بررسی تحلیلی انطباق پهنه بندی اندوختگاه های زیستکره با پهنه بندی مناطق تحت حفاظت کشور

مقاله پژوهشی

پایداری، توسعه و محیط زیست، دوره دوم، شماره 3، پاییز 1400، صص 1-19

بررسی تحلیلی انطباق پهنه بندی اندوختگاه های زیستکره­­

با پهنه بندی مناطق تحت حفاظت کشور

میترا البرزی منش[1]

 جلیل ایمانی[2]*

jalil.imani@ut.ac.ir

 افشین دانه کار[3]

 مریم رباطی[4]

امیر علم بیگی[5]

چکیده:

طبقه­بندی حفاظتی انسان و زیستکره تلاش دارد بین نیازهای چندوجهی حفاظت و بهره­برداری پایدار از طبیعت، تعادل و تعامل برقرار نماید. در برنامه انسان و زیست­کره، پهنه بندی اندوختگاه­های­زیست­کره در سه زون هسته، سپر و منطقه انتقالی، برنامه ریزی و مدیریت می­شود. ایران به سبب تنوع گیاهی، جانوری و فرهنگ بومی و غنی، یکی از مکان­­های مهم برای پیاده­سازی این عنوان حفاظتی است و تاکنون 13 اندوختگاه­زیست­کره از کشورمان به ثبت رسیده است. اندوختگاه­های­زیست­کره ایران، به­دلیل داشتن سایر عنوان­های حفاظتی ملی و اعمال شیوه های زون بندی مرسوم یازده­گانه، در دستیابی به اهداف برنامه انسان و زیست­کره موفق نبوده­اند. این مطالعه با تشریح اهداف، ساختار و چالش­های اندوختگاه­های­زیست­کره، ضرورت زون بندی سه گانه و مبتنی بر رویکرد مشارکتی را در کشور مورد تاکید قرار می دهد. یکی از دستاوردهای مهم و کاربردی این تحقیق دستیابی به الگوی انطباق زون بندی یازده­گانه مناطق تحت حفاظت ملی با الگوی زون بندی سه­گانه اندوختگاه­های زیستکره است. مطابق یافته های این مطالعه برای انطباق زون بندی اندوختگاه­های­زیستکره با تمامی عناوین حفاظتی ملی، ضرورت دارد زون انتقالی به دو بخش درونی و بیرونی تفکیک شود. همچنین، زون های 1 و 2 مناطق ملی، همواره زون هسته در اندوختگاه را تشکیل خواهند داد، زون سپر، قابلیت انطباق با تمام زون های 11 گانه به جز زون های 1، 2 و 9 را دارد. زون انتقالی درونی به جز زون های 1 و 2 بر سایر زون ها قابلیت انطباق دارد، درمقابل زون انتقالی بیرونی، تنها می تواند بر زون 9 در مناطق تحت­حفاظت منطبق شود. 

واژگان کلیدی: برنامه انسان و زیست­کره یونسکو، زون بندی، مدیریت حفاظتی، معیارهای حفاظتی، معیارهای زون بندی

An Analytical Survey of the Adaptation of Biosphere Reserve Zoning with the Zoning of Protected Areas in Iran

Mitra Alborzimanesh[6]

 Jalil Imani harsini^*[7]

jalil.imani@ut.ac.ir

 Afshin Danehkar[8]

 Maryam Robati[9]

 Amir Alambaigi[10]

 Abstract

The conservation category as man and biosphere seeks to bridge the multifaceted needs of conservation and sustainable use of nature. Zoning of the biosphere reserves is planned and managed by establishing three zones of core, buffer, and transition.  Because of the fauna, flora and indigenous diversity, and its rich culture, Iran is an important environment to implement this vision of this conservation category as man and biosphere and has so far registered 13 biosphere reserves. However, Iran's biosphere reserves have not been successful in achieving the goals of the MaB program, largely due to their national protected areas and applying the existing 11-zoning guidelines. This study describes the goals, structure, and challenges of biosphere reserves in the world and Iran, emphasizes the need for the triple zoning based on a participatory approach in the country. One of the important and applied achievements of this research is to achieve the compliance pattern of eleven zoning of national protected areas with the triple zoning pattern of biosphere reserves. Based on the findings of this study, in order to adapt the zoning of biosphere reserves to all national protection titles, it is necessary to separate the transition zone into two parts internal and external. Also zones 1 and 2 of the national zones will be always considered as core zone in the biosphere reserve. The buffer zone is capable of adapting to all 11 zones except zones 1,2 and 9. The internal transition zone, except zone 1 and 2, is adaptable to other zones. In contrast the external transition zone can only be adapted to zone 9 of national conservation categories.

