مقاله پژوهشی

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و سوم، شماره پنج، مردادماه 1400(245-229)

بررسی موقعیت ایوان در پیکره بندی معماری خانه های اعیانی با استفاده از روش نحو فضا؛ (نمونه موردی: خانه های سنتی گیلان)^[1]

سحر بشیرزاده^[2]

جمال الدین سهیلی^{[3] *}

soheili@qiau.ac.ir

فرشاد مفاخر[4]

چکیده

زمینه و هدف: مسکن بومی گیلان همواره از جنبه­های گوناگون موضوع تحقیقات حوزه معماری بوده است. عنصر ایوان در معماری گیلان نقش اساسی دارد. با توجه به تفاوت­های ظاهری وکاربردی آن در بوم و کاربری مشخص، در این مقاله به بررسی فضای ایوان از طریق تئوری نحو فضا پرداخته می­شود.

روش بررسی: چهار خانه اعیانی سنتی گیلان بر اساس نمونه­گیری غیراحتمالی هدفمند از آثار ملی ایران و باقی­مانده در منطقه جلگه­ای و مربوط به اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی اول به عنوان نمونه­های موردی انتخاب شد. میزان ادغام و نفوذپذیری ایوان با استفاده از شاخص­های نحو فضا، نمودارهای توجیهی، روابط ریاضی و تحلیل­های انجام شده از طریق داده­های مستخرج از نرم افزار Agraph که برای این نظریه فراهم آمده، قابل بررسی است. در این راستا به نحوه­ی پیکره­بندی فضایی و جایگیری ایوان از طریق روش توصیفی – تطبیقی پرداخته شده است.

یافته ها: با استفاده از تحلیل­های نرم­افزاری نحو­فضا و نمودارهای توجیهی و پارامترهای «عمق»، «هم­پیوندی»، «حلقه» و «ارزش کنترل» سعی در مطابقت سبک و سیاق ساختمانی بومی در این بناها گردید.

بحث و نتیجه گیری: ایوان در این خانه­ها در شکل­های گوناگون دیده می­شود که با توجه به اعیانی بودن خانه­ها و وضعیت اقتصادی خوب ساکنان، جنبه تزئینی و رفاهی آنها که نشانی از سبکی التقاطی در ساختمان­سازی است با میزان­های هم­پیوندی، کنترل و اتصال متفاوت، توجیه پذیر می­گردد.

واژه های کلیدی: ایوان، خانه­های اعیانی، نحو فضا، بومی، معماری سنتی.

Studying Emplacement of Ivan in Architectural Configuration of Mansions Utilizing Space Syntax Method;

Case Study: (Traditional Houses of Guilan)

Sahar Bashirzadeh^[5]

Jamalledin Soheili [6]^*

soheili@qiau.ac.ir

Farshad Mafakher[7]

Abstract

Background and Objective: Guilan vernacular houses have always been subject of research from a variety of aspects in architectural fields. According to fundamental role that Ivan element plays in Guilan architecture with different usages and appearance in a specific region and function, in this article Ivan space will be studied utilizing space syntax theory.

Material and Methodology: As case study samples, four traditional mansions that are remains of Iran national heritage have been selected through non-probabilistic purposive sampling. They are located in plain area of Guilan and all are referred to the end of Qajar era and beginning of first Pahlavi epoch. Integration value and penetration of Ivan could be studied by space syntax indicators, j-graphs, mathematics and analyses calculated based on data derived from A graph software specifically assembled for this theory. A descriptive comparative methodology has been employed, in order to study occurrence of spatial configurations and Ivan positions.

Discussion and Conclusion: An endeavor to conforming vernacular building style and their way of construction has been made, utilizing space syntax software analyses, j-graphs and indicators like “depth”, “integration”, “ring” and “control value”.

Results: Considering decorative and convenient aspects and financial sustainability of habitants of houses, Ivans are built with different features. They demonstrate an eclectic style of construction which will be compelling by distinct integration rate, control value and connection.

Keywords: Ivan, Mansions, Space Syntax, Vernacular, Traditional Architecture.

مقدمه

یکسانی شرایط جوی و طبیعی در روستاها و شهرهای گیلان و نیز تبدیل روستاها و آبادی­ها به صورت شهر موجب شده است که معماری شهری و معماری روستایی در برخی از زمینه­ها مشترک بوده و شباهت­های قابل توجهی به یکدیگر داشته باشند؛ در عین حال معماری شهری در گیلان همانند معماری سایر شهرهای ایران ویژگی­هایی دارد که آن را از معماری بومی و روستایی متمایز می­سازد(1). اصالت ساختمان­های روستایی گیلان از قیود ویژه مربوط به محیط­زیست و فعالیت­های تولیدی و آداب و رسوم زندگی ساکنان نشأت می­گیرد(2).

استفاده از سبک ساختمان­سازی که در قاجار و دوره اول پهلوی در ایران ظاهر گشت باعث شد تا فضاهای داخلی و اطاق­ها در معماری شهری تا حدودی مشابهت با معماری داخلی در سایر نقاط ایران را دارا باشد(1). نظر به نقش تجاری شهر و وضعیت اشتغال و تمول نسبی ساکنان آن، بسیاری از بناهای مسکونی شهری از مصالح مناسب بهره برده­اند(3) که این امر منجر به بقای خانه­های اعیانی نسبت به سایر خانه­ها با توجه به شرایط اقلیمی در گیلان شده است. ساختمان­های باقی­مانده از سنت و بوم گیلان همگی کم و بیش دارای نشانه­هایی از حضور فضاهای باز و نیمه باز هستند که از آن میان ایوان­ها از مهم­ترین اجزای واحد مسکونی شهری و روستایی محسوب می­شوند. این عنصر نه تنها ارتباط دهنده­ی حیاط با ساختمان، بلکه محل مهم­ترین فعالیت­های افراد خانه در روزهای گرم سال است، همچنین ارتباط اتاق­ها از طریق ایوان میسر است(همان). ایوان به عنوان دستاورد و یکی از شاخصه­های ارزنده فرهنگ گذشته ایران نزدیک به یک سده است که موضوع پژوهش معماران، باستان­شناسان و مورخان هنر قرار گرفته است. ایوان به ظاهر پدیده­ای ساده و متعارف به نظر می­رسد اما در واقع ماهیتی پیچیده، بحث برانگیز و دشوار داشته و ظرفیت طرح بحث و تحلیل فراوان دارد(4).

