بررسی پتانسیل پارک ملی و منطقه حفاظت شده ساریگل برای اکوتوریسم با استفاده از GIS

مقاله پژوهشی

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و سوم، شماره چهار، تیرماه 1400(185-173)

بررسی پتانسیل  پارک ملی و منطقه حفاظت شده ساریگل برای اکوتوریسم با استفاده از GIS

عاطفه کلاته [1] ^*

a.kalate69@gmail.com

زهرا قلیچی­پور[2]

الهه اکبری[3]

اعظم الهامی­راد[4]

چکیده

زمینه و هدف: توسعه گردش­گری در مناطق حفاظت شده، هم برای مدیریت منطقه و هم برای گردش­گران مزایای فراوانی به همراه دارد. اما باید این مساله را در نظر داشت که انجام فعالیت­های گردش­گری بدون برنامه ریزی و مدیریت صحیح و بررسی توان منطقه، می­تواند اثرات منفی بر منطقه حفاظت شده و تجارب گردش­گران داشته باشد. هدف این مطالعه شناسایی مناطق مناسب و دارای توان، جهت گسترش و توسعه اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده است. پارک ملی  و  منطقه حفاظت شده ساریگل، به عنوان یکی از مناطق تحت حفاظت کشور، از جذابیت­های قابل توجهی برخوردار است.

روش بررسی:  در این تحقیق با استفاده از روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی AHP و  به کارگیری فن GIS به تعیین مناطق مناسب گردش­گری پرداخته شده است. معیارهای به کار گرفته شده شامل شکل زمین، اقلیم، زیست­گاه حیات­وحش، تیپ و تراکم پوشش گیاهی و خاک منطقه می­باشد.  نقشه توان اکولوژیکی منطقه به روش AHP  براساس این معیارها تولید شد. نقشه جذابیت منطقه نیز  با برداشت نقاط به وسیله GPS  و وزن دهی از طریق پرسش­نامه و نرم­افزار GIS به دست آمد. سپس این نقشه با نقشه توان اکولوژیکی منطقه، مقایسه و در نهایت مناطق مناسب و مستعد برای گردش­گری و اکوتوریسم پهنه­بندی شدند.

یافته­ها: نتایج نشان می­دهد که مناطق دارای پتانسیل بسیار بالا در قسمت­های شامل غربی، شمال شرقی و جنوب غربی واقع شده است. مناطق با توان بالا هم مناطقی نظیر آبشار ایزی، سد اسفراین، دره گنجدان و دره بیدواز شامل می­شوند. در نقشه جذابیت نیز بیش­ترین جذابیت مربوط به قسمت­های شمالی و بعضی قسمت­های جنوبی منطقه مانند آبشار ایزی است. با مقایسه نقشه توان اکولوژیک و نقشه جذابیت، مشخص شد که اکثر مناطقی که دارای جذابیت بالا هستند برای توسعه اکوتوریسم هم دارای توان بالا می­باشند. بنابراین، مشخص شد که قسمت­های شمالی منطقه، آبشار ایزی و قسمت­هایی از پارک ملی، قابلیت توسعه اکوتوریسم را دارند. این مناطق هم دارای توان اکولوژیکی و هم دارای جذابیت برای جذب گردش­گر هستند.

بحث و نتیجه گیری: توسعه گردش گری در منطقه حفاظتی ساریگل به نفع منطقه و محیط زیست بوده و سبب ارتقای سطح حفاظت و بهره برداری پایدار از استعدادها می­گردد. اما بایستی در مناطق تحت حفاظت، حفاظت اولویت اول مدیریتی باشد و کاربری­های مجاز دیگر از جمله گردشگری، تنها در صورتی قابل انجام هستند که با اهداف حفاظتی در تعارض نباشند.

واژه‎های کلیدی: پتانسیل یابی، اکوتوریسم، روش AHP، سیستم اطلاعات جغرافیایی، ساریگل.

The Potential for Ecotourism Sarigol National Park and Preserve Using GIS

Atefeh kalate [5] *

a.kalate69@gmail.com

Zahra ghelichipour[6]

Elahe Akbari[7]

Azam Elhami Rad[8]

Abstract

Background and Objectives: Tourism development in protected areas creates many benefits for area management as well as the visitors. However, it should be considered that tourism without appropriate planning and management and assessment of the area’s potential can result in negative impacts on the protected area and tourists’ experiences. The aim of this study was to identify suitable areas with potential for the development of ecotourism in protected areas. Sarigol National Park and protected area as one of the protected area in IRAN, involve considerable tourism attractions, so it should be carefully planned for ecotourism development.