Keywords: UNESCO's Man and Biosphere Program (MaB), Zoning, Protection Management, Protection Criteria, Zoning Criteria

مقدمه:

مناطق تحت حفاظت در کشورهای مختلف، با عناوین متفاوتی، حول یک هدف کلیدی، شناسایی و راه اندازی می شوند و آن حفاظت از سیستم های طبیعی کره زمین، حمایت از تنوع زیستی و تضمین پایداری بهره برداری از خدمات اکوسیستمی است. با این وجود، رویکردهای سلبی مدیریت در این مناطق، سبب شده است پیوندهای عملکردی خدمات آن با بهره برداری خردمندانه انسان، کمتر مورد توجه و برنامه ریزی قرار گیرد. از نیمه دوم قرن بیستم برنامه انسان و زیست­کره، راهکاری برای حل این مشکل شناسایی کرد. اندوختگاه­های زیست­کره[11]، یکی از رویکردهای نوین برای حفاظت توام با توسعه پایدار هستندکه ایده اولیه آن در سال 1968 و در کنفرانس جهانی یونسکو با عنوان زیست کره مطرح شد. مفهوم کلیدی؛ حفاظت به همراه توسعه پایدار، شالوده برنامه­ انسان و زیستکره[12] (MaB) در یونسکو بود. اندوختگاه­های زیست­کره برای حل تعارض بین انسان و طبیعت و رفع نارسایی های شکل های حفاظت مرسوم در طبقه بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت ([13]IUCN)، پا به عرصه وجود نهادند (مجنونیان، 1374؛ Shadie& Dudley, 2013؛ Wenwu Duet et al,2015).

برنامه انسان و زیست­کره­ی یونسکو برای پاسخگویی به چالش های مناطق تحت حفاظت ایجاد شده است و قصد دارد با زون بندی و برنامه ریزی مشارکتی، حفاظت و بهره برداری پایدار از اکوسیستم ها با همکاری جوامع محلی ترویج شود، چنین رویکردی به استمرار حفاظت به همراه پایداری اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی می انجامد. اهداف اندوختگاه های زیست­کره طی سال ها، روند تکامل یابنده­ای داشته است. مستندات جدید MaB ضمن بیان این که اندوختگاه­های زیست­کره مناطقی از اکوسیستم های زمینی، ساحلی یا دریایی هستند که برای آشتی حفاظت از تنوع زیستی با استفاده پایدار، راه حل هایی را ترویج می کنند، اهداف انتخاب آنها را حفاظت، توسعه پایدار اقتصادی و پژوهش و آموزش بیان می کند. اندوختگاه های زیست کره "آزمایشگاه های زنده" شرایط ادغام حفاظت در توسعه از طریق پهنه بندی مناسب با هدف برنامه ریزی جامع منطقه­ای را نمایش می­دهند. در حالی که کشورها، در سطح ملی برای پهنه بندی، از انعطاف پذیری برخوردارند، اما باید اطمینان حاصل شود که اندوختگاه های زیست کره به طور مؤثر ترکیب حفاظت، استفاده پایدار از منابع و تولید دانش را در فرایند پهنه بندی یکپارچه با مدیریت مشارکتی انجام می دهند (UNESCO, 2020).