راپاپورت معتقد است که شکل بنا بر اساس نیازها و نوع آن نبوده بلکه مبتنی بر پاسخی است که در فرهنگ­های مختلف به آن داده می­شود و معتقد است که شکل معماری قبل از هر چیز به فرهنگ آن وابسته است(5). در تعریفی که از کارکرد نحو فضا ارائه می­گردد به تأثیر مستقیم ویژگی­های پیکره­بندی فضا به­جای ویژگی­های فیزیکی فضا در شکل دادن به فعالیت­های انسانی اشاره می­شود؛ تلاشی در جهت تشخیص وضعیت پیکره­بندی فضایی در بیان معنای اجتماعی و فرهنگی فضا و چگونگی پیکره­بندی فضایی که باعث تولید تعاملات اجتماعی در محیط ساخته شده می­شود. نحو فضا تلاشی است در زمینه درک فضای پیکره­بندی شده بویژه روند شکل­گیری و معنای اجتماعی آن تا به برقراری رابطه علی بین کالبد معماری و جامعه انسانی بپردازد(6).

سوالات و فرضیات تحقیق

سوال اصلی پژوهش به این ترتیب مطرح می­گردد که"موقعیت ایوان در پیکره­بندی معماری خانه­های سنتی اعیانی گیلان چگونه است؟" در راستای پاسخ­گویی به این پرسش، پرسش­های فرعی زیر مطرح می­گردد:

1- عامل اقتصاد چه تاثیری در موقعیت ایوان در خانه­های اعیانی گیلان دارد؟

2- چگونه عوامل اجتماعی- فرهنگی در یک جامعه اقتصادی مشخص باعث بروز تفاوت در موقعیت قرارگیری ایوان در خانه­های اعیانی گیلان می­گردد؟

با این فرض کلی که اختصاص سطوح وسیعی از پلان به ایوان از مشخصه­های ظاهری معماری بومی منطقه بوده ولی ظاهر شدن ایوان در تعداد زیاد و یا شخصی­سازی برخی ایوان­ها برای فضایی خاص از ویژگی­های ساخت و ساز التقاطی در این خانه­های اعیانی هستند و این­که با در نظر گرفتن جامعه­ی اجتماعی- فرهنگی- اقتصادی مشترک و هم­دوره، این نحوه انتخاب چگونگی ساخت­و­ساز و سبک ساختمان­سازی است که بر نحوه­ی ظاهر شدن ایوان در خانه­های اعیانی منطقه نقش تعیین کننده داشته است.

پیشینه پژوهش

نظریه نحو فضا نزدیک به چند دهه است که توسط چند صاحب­نظر و دانشمند انگلیسی مطرح شده است. تئوری گراف مربوط به دهه 1970 میلادی است که با انتشار کتاب "منطق اجتماعی فضا"[8] توسط بیل هیلیر^[9] و جولیان هانسون^[10] مورد توجه قرار گرفت. اگر چه تئوری نحو فضا در بارتلت^[11] و توسط هیلیر ارائه شده است اما ریشه­های اولیه آن بر مطالعات کسانی چون کریستوفر الکساندر^[12] و بعد از آن فیلیپ استدمن^[13] در مدرسه معماری دانشگاه کمبریج قرار داشته است. کریستوفر با انتشار "زبان الگو"^[14] در سال 1977 (7) و کتاب "شکل شناسی معماری"^[15] در راستای مبانی نظری تئوری که توسط استدمن و پس از آن نگارش گردید، آغازی بر شکل­گیری این نظریه جهانی شد. این نظریه شهرسازان را قادر می­ساخت که رفتار و فعالیت­های اجتماعی کاربران فضاها را پیش­بینی و تحلیل کنند(8) همان­طور که اکنون آشکار گشته در زمینه معماری نیز این امر صادق است.