Method: Since the objective of this research is to identify and zoning suitable areas for ecotourism, analytic hierarchy process (AHP), and GIS technology have been used to determine suitable areas for tourism. The factors used include topography, climate, wildlife habitat, and soil and vegetation type and vegetation density. The ecological map of the region was produced by AHP and the Fuzzy-AHP method by considering these factors. Also, the attraction map area was obtained by GPS points gathering and weighting through a questionnaire and GIS software. Then, by comparing this map and ecological potential map, the appropriate areas have been zoned for ecotourism.  

Results: The results show that the areas with very high potential are located in the parts including Northwest, Northeast and Southwest. Areas with high power also include areas such as Easy Waterfall, Esfarayen Dam, Ganjdan Valley and Bidvaz Valley. In the attraction map, the most attractiveness is related to the Northern parts and some Southern parts of the region, such as Easy Waterfall. Comparing the ecological potential map and the attractiveness map, it was found that most of the areas that have high attractiveness also have high potential for ecotourism development. Therefore, it illustrated that there is ability to develop ecotourism in the Northern region of the National Park, Easy waterfall and some areas of national park. These areas also have high ecological power and are attractive for ecotourism development.

Discussion and Conclusion: The development of tourism in Sarigol Protected Area is in the interest of the region and the environment and promotes the level of protection and sustainable use of talents. But in protected areas, protection should be the first priority of management, and other permitted uses, including tourism, can only be done if they do not conflict with conservation objectives.

Keywords: Potential, Ecotourism, AHP, GIS, Sarigol.

مقدمه

به نظر "پیرلاروس"، گردش­گری، مسافرت به منظور تفنن و لذت جویی است و گردش­گر کسی است که برای خشنودی خود و لذت بردن مسافرت می­کند (1). سازمان جهانی گردش­گری، گردش­گری را این­گونه تعریف می­کند: مجموعه ی اموری که یک فرد در سفر و در مکانی غیر از محیط زندگی خود انجام می­دهد، این سفر بیش از یک سال طول نمی­کشد و هدف از آن سرگرمی، تفرج، استراحت، ورزش و فعالیت­هایی از این قبیل است (2).

اکوتوریسم در زبان فارسی به عنوان طبیعت­گردی معرفی شده و گرایشی نو در صنعت جهان­گردی است. این شکل از گردش­گری فعالیت­ های فراغتی انسان را بیش­تر در طبیعت امکان­پذیر می­سازد و مبتنی بر مسافرت­های هدف­مند همراه با دیدار و برداشت های فرهنگی و معنوی از جاذبه­های طبیعی و لذت جویی از پدیده­های گوناگون است (3). ترویج گردش­گری در مناطق حفاظت شده، به­عنوان ساز و کاری برای خودگردانی مالی، پشتوانه­ای برای حفاظت و ابزاری برای تسهیل مدیریت این مناطق محسوب می­شود (4). تفرج و حفاظت از اهداف مدیریتی اولیه پارک­های ملی می­باشند. بر این اساس، در مراحل مکان­یابی مناطق تفرجی، در کنار معیارهای گردش­گری، ویژگی­های حفاظتی نیز باید مد نظر قرار گیرند. تعیین توان مناطق گردشگری می­تواند به­عنوان یکی از راه­های موثر در کاهش میزان اثرات منفی در مناطق مقصد به خصوص در پارک­های ملی محسوب شود (5). هدف این تحقیق شناسایی مناطق مناسب برای توسعه اکوتوریسم است.

Alaeddinoglu و Selcuk Can در سال 2011 به شناسایی و طبقه­بندی منابع گردش­گری طبیعت محور در غرب دریاچه وان[9] ترکیه با استفاده از GIS پرداختند. آن­ها با استفاده از چهار معیار سطح جاذبه، زیرساخت­ها، سطح تخریب محیط زیست و میزان دسترسی ، منطقه را مورد بررسی قرار دادند. یافته­ها نشان دادند منطقه دارای سطح خوبی از جاذبه برای گردش­گری است و استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی یکی از مناسب­ترین ابزارها برای پهنه­بندی گردش­گری محسوب می­شود (6).

