- 27.

 

 

 

[1]- دکتری محیط­زیست- آمایش محیط­زیست، دانشگاه ملایر* ، ملایر (مسئول مکاتبات)

[2]- استادیار گروه محیط­زیست، دانشگاه ملایر، ملایر

[3]- دانشیار دانشکده منابع طبیعی و محیط­زیست، دانشگاه ملایر، ملایر

1-PhD., Land-use Planning, Department of Natural Resources and Environmental Sciences Malayer University, Malayer, Iran *(Corresponding Author)

2-Assistant Professor, Department of Natural Resources and Environmental Sciences, Malayer University, Malayer, Iran  

3-Associate Professor, Department of Natural Resources and Environmental Sciences, Malayer University, Malayer, Iran

تعداد مشاهده مقاله: 434

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 110