در ایران عباس­زادگان و معماریان(1381) اولین محققان در زمینه معرفی این نظریه بوده­اند. این نظریه در شهرسازی بیش از معماری مورد توجه قرار گرفت(9) و تحلیل­های شهری در ایران توسط محققان این رشته با مقبولیت بیشتری پیگیری شد، در سال­های اخیر توجه به پیکره­بندی فضاهای معماری بیشتر شده و موضوع تحقیقات پژوهشگران بیشتری قرار گرفته است. پژوهش­های دیگری نیز در حوزه معماری در ایران صورت پذیرفته است، همچون بررسی فاکتورهای فرهنگی توسط گراف­های دسترسی در خانه­های ایرانی و انعطاف­پذیری خانه-حسینیه­ها که در آن نگارندگان برای اولین بار به معرفی ارسی به عنوان عنصر انعطاف­پذیر­کننده فضا و نحوه عملکرد آن در نمودارهای توجیهی پرداختند(10). از دیگر پژوهش­ها می­توان به مقاله­ای در حوزه معماری و طراحی شهری به صورت مشترک اشاره کرد که از نظریه نحو فضا بهره برده(11) و نیز مقالات بررسی پیکره­بندی فضایی خانه­های بومی در شهر بشرویه(9)، در روستای لافت(12)، درخانه­های سنتی ایران(13)؛ در خانه­های یزد، کاشان و اصفهان(14) و نیز تحلیل روابط فضایی بر اساس عوامل فرهنگی و اجتماعی خانه­های روستایی در کوهپر(15)، در خانه­های جلگه گیلان(16) و بررسی مولفه­های راندمان عملکردی در خانه­های سنتی در شهر یزد(17) و در حیاط خانه­های سنتی(18و13) اشاره نمود. برخی دیگر از پژوهش­ها که در راستای معرفی نحو فضا صورت پذیرفته و موضوعی غیر از خانه مساله پژوهش بوده و حوزه­ای چون فضاهای مسجد-مدرسه(19) و کاروانسراها(20) مجتمع­های فرهنگی(21)، بررسی ارتباط میان پیکره­بندی فضایی و حکمت در مساجد(22) و برخی دیگر که در بحث رویکرد معماری به نحو­فضا پرداخته شده است. استفاده از دو کلمه کلیدی نحو فضا و ایوان تنها در یک مقاله رویت شده که آن نیز مربوط به بررسی ایوان در مساجد از لحاظ ارتقای عملکردی(23) بوده است. به صورت کلی در این پژوهش­ها بر اساس فاکتورهای مطرح شده در تئوری نحو فضا، به بررسی و تحلیل ویژگی­های ناشی از نوع پیکره­بندی فضا(24) و بعضاً نقش آنها در پیدایش منطق فرهنگی و اجتماعی فضا پرداخته شده است(25 و 26).

روش پژوهش و معرفی جامعه آماری

در این پژوهش با توجه به هدف آن به صورت ترکیبی از روش­های کمی و کیفی بهره برده شده است. داده­های کمی به دست آمده از طریق تحلیل­های نرم­افزاری به صورت کیفی توصیف خواهند شد و با استدلال استنتاجی و منطقی به نتیجه­گیری در پژوهش دست خواهیم یافت. در این راستا در گردآوری اطلاعات از روش مطالعات کتابخانه­ای بهره جسته شده که با مراجعه به اسناد و منابع دست اول در ارتباط با نظریه نحو­فضا به گردآوری مباحث مبانی نظری پرداخته شده و نیز از طریق مشاهده، برداشت و ترسیم نمودارهای توجیهی هر یک از خانه­ها، توسط نرم افزار Agraph (ای­گراف) شاخص­های نحو فضا مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین با در نظرگیری حوزه­ای مشخص از اقلیم و با توجه به اعمال محدودیت متراژ که حداقل دو لایه بودن را در پلان­ها منجر خواهد شد، از بین خانه­های دو طبقه اعیانی ثبت شده در میراث فرهنگی نمونه­های ایوان دار انتخاب شوند.

شکل 1- تبیین فرآیند مرحله­ای پژوهش.

Figure1. Explaining steps of the research process.

معماری خانه سنتی جواد نصری

این بنا در قسمت غربی بافت قدیم شهرستان رودسر، در کوچه­ی نصری­ها قرار دارد. دورۀ تاریخی ساخت بنا از دو طریق قابل استناد است: اول ساختار اصلی بنا و استفاده از شیوه­­های ساخت ساختمان­های روسی که مربوط به دوره­ای مشخص از تکوین معماری گیلان استو مربوط به دو دهۀ پایانی سلسلۀ قاجار برآورد می­شود. "بنا در مرکز حیاط قرار گرفته است، ساختمان بنا در دو طبقه بوده و ورودی آن در محور مرکزی آن است و تقارن محوری در کالبد آن مشاهده می­گردد. طبقات از طریق پلۀ مرکزی به هم ارتباط دارند فضاهای پذیرایی در بالا و فضاهای خصوصی در طبقه همکف قرار دارند" (27).

معماری خانه سنتی ابریشمی

این بنا مربوط به دوره قاجار در محله قدیمی صیقلان شهر رشت واقع شده است. بنا در دو طبقه و هر طبقه  هشت اتاق دارد. نقشه مستطیلی شکل در میان دو حیاط قرار داد. خانه خدمه در حیاط کوچک­تر و دسترسی جداگانه به طبقه بالا دارد. نقشه بنا تابع الگوهای معماری دورۀ قاجار است و پلان و نماها کاملاً قرینه­اند. دو ورودی قرینه هر کدام به سرسرای مرکزی جداگانه و مجموعه ای از فضاها باز می­شوند. این دو مجموعه فضاهای قرینه از طریق سرسرای مرکزی، درست در وسط پلان، به هم مرتبط می­شوند. ساخت بنا روی صفه پنجره­های متعدد روبروی هم، کشیدگی شرقی-غربی پلان و وجود ایوان و تالار در هر دو طبقه موجب بهبود و تسهیل تهویه می­شود. علاوه بر این، ایوان و تالار که مرز درون و بیرون­اند، تأثیرپذیری لایه­­های داخلی را از شرایط محیطی تعدیل و کنترل می­کنند.گربه­روهای صفه و تزئینات چوبی به خصوص تزئینات سرستون­ها و سرتیرها با الگوهای معماری محلی به خانه شخصیتی بومی داده است. مسیرهای ارتباطی و دسترسی به اتاق ­ها از طریق راهروهای سه طرف بنا میسر می­شود که یادآور غلام گردش­های بناهای سنتی گیلان است.