احمدی ثانی و همکاران (1390) به بررسی امکان فعالیت­های اکوتوریسمی از نظر اکولوژیک در جنگل­های زاگرس شمالی با کاربرد تصمیم­گیری­های چندمعیاره، سیستم اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور پرداختند. یافته­ها نشان داد مهم­ترین معیارها برای کاربری اکوتوریسم در منطقه به ترتیب منابع آب، چشم­انداز و اقلیم بوده­اند. جوزی و مرادی مجد در سال 1390 توان اکولوژیکی منطقه بوالحسن دزفول برای استقرار کاربری گردش­گری را ارزیابی کردند. نتایج این تحقیق نشان داد که در حدود 31% از گستره ی منطقه در طبقه ی متوسط و حدود 69% از آن در طبقه ی ضعیف قرار می­گیرد. در نتیجه در پایان فرآیند ارزیابی و پس از تلفیق نقشه­ها و تعیین توان منطقه برای این کاربری، نتایج حاکی از شرایط ضعیف تا متوسط منطقه برای اکوتوریسم است (7).

منطقه ساریگل با موقعیت 76/57 تا 47/57 طول شرقی و 55/36 تا 08/37 عرض شمالی و با وسعتی معادل 28000 هکتار (پارک ملی ساریگل حدود 6000 هکتار و منطقه حفاظت شده حدود 22000 هکتار) در شرق شهرستان اسفراین خراسان شمالی واقع شده است. حداقل فاصله آن با نزدیکترین شهر یعنی اسفراین حدود 8 کیلومتر و حداکثر آن حدود 35 کیلومتر می باشد. بجنورد با 90 کیلومتر و سبزوار با 105 کیلومتر در فاصله های بعدی از این منطقه قرار گرفته­­اند. پارک ملی و منطقه حفاظت شده ساریگل که یکی از زیستگاه­های اصلی قوچ و میش اوریال در استان خراسان می­باشد، منطقه ای است با زیست­گاه های متنوع کوهستانی مرتفع و سرد، تپه­ ماهورهای معتدل و سطح کمی جلگه­ای با اقلیمی نسبتا گرم­تر در مقایسه با نواحی کوهستانی منطقه (8).

شکل1- موقعیت منطقه مورد مطالعه

Figure 1. Location of the study area

مواد و روش ها

برای پهنه بندی منطقه برای اکوتوریسم، به عنوان یک مساله تصمیم گیری به مواد و ابزار خاص این موضوع نیاز می باشد. در این تحقیق، برای داده های اقلیمی از آمار اقلیمی استان های خراسان رضوی و شمالی استفاده شد و برای تجزیه و تحلیل فضایی و تهیه نقشه های زیر معیارهای اقلیمی(میزان بارندگی، تعداد روزهای آفتابی در ماه)، شکل زمین(ارتفاع، شیب، جهت)، پوشش گیاهی (تیپ و تراکم) و خاک (فرسایش پذیری خاک) عمق خاک) از نرم افزار ArcGIS استفاده گردید. برای تهیه این نقشه ها از تقشه توپو گرافی 1:50000 سازمان جغرافیایی ارتش و تقشه تیپ پوشش گیاهی و حیات وحش 1:50000 سازمان محیط زیست استفاده شده است. به منظور بررسی تراکم پوشش گیاهی از تصویر ماهواره ای سنجنده ETM+ ماهواره لندست [10] مربوط به سال 2009 استفاده گردید و برای تحلیل و تفسیر اطلاعات آن از نرم افزار ENVI4.5 بهره گرفته شد. برای نقشه ی خاک نیز از تصاویر این ماهواره استفاده گردید. به منظور انجام تحلیل سلسله مراتبی و وزن دهی به لایه ها نرم افزار ENVI4.5 بهره گرفته شد. برای نقشه ی خاک نیز از تصاویر این ماهواره استفاده گردید. به منظور انجام تحلیل سلسله حراتبی و وزن دهی به لایه ها نرم افزار Expert choice به کارگرفته شد. سپس اطلاعات برداشت شده در مورد جذابیت منطقه با استفاده از GPS به محیط GIS وارد شده، در نهایت برای تولید نقشه نهایی داده ها از قابلیت های هم پوشانی در نرم افزار Arc GIS10.2 بهره گرفته شد. معیارهای مورد استفاده از طریق توزیع پرسش نامه ویژه متخصصان وکارشناسان و پژوهش های قبلی انتخاب شدند. سپس از بین آن ها، عواملی که امکان تهیه نقشه و وارد کردن آن ها به نرم افزار Arc GIS وجود داشت برگزیده شدند. در مرحله ی بعد این معیارها از طریق پرسش نامه AHP، در اختیار کارشناسان و متخصصان قرار گرفتتا به روش مقایسات زوجی به آن ها وزن دهند. اندازه ی جامعه آماری طبق رابطه ی (1) تعیین گردید (9).