ایران، در شبکه منطقه آسیا و پاسفیک اندوختگاه های زیستکره قراردارد که طی سال های 1976 تا 2019 موفق به معرفی و ثبت 13 اندوختگاه زیست­کره به برنامه انسان و زیست­کره شده است. با توجه به این که اندوختگاه های زیست­کره ایران، از میان مناطق تحت حفاظت با عناوین مختلف انتخاب شده است و با توجه به الگوهای مختلف زون بندی در اندوختگاه های زیست­کره و مناطق چهار گانه کشور، انطباق زون­ها در مناطق با عناوین مشترک، چالش برانگیز بوده و تا کنون، الگوی کارآمدی برای هم افزایی این دو رویکرد در کشور ارائه نشده است. با این وجود تجربیات متعددی در خصوص زون بندی اندوختگاه های زیست­کره و مناطق تحت حفاظت به طور مجزا وجود دارد. برای نخستین بار دانه کار (1380) اقدام به ناحیه بندی و طرح ریزی مدیریتی ذخیره گاه زیست­کره حرا نمود. صفائیان و همکاران (1383)، جایگاه ذخیره گاه زیست­کره میانکاله در طبقه بندی زیست جغرافیایی جهان با تکیه بر اجتماعات گیاهی را مورد توجه قرار دادند. مهندسان مشاور رویان (1383) در مطالعات برنامه مدیریت پناهگاه حیات وحش میانکاله شیوه MaB را مورد توجه قرار داد. لقایی و همکاران (1388)، برنامه ریزی و زون بندی ذخیره گاه زیست کره حرا را بر اساس معیارهای بین المللی به انجام رساندند.  علاوه بر آن، مطالعات متعددی، به روش سیستمی ارزیابی توان اکولوژیک با ایجاد واحد های زیست محیطی و استفاده از معیارهای نشریه[14]257 برای ناحیه بندی مناطق چهارگانه کشور، جهت اهداف خاصی مانند گردشگری و یا به منظور پهنه بندی کامل این مناطق صورت گرفته است (گشتاسب و همکاران، 1397، سبحانی ، گشتاسب و همکاران (1397)، بهروزی راد و همکاران 1396، مراد پناه و همکاران 1396، کرمی و همکاران، 1395،  پیر محمدی 1389، کرمی و همکاران 1387، یاوری و همکاران، 1384، دانه کار1383، دهدار درگاهی، مخدوم، 1382). Mehring و Stoll-kleemann (2010) نقش و عملکرد ناحیه سپر در اندوختگاه زیستکره در اندونزی را محور پژوهش خود قرار دادند. Costa  و همکاران (2016) در تحقیقی تحت عنوان اولویت بندی زون ها برای حفاظت و اکوتوریسم در یک منطقه تحت حفاظت در کشور برزیل، از روش MOLA در نرم افزار IDRISI با کاربرد معیارهای اختصاصی حفاظت و طبیعت گردی استفاده نمودند. Lourival و همکاران در سال 2011 پهنه بندی اندوختگاه زیست­کره پانتانال[15]  برزیل را با هدف بهبود اثر بخشی و انطباق بیشتر با رهنمودهای برنامه انسان و زیست­کره، به انجام رساندند. Wenwu و همکاران در سال 2015 با مرور مدل­های گوناگون پهنه بندی تجربه شده، 68 مدل، از دهه 1970 تا 2010، و بررسی ویژگی های اصلی آن­ها، 23 مدل اصلی را جمع بندی و پیشنهاد نمودند. Naughton (2007) پهنه­بندی مجدد اندوختگاه زیست­کره تامبوپاتا^[16] بولیوی را با روش مشارکتی تشریح کرده است. Ferreira و همکاران (2018) برای ارتقأ اثر بخشی اندوختگاه­های زیست­کره، 4 گروه از ویژگی های اصلی و 53 زیر مجموعه برای آن­ها معرفی کردند. پژوهشی نیز در مورد اندوختگاه­های زیست­کره خوشه ای و اهمیت و جایگاه آن­ها به انجام رسیده است (Douglas & Box, 2000).

زمینه و هدف

 اهداف و رویکردهای اندوختگاه­های زیست­کره:

برنامه MaB از دهه 70 قرن بیستم در سراسر جهان، ثبت و معرفی شبکه اندوختگاه­های زیست کره را، در دستور کار خود قرار داد. اولین گام عملی MaB برای این اقدام، ارائه الگویی جهت انتخاب و ثبت اندوختگاه­های زیست­کره به نحوی بود، که تنوع زیست جغرافیایی سراسر جهان را پوشش دهد (البرزی منش، 1393)، بر همین اساس، تقسیم بندی ادواردی در سال 1976 در تفکیک اقالیم حیاتی، بیوم ها و پروانس های جغرافیای زیستی مبنای عمل قرار گرفت. در سال 1979 این تقسیم بندی، توسط  Henke تکمیل شد. درحال حاضر واحدهای همگن بوم شناختی کلان جهان مشتمل بر 8 اقلیم حیاتی، 14 بیوم و 227 پروانس جغرافیای زیستی است (Miklos D.F. Udvardy, 1983) که برای انتخاب اندوختگاه های زیستکره ملاک عمل قرار می گیرد. شبکه اندوختگاه­های زیست­کره بر اساس اطلاعات سایت MaB تا انتهای سال 2020[17] مشتمل بر  707 اندوختگاه زیست کره در 129 کشور جهان (با 21 منطقه بین مرزی) است که به شرح زیر در بخش های مختلف جهان توزیع شده است:

• 85 اندوختگاه زیست­کره در 31 کشور افریقایی؛
• 33 اندوختگاه زیست­کره در 12 کشور عربی (آسیایی و افریقایی)؛
• 157اندوختگاه زیست­کره در 24 کشور در منطقه آسیا و پاسیفیک؛
• 302 اندوختگاه زیست­کره در 38 کشور اروپایی و آمریکای شمالی؛
• 130 اندوختگاه زیست­کره در 21 کشور آمریکای لاتین و کارائیب.

کشور ایران در شبکه منطقه آسیا و پاسفیک قراردارد و تا کنون موفق به ثبت 13 اندوختگاه­  زیست­کره  شده است. الزامات انتخاب و طراحی یک منطقه به عنوان اندوختگاه زیست­کره، مطابق پیشنهاد یونسکو به شرح زیر است (UNESCO, 2013):

• دریکی از تقسیم بندی­های مهم زیستی جغرافیایی جهانی قرار داشته باشد؛
• در برگیرنده منابع ژنتیکی،گونه های گیاهی یا جانوری، اکوسیستم­ها و چشم اندازهای مهم و ویژه باشد که نیازمند حفاظت هستند؛
• امکان و فرصت مناسبی برای دستیابی به توسعه پایدار در گستره منطقه وجود داشته باشد؛
• اندازه و وسعت مناسب برای اهداف و فعالیت­های اندوختگاه زیست­کره را فراهم آورد (شامل اهداف حفاظتی، توسعه پایدار، آموزش و تولید دانش)؛
• امکان طراحی پهنه های[18]سه گانه با خصوصیات مشخص را فراهم سازد.

هدف اندوختگاه­های زیست­کره، تطبیق توسعه اجتماعی و اقتصادی با حفاظت از تنوع زیستی از طریق تنظیمات مکانی، فعالیتی، اداری و حاکمیتی است (Ferreira et al., 2018). در بیانیه استراتژیک آخرین نشست شبکه جهانی اندوختگاه­های زیست­کره در لیما تاکید شده است:" تا سال 2025، MaB حمایت خود را از کشورهای عضو برای حفظ تنوع زیستی، ارتقاء خدمات و بازگرداندن توان اکوسیستم ها، تقویت استفاده پایدار از منابع طبیعی، ایجاد اقتصادهای پایدار، سالم و عادلانه برای جوامع محلی و بومی، همچنین توانمند ساختن مردم برای سازگاری با تغییرات اقلیمی و جنبه های دیگر تغییرات محیط زیست جهانی معطوف خواهد کرد (Lima Declaration, 2016).

برای دستیابی به اهداف اندوختگاه­های زیست­کره باید سه عملکرد حفاظت، توسعه پایدار و پشتیبانی (نقش لجستیکی) از طریق پهنه بندی مناسب به هم پیوند یابند. میشل باتیس[19]، از ایده پردازان به نام برنامه MaB تاکید کرد؛ هدف فراگیر و عام برنامه انسان و زیست­کره، آشتی دادن استفاده و حفاظت از منابع طبیعی است. مطابق نظر وی ضرورت مهم، هماهنگی و همزیستی جمعیت روستایی با اکوسیستم هایی است که در آن زندگی می کنند و درآمد خود را از آن به دست می آورند (Batisse, 2000). در کنگره جهانی IUCN در سال 2008 تصریح شد؛ برنامه MaB به عنوان سیستم مدیریت یکپارچه مناطق حفاظت شده بین المللی یونسکو، مطمئن ترین روش تضمین حفاظت از جانوران و گیاهان وحشی است. این رویکرد مدیریتی، مطابق با مفهوم اساسی مورد نظر IUCN درکمک به استفاده پایدار از اکوسیستم ها بنیان گذاشته شده است (IUCN, 2008).