معماری خانه سنتی عزیزاله خان صوفی

این خانه در حاشیه جنوبی بافت قدیم در مجاورت سایر بناهای قدیمی در قسمت جلگه­ای شهرستان املش قرار گرفته است. با توجه به نوع مصالح و ترکیب­بندی و فرم ساختمان، بنا را متعلق به معماری دورۀ اول پهلوی و سال­ 1300 خورشیدی می­دانند. ساختمان در دو طبقه در محوطه نسبتاً وسیعی بنا شده است. ورودی اصلی ساختمان منطبق بر مرکز هندسی نما، به وسیلۀ فرورفتگی ایوان مانند جلوی آن از سایر اجزای نما قابل تشخیص است. پله­های ارتباطی طبقۀ فوقانی در میانۀ این فرورفتگی جای گرفته است. در ضلع جنوبی ساختمان، در طرفی از پله­ها، مهمان­خانه و در طرف دیگر اتاق­های کوچکتر قرار دارند. در سمت شمالی، پشت پله­ها مطبخ و فضاهای وابسته و در پشت مهمان­خانه و فضاهای وابسته در طرف دیگر پله­ها قرار دارد.

معماری خانه سنتی نصر اله خان صوفی

این بنا در مرکز دهکده اٌمام در سطح نسبتاً صاف در حاشیه رودخانه در دو طبقه و به منظور مکان تابستان نشین خان صوفی بوده است. پلان، نما و پله­های متقارن در دو طرف شرقی و غربی آن قرار دارد. قدمت بنا را بر اساس تزئینات و قوس­های بکار رفته به دورۀ آخر قاجار نسبت می­دهند.

نحو فضا

نظریه اسپیس سینتکس^[16] واژگان فارسی معادل را در ادبیات معماری و شهرسازی وارد کرده است،واژه چیدمان فضا، نحو فضا و یا دستور­زبان فضا برای این نظریه عنوان گردیده است(11). سینتکس یا نحو به معنی بررسی ارتباط هر واحد فضایی در یک مجموعه با فضاهای هم­جوار خود است که این مفهوم درست همانند بررسی یک واژه در داخل یک متن و ارتباط آن با دیگر واژه­ها است.(28). هدف اصلی این نظریه تحلیل نحوه­ چیدمان فضاهای موجود در یک ساختار فضایی است(8). در واقع بر مبنای مفهوم پیکره­بندی فضایی است که به عنوان ارتباط بین فضاهای داخلی معماری و با تاکید بر ارتباط میان سیستم­های فضایی– اجتماعی شکل گرفته است. این روابط اجتماعی نه تنها در شکل­گیری تعاملات مورد نظر تاثیر گذار هستند بلکه در بطن سیستم­های فضایی نیز جای دارند(24). با توجه به گستردگی مفاهیم مرتبط با نحو­فضا، در جدول 1 به معرفی برخی از شاخص­های آن پرداخته می­شود.

معماری بومی و سنتی گیلان

معماری بومی در آشتی و مطابقت با محیط فرهنگی است و قراردادهای اجتماعی، از عوامل به وجودآورنده ضوابط در معماری بومی­اند و بر اساس تمایلات یک قوم و خواسته­های محیط فرهنگی و محیط فیزیکی آن­ها، بدون مداخله معماران با تمایلات و خواسته­های هنرمندانه­شان، شکل می­گیرد(32). از آنجا که بیش­تر شهرها مولود رشد فیزیکی و اجتماعی روستاها هستند، بنابراین الگوی روستایی در شهرها به وفور یافت می­شود. در نگاه کلی بناهای برجا مانده در بافت قدیم شهرها، بیش­تر متعلق به افراد مرفه و یا متوسط شهر بوده(3)که بنا به استتاعت مالی در بکارگیری از مصالح با دوام در دسترس به ساخت بنا همت می­گزیدند، در روستاها نیز خوانین از این حیث از خانه­های با دوام­تری نسبت به باقی روستاییان برخوردار بودند، نیز طی ادوار مختلف توان بازسازی و نگهداری آنها از طریق وراث امکان­پذیر بوده در حالیکه خانه­های اقشار کم درآمد به دلیل کاربرد مصالح نامرغوب با سرعت بیش­تری تخریب شده­اند(3).

ایوان

ایوان به عنوان یکی از فضاهای مهم معماری ایران، نمودی از رفتارهای اجتماعی است و برای فهم آن باید به روابط متقابل آن با ساختارهای فرهنگی، اعتقادی، سیاسی و اجتماعی که در شکل­گیری این فضا تعیین کننده است توجه کرد برخی از محققان تعریف کلی­تری از شکل ایوان ارائه می­دهند؛ به طوری که ایوان را واحدی دارای طاق کشیدۀ کمی عمیق و نسبتاً عریض معرفی می­کنند که از جلو به طور کامل به حیاط باز است؛ در محور اصلی ساختمان قرار می­گیرد و احتمال دارد به قسمت­های دیگر بنا دسترسی داشته یا نداشته باشند. همچنین به صراحت ماهیت ایوان را بی­ستون می­دانند. ایوان ستون­دار را به نام پورتیکو^[17] یا پورچ^[18] معرفی کرده­اند(4). ایوان یکی از عناصر خاص معماری بوده که همواره برای آن تعاریف متعددی بوده و به فضاهای متعددی اطلاق گشته است؛ از تراس سرپوشیده تا غلام گردش­های خانه­های اعیانی گیلان و حتی ایوان­هایی که از طریق بازشوهای موقت نمایان می­شوند. ابتدایی­ترین تعاریف مربوط به فضاهای سرپوشیده طاق­دار بوده و گویی طاق­دار بودن الزام اصلی ایوان بوده حال آنکه طاق و پوشش­های بدین شکل، مربوط به مکان­های مرکزی ایران و مناطق فاقد پوشش گیاهی فراوان چوب است. بنابراین از نظر نگارندگان هر گونه فضای متصل به فضای بسته^[19] که حداقل از یک جهت رو به فضای بیرون از خانه بازشو داشته و حتماً مسقف بوده، نوعی ایوان محسوب گشته و در نظر گرفتن طاق که عنصری نمادین است و در پلان نادیده گرفته می­شود کاری بیهوده نبوده است^[20].