در این رابطه n تعداد معیارها و e معرف جامعه آماری است(10).

سپس از بین نظرات کارشناسان به روش میانگین هندسی، میانگین گرفته شد (رابطه 2).

که در آن N تعداد نظرات کارشناسی و a₁₂ نتیجه قضاوت جمعی درباره اهمیت یک معیار نسبت به معیار دیگر است.

فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)^[11]

فرآیند تحلیل سلسله مراتبی یکی از بهترین روش­های تصمیم­گیری برای زمانی است که تصمیم­گیرنده دارای معیارهای چندگانه باشد (11). زیرا تحلیل­گران یا تصمیم­گیرند­گان را جهت سازماندهی مسایل حساس و حیاتی یاری می­نماید (12). تجربه نشان می­دهد روش مبتنی بر مقایسه دو به دو، به دلیل سهولت کاربرد و دقت مناسب از موثرترین و پرکاربردترین فنون مطرح در تصمیم است (13). فرآیند تحلیل سلسله مراتبی با شناسایی و اولویت­بندی عناصر تصمیم­گیری شروع می­شود. این عناصر شامل اهداف، معیارها و گزینه­های احتمالی است که در اولویت­بندی به کار گرفته می­شوند (14).

در فرآیند تحلیل سلسله مراتبی، برتری بین گزینه­ها به وسیله­ی مقایسه جفتی بین آن­ها تعیین می­شود. در مقایسه جفتی روال کار چنین است که برای بررسی دو گزینه یکی از آن­ها را در نظر گرفته و به­ وسیله­ آن ارجحیت یا اهمیت دو گزینه را نسبت به هم می­سنجند (15). در این فرآیند از اعداد 1 تا 9 به عنوان یک مقیاس استاندارد، برای مشخص کردن اهمیت گزینه­ها (از اهمیت مساوی تا اهمیت فوق العاده زیاد) نسبت به هم استفاده می­شود (جدول1) (16).

جدول1- مقیاس 9 کمیتی ساعتی برای مقایسه جفتی

Table 1. 9 Scale of saaty for pair Comparison

یکی از مزیت­های فرآیند سلسله مراتبی این است که میزان سازگاری مقایسه­های انجام شده را مشخص می­کند. تجربه نشان داده است که اگر میزان سازگاری (^[12]C.R) کم­تر از 1/0 باشد، می­توان سازگاری مقایسه­ها را پذیرفت (17 ). میزان سازگاری به روش ذیل قابل محاسبه می­باشد (18).

در روابط فوق n تعداد معیارها و R.I. شاخص سازگاری تصادفی است. 

برای وزن­دهی به لایه­ها از نرم­افزار  Expert Choice استفاده گردید. در نرم­افزار Expert Choice، هدف به عنوان اصلی­ترین شاخه­ی تحلیل سلسه مراتبی است و معیارها به عنوان زیر شاخه­ی هدف هستند (19). در قدم بعد، معیارهای اصلی موثر بر هدف به صورت زیر شاخه­ی هدف در نمودار درختی نرم­افزار مشخص می­شوند و برای هر معیار، چند زیر معیار تعیین می­شود. سپس همین کار را برای زیر معیار انجام داده و گزینه­ها برای هر زیر معیار مشخص می­گردد. پس از تعریف گزینه­ها، نوبت وزن­دهی بین معیارها، زیرمعیارها و گزینه­ها می­شود. این­کار را می­توان به چند صورت مقایسه­ی زوجی عددی، گرافیکی و محاوره­ای و مقایسه­ی کلی در نرم­افزار عملی کرد. همان­طور که گفته شد در این پژوهش از مقایسه­ی زوجی استفاده شد.

تهیه نقشه جذابیت­ها

در این مرحله جذابیت­ها و پتانسیل­های گردش­گری بخش­های مختلف منطقه، مورد تحقیق و مطالعه قرارگرفت. مختصات جغرافیایی جذابیت­های موجود در منطقه توسط دستگاه (GARMIN) GPS مدل GPS map 76CSx  برداشت شد. جاذبه­ها به دو بخش، جاذبه­های نقطه­ای مانند روستا، محیط­بانی و جاذبه­های خطی مانند دره­های موجود در منطقه، تقسیم شدند. از تمامی جذابیت­های موجود در منطقه عکس­هایی با کیفیت خوب تهیه گردید. سپس این عکس­ها به صورت پرسش­نامه تصویری در اختیار گردش­گران قرار گرفت و رتبه ترجیحی برای هر جاذبه از طریق پرسش­نامه به­دست آمد. وزن نهایی جاذبه­ها طبق روابط (6 و 7) به­دست آمد، سپس این وزن­ها در نرم­افزار ArcGIS بر جاذبه­ها اعمال شد و نقشه جذابیت منطقه حاصل گردید (20).