مطالعات نیومارک (Newmark, 2008) نشان داده است، روش های ایزوله سازی و حراست صرف، تضمین کننده بقأ موجودات زنده و شیوه ای پیشگیرانه برای جلوگیری از انقراض گونه ها نبوده است. مطابق یافته های وی، در چهار قرن گذشته 171 گونه و زیر گونه از پرنده ها منقرض شده اند، که 90 در صد آنها در جزایر زندگی می کردند که زیستگاه های جدا افتاده محسوب می شوند. آنچه پژوهشگران با عنوان "سندرم جزایر" نامیدند، تلاش­های انسانی برای حفاظت از طبیعت، در محیط­های طبیعی مسدود و تحت مدیریت را به چالش کشیده و به شدت مورد تردید قرار داده است. این مطالعات همچنین نشان داد که پارک­های ملی در کشورهای پیش گام احداث آن­ها مانند آمریکا، کانادا و یا شرق آفریقا، پستانداران خود را به علت "سندرم جزایر"، از دست داده اند. نابودی سیاه گوش پارک ملی مانت رینر[20]در ایالت واشنگتن و از دست رفتن بز کوهی بزرگ و بز کوهی سیاه در ذخیره­گاه مکومازی[21] تانزانیا، می تواند هشدارهائی جدی از این سندرم برای آینده‌ی این مناطق باشد.

اندوختگاه ­های زیست ­کره مدل­هایی هستند، که رویکردهای بین رشته ای را برای درک و مدیریت تغییرات در سیستم های اجتماعی و زیست محیطی و تعامل آن­هاو  پیشگیری از تضاد منافع بر ای حفاظت از تنوع زیستی، آزمایش و اعمال می­کنند. بنابر این در اندوختگاه­های زیست­کره باید تنوع زیستی و فرهنگی به صورت جامع و یکپارچه مورد توجه قرار گیرند. به ویژه نقش دانش بومی و سنتی مردم محلی در مدیریت اکوسیستم منطقه شناسایی و از آن بهره برداری ­شود. اندوختگاه­های زیست­کره با درگیر کردن جوامع محلی در مدیریت منطقه بر یک نگرش چند ذینفعی، که شکلی از حکمرانی ابتکاری و مشارکتی است تمرکز می نمایند (Lima Declaration, 2015).

ساختار اندوختگاه­های زیست­کره:

ویژگی ساختاری اندوختگاه های زیستکره که مبتنی بر زون بندی است، یکی از مزیت های مدیریتی آن محسوب می شود. مطابق رویکردهای MaB، دستیابی به حفاظت، استفاده پایدار و تولید دانش مشروط به پهنه بندی و مدیریت مشارکتی است. برنامه انسان و زیست­کره با بهره گیری از دیدگاه متخصصان مجرب، تلاش داشته است، اندوختگاه های زیستکره، برخوردار از یک زون بندی ساده و قابل انطباق با شرایط جغرافیای طبیعی متنوع و نظام های معیشتی متفاوت باشند. پهنه بندی محیط‌های طبیعی تحت مدیریت، به منظور تشریح و تعیین سطوح مختلف حفاظت و کاربری از یکسو و جدا نمودن مناطق حساس و آسیب پذیر از سوی دیگر صورت می گیرد (Harvey et al, 2005). در دستورالعمل های MaB  برای پهنه بندی اندوختگاه­های زیست­کره، سه پهنه، شامل یک یا چند پهنه حفاظتی  موسوم به هسته^[22] یک یا چند پهنه سپر^[23] و پهنه انتقالی^[24] تعریف شده است. این پهنه بندی در شکل 1 به صورت شماتیک نمایش داده شده است.

  شکل1-پهنه بندی شماتیک در اندوختگاه­های زیست­کره

دستیابی به اهداف و ساختارهای مورد نظر برنامه انسان و زیست­کره در تاریخچه فعالیت آن با چالش های مهمی به شرح زیر مواجه بوده است (Price, 20014; UNESCO, 1996 & 2019; Wenwu Duet et al., 2015; Lourival et al., 2011):

• چالش اشتراک سایرعنوان های حفاظتی با اندوختگاه­های زیست­کره؛
• چالش نبود دستورالعمل کمی برای هر یک از زون های اندوختگاه زیست­کره؛
• چالش تعیین مرز بیرونی زون انتقالی.