وجود ایوان در نمای بیرونی خانه را بی­گمان نمی­توان مختص گیلان شمرد، زیرا نمونه­های بیشماری از آن را هم در معماری باستانی و کلاسیک می­یابیم و هم در خانه­های عادی مناطق چندی در ایران. در عوض، آنچه در گیلان بیشتر اصالت دارد دو نوع ایوان است که در معماری استان بیشتر دیده می­شود: اول، ایوانی که ساختمان مسکونی را در یک یا گاهی در دو سطح احاطه می­کند؛ دوم، ایوانی که نوعی بالاخانه(تلار) را در طبقۀ بالای ساختمان تشکیل می­دهد و فقط در امتداد بخشی از نمای بیرونی و ضلع جانبی آن امتداد دارد(2). دو نوع کلی از ایوان در معماری خانه­های سنتی گیلان حائز اهمیت می­باشد که با توجه به استفاده در جبهه­های مختلف خانه و نه تنها در جنوب، اغلب نقش محافظتی در برابر کج باران، تهویه و ایجاد کوران را داشته­اند که با توجه به عرض آنها چنانچه کم عرض بوده(حدود 80 سانتی متر) نام غلامگرد بر آنها نهاده شده و نقش سیرکلاسیون داشته و چنانچه عریض­تر بوده(تا 2.5 متر) محل رفتارهای روزانه ساکنان محسوب می­شود(32).

یافته­ها

روش نحو فضا به توصیف عملکردهای موجود در فضا می­پردازد و بر اساس ارزش­های عددی استخراج شده از این روش، تفاسیر اجتماعی- فرهنگی خاصی در مورد فضای مورد نظر قابل عرضه است. در این تجزیه و تحلیل­ها به چگونگی توزیع فضایی، الگوی حرکت و حضورپذیری در فضا پرداخته می­شود(33). نرم­افزار Agraph  برای ترسیم نمودار توجیهی بر اساس پلان وارد شده به عنوان پس­زمینه، قابل استفاده می­باشد. این نرم­افزار بر اساس نمودار ترسیم شده به محاسبه پارامترهای اصلی تحلیل نحو­فضایی می­پردازد(35). برای بهره­گیری از تحلیل نحو­فضا ابتدا فضاهای پلان خانه­ها شماره­گذاری شد و سپس از طریق نرم افزار ای­گراف، نمودار توجیهی آنها ترسیم گردید.

درادامه اطلاعات مربوط به خروجی نرم افزار ای­گراف مربوط به خانه­ها ارائه می­گردد.

جدول 1: برخی از شاخص­های مرتبط با نحو فضا.

Table1-Some indicators concerned in space syntax.

در ذیل به معرفی و فرمول برخی از شاخص­هایی اشاره می­شود که در جداول مستخرج از نرم افزار که در ادامه ارائه می­گردد، بکار گرفته شده است:

{TD­­n: مجموع عمق برای نقطه­مورد­نظر}، {MD­­­n; MD=TD/(K-1) :میانگین­عمق­فضا}، {RA; RA=2*(MD-1)/(K-2): شاخص عدم تقارن} { i : ارزش هم پیوندی}، {K: تعداد نقاط یا فضا}، {CV : ارزش کنترل}، {NCn: تعداد ارتباطات}.

جدول 3-  خلاصه اطلاعات مستخرج از نرم افزار ای­گراف برای خانه ابریشمی.

Table3. A summary extracted from A-Graph software for Abrishami House.

جدول 4-  خلاصه اطلاعات مستخرج از نرم افزار ای­گراف برای خانه عزیزاله خان صوفی.

Table 4. A summary extracted from A-Graph software for Azizallah Khan Soofi House.

جدول 5-  خلاصه اطلاعات مستخرج از نرم افزار ای­گراف برای خانه  نصراله خان صوفی.

Table5. A summary extracted from A-Graph software for Nasrallah Khan Soofi House.

تجزیه و تحلیل داده­ها

بررسی مولفه تعداد ارتباط

در خانه جواد نصری در طبقه همکف تعداد اتصال حداکثری به فضای بعد از ایوان و فضای میانی اختصاص می­یابد و در طبقه اول کمترین میزان اتصال به فضاهای ایوان اختصاص دارد. در خانه ابریشمی در طبقه همکف و اول شاهد بیشترین میزان اتصال برای فضای ایوان هستیم. در خانه نصراله­خان در همکف فضای متصل به دو ایوان بیشترین میزان اتصال را دارد، اما میزان حداکثری در طبقه اول آن فقط مختص ایوان نیست بلکه فضای بعد راه پله­ها که با ارسی نیز به ایوان ارتباط دارند با 5 اتصال با ایوان اشتراک میزانی دارند. در خانه عزیزاله­خان درطبقه همکف ایوان بیشترین میزان اتصال را به خود اختصاص داده است در صورتی که در طبقه اول این میزان حداکثری با میزان 6  به فضای متصل با راه پله اختصاص می­یابد و فضای ایوان با حداکثر میزان 2 نمایان شده است. در تحلیل اطلاعات می­توان به صورت واضح تمایل به ریخت­شناسی بومی را در خانه ابریشمی دید، این تمایل در طبقه همکف خانه عزیزاله خان نیز رویت می­شود، اما در سایر موارد یا فضای مرتبط با راه­پله طبقات بیشترین میزان اتصال را دارند که نشان از اهمیت اتصال­دهندگی و فضای تقسیمی آنها دارد و یا میزان اتصال ایوان­ها کاهش می­یابد که نشان از اختصاصی بودن فضای ایوان برای برخی از فضاها در خانه­ها دارد که همگی نشان از سبکی غیربومی دارد.