که در این رابطه AT_i نشان دهنده جذابیت جاذبه و AC_i نشان دهنده دسترسی به جاذبه است.

در این رابطه W_i نشان دهنده وزن به­دست آمده از جذابیت و دسترسی جاذبه، P_i نشان دهنده رتبه ترجیحی و AL_i نشان دهنده وزن نهایی هر جاذبه است. در نهایت با مقایسه نقشه توان اکولوژیکی منطقه برای اکوتوریسم و نقشه جذابیت به وسیله روش Intersect در محیط GIS مناطق مناسب برای توسعه اکوتوریسم مشخص شده­ است، به طوری­که این مناطق هم دارای توان و هم دارای جذابیت برای توسعه اکوتوریسم خواهند بود.

نتایج

وزن معیارها

ابتدا معیارهای لایه­های اصلی شامل شکل زمین، پوشش گیاهی، زیست­گاه­ حیات وحش، اقلیم و معیار خاک از طریق مقایسه زوجی با توجه به هدف (تعیین مناطق مستعد برای گردشگری) نسبت به هم سنجیده می­شوند. این اعداد بر اساس اهمیت معیار افقی جدول نسبت به معیار عمودی جدول تعیین شده است. در ادامه جدول مقایسات زوجی معیارهای اصلی آورده شده است. وزن حاصل از ورود  این اعداد به نرم­افزار Expert choice  در شکل (2) آورده شده است. همان­طور که در شکل هم دیده می­شود معیار شکل زمین بالاترین وزن را  معادل 385/0 به خود اختصاص داده است. بعد از آن معیار اقلیم دارای اهمیت بالاتری است و معیار خاک کم­ترین اهمیت را داراست. بعد از وزن­دهی معیارهای اصلی نوبت به وزن­دهی زیرمعیارها (شیب، جهت، ارتفاع، تیپ و تراکم پوشش گیاهی، فرسایش­پذیری خاک، عمق خاک، بارندگی و تعداد روزهای آفتابی در ماه) و گزینه­های آن­ها می­رسد. به دلیل بالا بودن تعداد جداول، فقط جدول مقایسات زوجی معیارهای اصلی و وزن­های معیارهای اصلی در نرم افزار Expert choice آورده شده است. جدول (2) مقایسات زوجی گزینه­های اصلی و شکل (2) وزن­های محاسبه در نرم افزار Expert choice را نشان می­دهد.

جدول 2- مقایسات زوجی معیارهای اصلی

Table 2. paired comparisons of the main criteria

شکل2- وزن محاسبه شده معیارهای موثر در پهنه­بندی برای اکوتوریسم در نرم­افزار Expert Choice.

Figure 2. calculated Weight of effective criteria in zoning for ecotourism in the Expert Choice software

تلفیق لایه­های اطلاعاتی

پس از تهیه تمام لایه­های اطلاعاتی و تعیین عوامل موثر در پهنه­بندی منطقه برای اکوتوریسم به کمک GIS، نقشه­های عوامل موثر در پهنه­بندی تهیه شد. سپس از وزن­دهی لایه­های موثر بر اساس فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، از قابلیت­های سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) برای تلفیق و هم­پوشانی نقشه­ها استفاده شد و نقشه مکان­های مناسب برای توسعه اکوتوریسم تهیه گردید. نقشه حاصل در پنج طبقه­ی توان­های بسیار بالا، توان بالا، توان متوسط، توان کم و توان خیلی کم طبقه­بندی گردید. مناطق دارای پتانسیل بسیار بالا 2303 هکتار از کل منطقه را به خود اختصاص  داده­اند. این مناطق در قسمت­های شامل غربی، شمال شرقی و جنوب غربی واقع شده است.توان بالا هم با مساحتی بالغ بر 12045 هکتار شامل مناطقی مانند آبشار ایزی، سد اسفراین، دره گنجدان و دره بیدواز می­باشد. 1104هکتار از منطقه دارای توان متوسط برای توسعه گردش­گری است. این مناطق تا حدی می­توانند فعالیت­های اکوتوریسمی را تاب بیاورند و در نهایت 2258 هکتار از منطقه دارای توان کم و خیلی کم برای توسعه اکوتوریسم هستند و توسعه اکوتوریسم در این مناطق امکان پذیر نیست. جدول (3) مساحت­ها طبقه ها و شکل (3) مناطق توان­مند برای توسعه اکوتوریسم را نشان می­دهد.