 اندوختگاه های زیست­کره ایران

ایران در زمره پیشگامان ثبت مناطق چهارگانه خود با عنوان جدید اندوختگاه زیست­کره بود. ایران 9 منطقه دارای عنوان حفاظتی ملی خود را در سال 1976 با عنوان حفاظتی دوم ذخیره گاه زیست­کره به ثبت رساند و از آن زمان تا سال 1399، مجموعا موفق به ثبت 13 اندوختگاه زیست­کره شده است که همه آن­ها عنوان های حفاظتی ملی دیگری هم دارند. جدول 1، مشخصات اندوختگاه­های زیست­کره کشور را بر اساس آن­چه در سایت برنامه انسان و زیستکره معرفی شده است، نشان می دهد. مطابق این جدول همه اندوختگاه­های زیست­کره کشور بر پایه مناطق چهارگانه موجود، معرفی شده­اند. از میان آن ها 2 منطقه کاملا پارک ملی (گلستان و ارومیه)، 5 منطقه ترکیبی از پارک ملی و منطقه حفاظت شده، 3 منطقه پناهگاه حیات وحش، 3 منطقه حفاظت شده و کلیه محیط های تالابی آن در کنوانسیون رامسر نیز ثبت شده­اند. لازم به ذکر است که اصلاحات پیشنهادی نشست های جهانی سویل (1995) و مادرید (2008) برای انطباق مناطق حفاظت شده موجود، با اهداف برنامه انسان و زیست­کره و زون بندی سه گانه آن­ها به طور رسمی و قانونی اعمال نشده است. بی شک چالش های پیش روی ایجاد و گسترش اندوختگاه های زیست­کره جهان در کشور نیز قابل شناسایی است. اشتراک عنوان های حفاظتی متعدد، گاه می تواند برخی از اهداف اندوختگاه­های زیست­کره را به چالش بکشد. فقدان دستورالعمل

مناسب که پایه طرح ریزی مدیریتی اندوختگاه را رقم می­زند، از دشواری های بعدی است. مهمتر از همه گسترش زون انتقالی در بیرون مرزهای قانونی مناطق تحت حفاظت نیز، تنها در چارچوب تعامل و همکاری های نهادی و مشارکت اجتماعی ممکن خواهد بود که نیازمند چاره اندیشی برای کشور است. بنابراین ضمن تائید وجود چالش های عمومی اندوختگاه های زیست­کره در سطح جهان، طرح ریزی مدیریتی اندوختگاه های زیست­کره کشور، بویژه برپایه زون بندی، با دشواری های مختلفی رو به رو است که برای دستیابی به راهکارهای فنی و اجرایی، نیازمند معرفی و تشریح است.

جدول 1- مشخصات اندوختگاه های زیستکره ایران

برگرفته از: (UNESCO. 2020)

روش بررسی

این مطالعه یک بررسی تحلیلی و اکتشافی برپایه رفع چالش های تصمیم گیری در حوزه مناطق تحت حفاظت است، که برپایه مرور منابع و تحلیل فرایندها به انجام رسیده است. در این ارتباط مستندات مرجع بین المللی اندوختگاه های زیستکره (برنامه انسان و زیستکره) مبنای ارزیابی و قضاوت بوده است. این بررسی تحلیلی با پیروی از روش تجزیه و تحلیل عملکردی زون های مناطق چهارگانه (دانه کار و همکاران، 1397)، توصیف کارکردی زون ها در اندوختگاه های زیستکره (UNESCO/ICC/MaB, 2019)، توصیف ویژگی های زون های مناطق چهارگانه در دستورالعمل تهیه طرح مدیریت مناطق تحت حفاظت (مجنونیان و همکاران، 1381) و توصیه های برنامه MaB در اجلاس های اخیر (Lima Action Plan, 2015; Madrid Action Plan, 2008 ) به انجام رسیده است.

یافته ها

بررسی تحلیلی وضعیت اندوختگاه های زیستکره کشور نشان داد، جاری شدن اهداف ضروری در اندوختگاهای زیست­کره که پیشتر مورد اشاره قرار گرفت، پیوند تنگاتنگی با زون بندی آن­ها دارد. اما زون بندی اندوختگاه­های زیست­کره ایران با چالش های مهمی روبرو است که نتایج آن مورد اشاره قرار خواهد گرفت، همچنین از دیگر یافته های این بررسی تحلیل ویژگی های ساختار و عملکرد  هر زون و تشریح فعالیت های مجاز در هر زون است که هریک به تفکیک ارائه می شود.

 چالش های زون بندی در اندوختگاه­های زیست­کره ایران

این مطالعه نشان داد، اندوختگاه های زیستکره ایران با چهار چالش عمده مواجه هستند که به تفکیک تشریح می شوند.