بررسی مولفه ارزش کنترل

در بررسی کلی این میزان در خانه­ها متوجه میزان حداکثری ارزش کنترل در فضاهای تقسیم در ارتباط با راه­پله طبقات می­­شویم به جز در خانه ابریشمی که بیشترین میزان این مولفه کهنشان از جمعیت­پذیری دارد نه صرف کنترل(36) به فضاهای ایوان اختصاص دارد؛ در خانه جواد­ نصری در همکف این فضای متصل به راه­پله است که بیشترین میزان را دارد و در طبقه اول میزان ایوان­ها صفر است. در خانه ابریشمی در همکف با عدد 2 و در طبقه اول با 1 و 2 بیشترین میزان بوده که متعلق به ایوان است و در خانه عزیزاله­خان صوفی در همکف بزرگترین میزان را در کلیه فضاها با عدد 6 ایوان دارد و در طبقه اول مربوط به فضای متصل به راه­پله با عدد 3 است و میزان ایوان 1 است. در خانه نصراله­خان­صوفی نیز در همکف ایوان­ها میزان صفر دارند و بیشترین میزان به فضای متصل به راه­پله مربوط بوده و در طبقه اول میزان ایوان 1 بوده در حالی که عدد 2 اختصاص به فضای متصل به ایوان دارد.

بررسی مولفه ارزش هم­پیوندی

ارزش هم­پیوندی بحث برانگیزترین مولفه در این تئوری است؛ در ارتباط با فضای ایوان در این خانه­ها به این صورت است که: در خانه جواد نصری این میزان برای فضای ایوان در همکف متوسط بوده و میزان حداکثر اختصاص به فضای متصل به راه­پله دارد و در طبقه اول از متوسط کمتر بوده و میزان حداکثر برای فضاهای در ارتباط با ایوان­ها هستند. در خانه ابریشمی با مولفه­های بومی، بیشترین میزان هم­پیوندی در طبقه همکف به فضای ایوان اصلی مربوط بوده و دو ورودی ایوان­گونه پشتی نیز دارای میزانی بیش از حد متوسط می­باشد، در طبقه اول نیز بیشترین میزان مرتبط با ایوان اصلی است. در خانه عزیزاله­خان صوفی در طبقه همکف میزانی با اختلافی زیاد و حداکثری متعلق به فضای ایوان بوده منتهی در طبقه اول میزان حداکثری به فضای متصل به راه­پله تعلق یافته و ایوان میزانی متوسط دارد. در خانه نصراله­خان صوفی حداکثر این میزان به فضای متصل به دو ایوان در همکف تعلق دارد و میزان ایوان­ها تقریباً متوسط بوده و در طبقه اول ماکزیمم میزان متعلق به ایوان است.

* در نمودار طبقه همکف عزیزاله خان صوفی، فضای متصل به راه پله همان ایوان است، بنابراین دو میزان به صورت مساوی رویت می­گردد.

جدول 6- خلاصه­ای از بررسی مولفه­های نحو فضا در تشخیص سبک معماری ساختمان.

Table 6. A summary of studying space syntax indicators for determining architectural style of building.

بررسی مولفه عدم تقارن

در کلیه تحلیل­های صورت گرفته برای خانه­های جامعه آماری این میزان توسط نرم افزار صفر مشخص شده که البته عدد گرد شده و نادقیق است ولی در مجموع نشان از یکپارچگی فضای به واسطه تقارن نسبی موجود در فضاها دارد.

بحث و نتیجه گیری

هر چند که عوامل متعددی در شکل­گیری مسکن دخیل هستند(37)؛ فاکتورهای فرهنگی- اجتماعی همچون نیازهای اولیه، خانواده، جایگاه زن، محرمیت، روابط اجتماعی در مقابل فاکتورهای فیزیکی همچون اقلیم، تکنولوژی،اقتصاد و مصالح(38)، اما در این پژوهش با ثابت فرض کردن عوامل فرهنگی- اجتماعی و نیز برخی عوامل فیزیکی تاثیرگذار بر مسکن یعنی اقلیم و اقتصاد و حتی مصالح سعی در بررسی تفاوت­های ایجاد شده بر روی یک عنصر ساختمانی(ایوان)و بررسی نحوه تاثیر عواملی چون سبک ساخت و ساز زیر مجموعه تکنولوژی ساخت بر روی این خانه­های سنتی شده است. پر واضح است که ثابت فرض کردن یک عامل و بررسی عوامل متعدد متغیر باعث ایجاد تفاوت­های آشکار در ساختمان زمان و مکان هستند، نحوه زندگی نیز بر نحوه چیدمان معماری اثر می­گذارد. با بررسی نحوه پیکره­بندی از طریق تحلیل­های صورت گرفته بر روی داده­های نرم افزار Agraph چنین به نظر می­رسد، همان­طور که در معرفی خانه­ها، سبک ساخت آنها ذکر شد و با توجه به ویژگی­های معماری آن زمان، توجه از عنصر اصلی همچون ایوان به پله و فضای متصل به پله معطوف شده سازی می­گردند که می­تواند موضوع پژوهش­های دیگری قرار گیرد. علاوه بر ویژگی­های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و عوامل طبیعی همچون اقلیم که مولفه­های موثر بر مسکن و متأثر از است. تظاهر تعداد بیشتری از فضای ایوان به جای یک سطح پیوسته و گسترده و اتصال کم آن به سایر فضاها، کاهش میزان هم­پیوندی فضای ایوان را بدنبال دارد. قرارگیری در بالاترین عمق و با ارزش کنترل پایین، همگی نشان از خروج از ویژگی­های معماری بومی به سمت سبکی غیربومی است. در صورتی­که وجه اشتراک تظاهر ایوان در خانه­های روستایی و بومی گیلان، حضور در عمق کم پیکره­بندی فضایی خانه­ها، همچنین ارزش هم­پیوندی بالا به علت اتصال با سایر فضاهاست.