جدول 3- مشخصات نقشه مناطق دارای توان اکولوژیک برای اکوتوریسم

Table 3. map properties of areas with ecological potential for ecotourism

شکل 3- پهنه­بندی مناطق دارای توان اکولوژیک برای اکوتوریسم

Figure 3. areas zoning with ecological potential for ecotourism

نقشه جذابیت

در این مرحله مکان­های دارای جذابیت که طی چند مرحله بازدید از منطقه به وسیله ی GPS برداشت شدند ، به محیط GIS وارد و وزن­های به­دست آمده، در این محیط بر داده ها اعمال شدند. طبق نقشه به­دست آمده ، بیش­ترین جذابیت مربوط به قسمت­های شمالی و بعضی قسمت­های جنوبی منطقه مانند آبشار ایزی است (شکل 4). در این نقشه جذابیت­های منطقه در 4 کلاس جذابیت بالا، جذابیت خوب، جذابیت متوسط و جذابیت کم تقسیم بندی شد. همان­طور که در شکل (4) دیده می­شود، قسمت­های مرکزی منطقه از جذابیت کم­تری برخوردار هستند، از طرفی مناطق دارای حفاظت شدید (زون حفاظتی1) هم در نظر گرفته نشده­اند. توسعه گردش­گری در این مناطق به دلیل ملاحظات حفاظتی امکان پذیر نیست.

شکل 4- پهنه­بندی مناطق دارای جذابیت برای اکوتوریسم

Figure 4. areas zoning with attractive for tourism

پس از تهیه نقشه توان اکولوژیک و نقشه جذابیت، نوبت به مقایسه این دو نقشه می­رسد. اکثر مناطقی که دارای جذابیت بالا هستند برای توسعه اکوتوریسم هم دارای توان بالا می­باشند، به طوری­که 68 درصد مناطق دارای توان اکولوژیک بالا و بسیار بالا در طبقه دارای جذابیت بالا قرار گرفته­اند. در طبقه جذابیت بالا فقط 6 درصد با توان کم برای توسعه اکوتوریسم برآورد شده­اند. همان­طور که در جدول (4) هم دیده می­شود، 62 درصد مناطق دارای توان بالا و بسیار بالا در طبقه با جذابیت خوب قرار دارند. از طرفی، مناطق دارای جذابیت متوسط، 47 درصد از مناطق دارای توان بالا و بسیار بالا را به خود اختصاص داده­اند. البته 56 درصد از مناطق براورد شده با توان بالا در سطح جذابیت خیلی کم قرار گرفته است . درصد تطابق مناطق در جدول (2) آورده شده است.

جدول4- مقایسه طبقات جذابیت و طبقات توان اکولوژیک منطقه

Table 4. Comparison of classes of attractive and ecological potential areas

بحث و نتیجه­گیری

در این تحقیق از معیارهای شکل زمین، اقلیمی، حیات­وحش، پوشش­گیاهی، خاک برای تعیین مناطق مستعد برای اکوتوریسم استفاده شد که با توجه به وزن­های به­دست آمده، معیارهای شکل زمین، اقلیم و پوشش­گیاهی دارای اهمیت بیش­تری بوده و معیارهای حیات­وحش و خاک در درجه دوم اهمیت قرار دارند. شیب و ارتفاع از عوامل مهم در توسعه اکوتوریسم محسوب می شود. شیب­های مناسب بین 0 تا 50 درصد هستند و شیب­های بالا برای توسعه اکوتوریسم دارای محدودیت هستند. این محدودیت از نظر رسیدن به این مناطق و نیز اختصاص امکانات به گردش­گران است. با استفاده از روش AHP، بخش­های مختلف منطقه از نظر قابلیت توسعه اکوتوریسم مشخص شدند. با توجه به نتیجه  نهایی حاصل از مقایسه دو نقشه جذابیت و نقشه توان اکولوژیک، قسمت­های شمال غربی، شمال شرقی و بخش­هایی از جنوب غربی مانند دره دهنه­اجاق و دره نریمانی و قسمت­هایی از جنوب غربی منطقه مانند آبشار ایزی برای توسعه اکوتوریسم مناسب هستند. حدود نیمی از سطح پهنه­هایی که برای توسعه ی اکوتوریسم از توان بالا برخوردار هستند، از نظر جذابیت بسیار ضعیف ارزیابی شده­اند. از آن­جا که یکی از شرایط اولیه برای حضور گردشگر در منطقه جذابیت (جذابیت ظاهری و قابلیت دسترسی ) آن است، این بخش­ها دارای پتانسیل ضعیف در نظر گرفته می­شوند.

در مناطق تحت حفاظت ایران حفاظت اولویت اول مدیریتی به شمار می­رود و کاربری­های مجاز دیگر از جمله گردشگری، تنها در صورتی قابل انجام هستند که با اهداف حفاظتی در تعارض نباشند. از آنجا که در زون حفاظتی به دلیل حساسیت اکوسیستم و ملاحظات حفاظتی هیچ فعالیت انسانی جز در راستای حفاظت از گونه­ها و اکوسیستم منطقه مجاز نیست، لذا از زون حفاظتی 1 منطقه با وجود توان بالا برای توسعه اکوتوریسم صرف­نظر شد.

یافته­های این تحقیق توانایی سیستم اطلاعات جغرافیایی را در مدل­سازی و کمک به برنامه­ریزی و نیز ترکیب معیارهای کمی و کیفی با مقیاس­های مختلف نشان داد. مکان­یابی و تحلیل با روش AHP به برنامه­ریزان کمک می­کند بتوانند بر اساس داده­های مکانی بهتر تصمیم بگیرند. توسعه گردش­گری در منطقه فرصت های بسیاری از جمله ایجاد اشتغال برای جوامع محلی و بومی، درآمد پایدار، ارتقای سطح اجتماعی و فرهنگی جامعه میزبان و نیز حفاظت از محیط زیست از طریق ارتقای سطح آگاهی های عمومی زیست محیطی، افزایش درآمدهای آتی و استفاده از آن جهت بهبود سطح حفاظتی منطقه را دربردارد. اگر این توسعه بدون برنامه ریزی و توجه به ظرفیت برد سایت های مختلف انجام گیرد، سبب گردش­گری انبوه گردیده و بروز مشکلات عدیده و تهدیدهای فراوان اعم از انواع آلودگی ها، آسیب به فون و فلور و صدمات جبران ناپذیر به اکوسیستم را در بردارد. توسعه گردش گری در منطقه حفاظتی ساریگل به نفع منطقه و محیط زیست بوده و سبب ارتقای سطح حفاظت و بهره برداری پایدار از استعدادها می­گردد. باید در نظر داشته باشیم هر گونه توسعه و فعالیت گردش­گری در منطقه باید بر اساس حفظ منطقه و اصول محیط زیستی باشد.

پیشنهادات

 به منظور حصول نتیجه مطلوب از توسعه طبیعت­گردی در این منطقه باید از طرح ها و برنامه­های پراکنده توسعه اکوتوریسم پرهیز شود و به جای آن برنامه­های کلان و منسجم برای کل منطقه تهیه شود و بر اساس آن طر­ح­های مختلفی تعریف گردد و دربخش­های مختلف به اجرا درآید که این طرح­ها می­تواند شامل موارد زیر باشد:

• جلب حمایت جوامع محلی پیرامون جهت گسترش و توسعه اکوتوریسم از طریق بیان مزایای این طرح در مورد حفاظت محیط زیست و هم­چنین درآمدزایی و ایجاد اشتغال.
• ارایه فهرستی از زمینه­های تحقیقاتی موجود در منطقه و جلب مشارکت سازمان­های دولتی و خصوصی جهت اجرای طرح­های تحقیقاتی در منطقه. توجیه و آموزش مفاهیم اکوتوریسم به مدیریت و نیروی انسانی منطقه.
• تدوین راهنماها و قواعد رفتار محیط زیستی برای کلیه گروه­های ذینفع.

تعیین چارچوب در زمینه های مدیریت محیط زیستی، طرح های جامع، روش های ارزیابی و پایش پیوسته و مدیریت بازدیدکنندگان، طراحی زیرساخت ها و تسهیلات آموزش و تفسیر برای گروه های مختلف ذینفع.