با مقایسه نتایج به دست آمده، دوگانگی در تظاهر ایوان­ها در خانه­های جامعه آماری به چشم می­خورد، بدین ترتیب، بیشترین شباهت به معماری بومی در خانه ابریشمی و طبقه همکف خانه نصراله خان صوفی دیده می­شود. در موارد دیگر تعدد به­کارگیری ایوان در یک طبقه تمایل به شباهت به سبکی بوم گرا دارد، اما استفاده از ایوان­های بیرون زده و جداگانه در طبقه بالاتر نشان از تجدد و سبک التقاطی دارد؛ این­گونه ایوان در ساختمان جواد نصری به وضوح دیده می­شود. استفاده از ایوان سرتاسری و پلان با ویژگی دوره قاجار نمونه کاملا تکاملی از التقاط سبک بومی و قاجار است که در خانه نصراله خان صوفی دیده می­شود. برای پژوهش­های تکمیلی پیشنهاد می­شود تا ویژگی­های فیزیکی ایوان در خانه­های اربابان روستایی منطقه مورد بررسی قرار گیرد و سپس از طریق مقایسه تطبیقی خانه­های اعیانی و اربابی، بر اساس گونه و سبک ساختمانی دسته­بندی گردند.

یادداشت: پلان­های معماری خانه­ها از بایگانی رایانه­ای سازمان گردشگری و میراث فرهنگی استان گیلان اخذ گردیده شده­اند.

References

1. Eslah Erbani, A., 2001. Guilan Book (Volume 2). Iranian Researchers Group Publication. 814 Pages. (In Persian)
2. Bromberger, C., 1991. Housing and architecture in the rural community of Guilan (anthropological studies). Translated by Aladdin Goshegir, Institute of Cultural Studies and Research affiliated to the Ministry of Culture and Higher Education, Tehran, 200 pages. (In Persian)
3. Khakpour, M., 2007. Architecture of houses in Guilan. Encyclopedia of Culture and Civilization of Guilan, Ilia Culture, 114 pages. (In Persian)
4. Rezaei Nia, A., Laleh, H., 2014. Critical study and analysis of Ivan's origin hypotheses. Archaeological Studies, 6 (2): 59-71. (In Persian)
5. Khakpour, M ., Eshghi Sanati, h., 2014. The effect of social factors on the physical texture of Guilan rurals. Quarterly Journal of Housing and Rural Environment , No. 148: 3-20. (In Persian)
6. Bafna, S., 2003. Space Syntax: A Brief Introduction to Its Logic and Analytical Techniques. Environment and Behavior, 35(1): 17-29.
7. Şalgamcıoğlu, M. E., 2014. Space Syntax: A Dialect of Architectural Design Research.EURAU 2014, Composite Cities, Istanbul-Turkey. 11P.
8. 8-Mulazadeh, A., Barani Pesyan, V., Khosrozadeh, M., 2012. Application of Space Syntax in Valiasr street of Basht city. Journal of Urban Management, No. 29: 81- 90. (In Persian)
9. Madahi, s. M., Memarian, Gh., 2016. Spatial configuration analysis of vernacular houses with spatial syntax approach (Case study: Boshrouyeh city). Quarterly Journal of Housing and Rural Environment, No. 156: 49-67. (In Persian)
10. Soheili, J., & Bashirzadeh, S., 2015. Studying flexibility factor in the architecture of Khaneh-Hussainias using space syntax theory with approach to social relations, case study: Amini, Razavi and Akhavizadegan Khaneh-Hussainia in Qazvin. Armanshahr Architecture & Urban Development, 7(14): 67-79.
11. Hamedani Golshan, H., 2015. Rethinking the theory of "space syntax", an approach in architecture and urban design; Case study: Boroujerdi House, Kashan. Journal of Fine Arts - Architecture and Urban Planning, 20 (2): 85-92. (In Persian)
12. Tabatabai Malazi, F., Saber Nezhad, J., 2016. Analytical approach of space syntax in the perception of spatial configuration of Qeshm vernacular housing (case study of Laft village). Journal of Housing and Rural Environment, No. 154: 75-88. (In Persian)
13. Peyvastegar, Y., Heidari, A A., Kiai, M., 2017. Investigating the Difference of Space and Spatial Value in Traditional Iranian Houses Using Spatial Arrangement Method, Quarterly of Haft Hesar Environmental Studies, Year 6, Number 20: 5-14. (In Persian)
14. Heidari, AA, Ghasemian Asl, A., Kiai, M., 2017. Analysis of the spatial structure of traditional Iranian houses using space syntax method (Case study: Comparison of houses in Yazd, Kashan and Isfahan ). Scientific-Research Quarterly of Islamic Iranian City Studies, Year 7, No. 28: 21-34. (In Persian)
15. Heidarnataj, V., Ahmadi, S., 2019. Analysis of spatial relation of rural houses based on socio-cultural attitudes (Case study: Koohpar village). Quarterly Journal of Housing and Rural Environment, No. 166: 19-34. (In Persian)
16. Razjoo, M., Matin, M., Emamgholi, A., 2019. Analysis of the formation of social interactions in rural housing in temperate and humid climates using the method of space syntax in housing in the plains of Guilan, Quarterly Journal of New Attitudes in Human Geography, 11 (2): 371-396. (In Persian)
17. Qasemian Asl, A., Nasr, T., 2018. Investigation of spatial desirability of traditional houses based on functional efficiency components (Case study: Qajar houses in Yazd). Haft Hesar Environmental Studies Quarterly, No. 23: 107-121. (In Persian)
18. Heydari, AA., Peyvastegar, Y., Kiai, M., 2016. Evaluating role of yard in improving the functional efficiency of "house". Sofeh Scientific-Research Quarterly, No. 73: 39-60. (In Persian)
19. Soheili, J .; Arefian, A., 2016. Analysis of social-humanity relations in the spaces of mosque-schools of Qazvin during Qajar based on the approach of space syntax. Journal of Human Geographical Research Autumn, 48 (3): 475-491. (In Persian)
20. Soheili, J., Rasooli, N., 2016. A Comparative Study of Space Syntax of Qajar Caravanserais (Case Study: Qazvin and Kashan Caravanserais. Scientific-Research Journal of Hoviatshahr, No. 26: 47-60. (In Persian)
21. Karbalaei Hosseini Ghiasvand, A. Soheili, J., 2018. Investigating the role of physical components of the environment in the socialization of cultural spaces using space syntax technique, case study: Dezful and Niavaran cultural complexes, Armanshahr Journal of Architecture and Urban Planning, No. 25: 361-374. (In Persian)
22. Bemanian, M.R., Jalvani, M., Arjmandi, S., 2016. Investigating the Relationship between Spatial Configuration and Wisdom in Islamic Architecture of Isfahan School Mosques, Case Study: Aghanour Mosque, Imam Mosque of Isfahan and Sheikh Lotfollah Mosque, Journal of Iranian Architecture studies, Fifth Year, No. 9: 141- 158. (In Persian)
23. Kiai, M. Peyvastegar, Y., Heidari, AA.,2017. The basic position of porch in promoting functional efficiency in mosques, Journal of Islamic Architecture Research, Fifth Year, No. 14: 68-85. (In Persian)
24. Mustafa, F. A., Hassan, A. S. 2010. Spatial-functional analysis of Kurdish courtyard houses in Erbil city. American Journal of Engineering and Applied Sciences, 3(3): 560-568.
25. Dursun, P. and Saglamer, G., 2003, June. Spatial analysis of different home environments in the city of Trabzon, Turkey. In Proceedings of Space Syntax Fourth International Symposium (Vol. 1),18pp.
26. Hanson, J. 2003. Decoding of homes and houses. 1^st Edn., Cambridge university press, Cambridge, ISBN: 10:0521543517,328P.
27. Mobarhan Shafiei, N., Historical houses of Guilan. Encyclopedia of Culture and Civilization of Guilan, Volume No. 37, Farhang Ilia Publishing, 150 pages. (In Persian)
28. Memarian, Gh., 2002. Syntax of Architectural Space, Journal of Sefeh, No. 35: 74-84. (In Persian)
29. Jiang, B., Claramunt, C., & Klarqvist, B. (2000). Integration of space syntax into GIS for modelling urban spaces. International Journal of Applied Earth Observation and Geoinformation, 2(3-4): 161-171.
30. Kamalipour, H., Memarian, Gh. H., Faizi, M., Mousavian, M.F., 2012. Formal Composition and Spatial Configuration in Vernacular Houses: A Comparative Comparison of Guest Space Arrangement in Traditional Houses in Kerman, Journal of Housing and Rural Environment, No. 138: 3-16. (In Persian)
31. Hillier, B. 2007. Space is the machine: a configurational theory of architecture. In: Electronic, editor. London: space syntax Ltd. http//:www.spacesyntax.com.355P.
32. Khakpour, M., Ansari, M. Sheikh Mehdi, A., Tavousi, M., 2015. Socio-cultural characteristics of vernacular housing. Journal of Housing and Rural Environment, No. 149: 3-14. (In Persian)
33. Khakpour, M. Ansari, M., Taherian, A.,2010. Typology of houses in old texture of Rasht. Journal of Fine Arts, No. 41: 29-42. (In Persian)
34. Hillier, B. and Hanson, J. 1984. The Social Logic of Space. Cambridge: Cambridge University Press.281P.
35. Manum B, Rusten E, Benze P. AGRAPH, software for drawing and calculating space syntax graphs. InProceedings of the 5th International Space Syntax Symposium 2005 Jun (Vol. 1, p. 97).
36. Ostwald, M.J., 2011. The mathematics of spatial configuration: Revisiting, revising and critiquing justified plan graph theory. Nexus Network Journal, 13(2), pp.445-470.
37. Rapoport, A. 1969. House, form and culture, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.146P.
38. Asquith, L., and Vellinga, M. 2005. Vernacular Architecture in the Twenty-First Century, Theory, education and practice. Talor & Francis e-Library, London and New York. 437.