Reference

1. Lauros, P. (1999). Encyclopedia of Science, Gotenborgen Press33, 209p.
2. WTO, (1983). Study on tourisms contribution to protecting the environment. World Tourism Organization. Madrid, Spain, 41.
3. Yaghmaian, M., Bita, Tourism in Iran, Tehran, Iran Cultural Heritage, Tourism and Handicrafts Research Center Publications (in Persian).
4. M., (2008), Guide to Sustainable Tourism Planning and Management in Protected Areas, Tehran, Environmental Protection Agency Publications. (In Persian)
5. Z., Mikaeli Tabrizi. A., Mohammadzadeh M., and Abdi. A., (2011), Evaluation of Golestan National Park Ecotourism Capacity Using Multi-Criteria Evaluation Method and GIS, Journal of Renewable Natural Resources Research, Volume 6, Number 4, pp. 27-37. (In Persian)
6. Alaeddinoglu, F., Selcuk Can, A. (2011). Identification and classification of nature-based tourism resources: western Lake Van basin, Turkey. Procedia Social and Behavioral Sciences 19, pp 198-207.
7. Ahmadi Thani. N., Babaei Kafaki. S. and Mataji, A., (2011), Investigating the Possibility of Ecological Tourism Activities in Ecological of North Zagros Forests Using Multi-Criteria Decision Making, GIS and Remote Sensing, Land Management, Volume 3, Number 4, pp. 45-64. (In Persian)
8. H., Golestani. H., Bijani. M. and Ahdoukhsh. R., (2003). Sarigol National Park and Protected Area, Mashhad, Publications of the General Department of Environmental Protection of Khorasan Province. (In Persian)
9. A. and Firoozehaei, M., (2013), Analysis of Environmental Impacts of Tehran Sample Slaughterhouse by Integrated Alignment Checklist and Hierarchical Analysis Process, Iranian Journal of Natural Resources, Volume 66, Number 1, pp. 23-36. (In Persian)
10. M.J., (2014). Multi-criteria decisions, Tehran, Tehran University Press. (In Persian)
11. Taylor, B.W. (2004). Introduction to Management Science. Pearson Education Inc, New Jersey.
12. Bevilacqua, M., Amore, A., Polonara, F. (2004). A Multi-Criteria Decision approach to Choosing the Optimal Blanching– Freezing System. Journal of Food Engineering 63, 253-263.
13. Salman Mahini. A. R., Riazi B., Naimi. B., Babaei Kafaki. S. and Javadi Larijani. A., (2009), Evaluation of ecotourism potential of Behshahr city based on multi-criteria evaluation method using GIS, Environmental Science and Technology, Volume 11, Number 1, pp. 187-198. (In Persian)
14. Saaty, T, L. (1996). The Analytic Network Process. Pittsburgh: RWS Publications.
15. Taha, A. (2003). Operations Research. Pearson Education Inc. Fayetteville.
16. Kunz, J. (2010). The Analytic Hierarchy Process (AHP). Eagle City Hall Location Options Task Force, 1-25.
17. Moreno, J., Jimenez, M. (2005). A spreadsheet module for consistent consensus building in AHP-group decision making, Group Decision and Negotiation 14, 89–108.
18. Kordi, M. (2008). Comparison of fuzzy and crisp analytic hierarchy process (AHP) methods for spatial multi criteria decision analysis in GIS. University of Gavle Department of Technology and Built Environment, 9p.
19. Bertolini, M., Braglia M. (2006). Application of the AHP methodology in making a proposal for a public work contract, International Journal of Project Management 24, 422-430.
20. Arrowsmith, C. (2002). Modelling Potential for Nature-based Tourism. Nature-based Tourism, Environment and Land Management, 167-179.

[1]- کارشناسی ارشد مهندسی محیط زیست، دانشکده جغرافیا و علوم محیطی، دانشگاه حکیم سبزواری. ^*(مسوول مکاتبات)

2- استادیار گروه محیط زیست، دانشکده جغرافیا و علوم محیطی، دانشگاه حکیم سبزواری.

3-  استادیار گروه سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی، دانشکده جغرافیا و علوم محیطی، دانشگاه حکیم سبزواری.

4- مدرس گروه محیط زیست،  دانشکده جغرافیا و علوم محیطی، دانشگاه حکیم سبزواری.

[5]- Environmental Engineering, Faculty of Geography and Environmental Sciences, Hakim Sabzevari University, Sabzevar, Iran. *(Corresponding Author)

[6]-­Assistant Professor, Department of Environmental Engineering, Faculty of Geography and Environmental Sciences, Hakim Sabzevari University, Sabzevar, Iran

[7]-­Assistant Professor, Department of Remote Sensing and Geographic Information System, Faculty of Geography and Environmental Sciences, Hakim Sabzevari University

[8]-Department of Environmental Engineering, Faculty of Geography and Environmental Sciences, Hakim Sabzevari University, Sabzevar, Iran

1- van

1- Landsat

[11]- Analytic Hierarchy Process

[12]- capability Ratio