1- این مقاله مستخرج از رسالۀ دکتری سحر بشیرزاده با عنوان: زبان و منطق اجتماعی در معماری خانه­های بومی تغییر شکل یافته گیلان؛ نمونه موردی خانه­های روستایی تالش(Social logic and linguistics on architecture of Guilan modified vernacular houses; case study: Talesh rural houses). است که با راهنمایی آقای دکتر جمال الدین سهیلی و مشاوره آقای دکتر فرشاد مفاخر در دانشکده معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین،ایران در دست انجام است.

2- دانشجوی دکتری معماری،گروه معماری، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.

3- دانشیار، گروه معماری، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.*(مسوول مکاتبات)

4- استادیار، گروه معماری، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.

[5]- Ph.D. Researcher in Architecture, Department of Architecture, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran

2- Associate Professor of Architecture, Department of Architecture, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran. *(Corresponding author)

[7] - Assistant Professor of Architecture, Department of Architecture, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran.

1- The Social Logic of Space

[9]- Bill Hillier

[10]- Julienne Hanson

[11]- Bartlett

[12]- Christopher Alexander

[13]- Philip Steadman

[14]- A Pattern Language

[15]- Architectural Morphology

[16]- Space Syntax Theory

[17]- portico

[18]- porch

[19]- منظور فضایی دارای جداره محیطی بوده و می تواند در و پنجره داشته باشد.

[20]- در تئوری نحو فضا تزئینات نادیده گرفته شده و در نتیجه چگونگی اجرای سقف اصلی غیر مهم تلقی می­گردد.