چالش نادیده گرفتن زون های اندوختگاه های زیستکره در دستورالعمل پهنه بندی مناطق

سازمان حفاظت محیط زیست، به عنوان مرجع ملی حفاظت از سرزمین و زیستگاه های طبیعی در کشور، برای ایجاد وحدت رویه در طرح ریزی مناطق تحت حفاظت یا مناطق چهارگانه تحت مدیریت، دستورالعملی تدوین نمود که با عنوان " دستورالعمل تهیه طرح مدیریت مناطق تحت حفاظت یا نشریه شماره 257 " توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی در سال 1381، منتشر و لازم الاجرا شده است. بر اساس این دستورالعمل کلیه مناطق حفاظتی کشور در قالب پهنه بندی یا زون بندی و تدوین طرح، قابل مدیریت هستند. بر اساس مفاد این دستورالعمل هریک از مناطق حفاظتی، مطابق اهداف و مأموریت های حفاظتی خود، برخوردار از حداقل و حداکثر زون هایی خواهند بود (جدول 2). با این وجود ضمن آنکه زون های مورد اشاره برای برخی از مناطق حفاظتی، با اشکالات بنیادین همراه است که خود موضوع بحث و تحلیل مستقل می باشد، نکته حائز اهمیت، اشتباه فاحشی است که در اختصاص زون های ذحیره گاه های زیستکره رخ داده است. متاسفانه دستورالعمل تهیه طرح مدیریت مناطق تحت حفاظت، ضمن نادیده گرفتن دستورالعمل زون بندی اندوختگاه های زیستکره که توسط مرجع بین المللی آن منتشر شده است (یونسکو2002)، زون­­هایی برای اندوختگاه­های زیست­کره معرفی نموده است که با الگوی برنامه انسان و زیست­کره همخوانی ندارد و فرایند زون بندی این مناطق را دچار اشکال خواهد نمود. بنابراین یکی از مهمترین چالش های زون بندی در اندوختگاه های زیست­کره، مطابق مفاد جدول 2، پیش بینی زون های 9 گانه ممکن (1،2،5،6،7،8،9،10،11) و 5 گانه­ی لازم (1،2،8،10،11) است که ضمن نادیده گرفتن نقش زون 9 به عنوان زون اختصاصی اندوختگاه های زیست­کره، هیچ ظرفیتی برای توسعه فعالیت های طبیعت گردی و فرهنگی پیش بینی نشده است و در عمل اصول پایه ای احداث این دست از مناطق تحت مدیریت نادیده گرفته شده است. بر اساس این جدول زون های لازم هر اندوختگاه زیست­کره در ایران، زون های طبیعت محدود شده، حفاظت شده، سپر بازدارنده، علمی ترویجی و سایر استفاده ها معرفی شده و زون های سه گانه برنامه انسان و زیست­کره شامل زون­های هسته، سپر و انتقالی رسمیت نیافته است.

جدول 2- زون های ممکن و لازم در مناطق حفاظتی کشور مطابق نشریه 257

مأخذ: نشریه 257: زون های ممکن با * زون های لازم با رنگ                مشخص شده اند.

 چالش زون بندی اندوختگاه های زیست­کره ایران بر اساس سایر عنوان­های حفاظتی

تجربیات زون بندی آن دسته از مناطق تحت حفاظت کشور که برخوردار از عنوان اندوختگاه زیست­کره هستند، نشان داده است که در عمل، نقش اندوختگاهی این مناطق به طور کامل مغفول مانده است. درواقع نه به الگوهای زون بندی سه گانه و نه براساس الگوی مندرج در نشریه 257 (9 زون ممکن، 5 زون لازم) توجهی نشده است. این چالش ناشی از فقدان توجه کافی به بسط رابطه میان انسان و طبیعت و عدم درک نقش و اهمیت عملکرد اندوختگاه های زیست­کره در حمایت از توسعه پایدار است. البته می­توان فقدان معیارهای روشن و متقن برای زون بندی سه گانه اندوختگاه ها و مشکل در انطباق زون های 11 گانه مناطق تحت حفاظت کشور با زون های سه گانه را پیشران این مشکل برشمرد. لازم به توجه است، دستورالعمل تهیه طرح مدیریت مناطق، به رغم ارائه الگوی زون بندی برای تعدادی از مناطق غیر حفاظت شده، از ابتدا پیش فرضی سلبی در رویکرد طرح مدیریت را ملاک عمل قرار داده و چنین باوری تهیه کنندگان آن را از راهکارهای ایجابی، برای پیوند ارتباط انسان با طبیعت باز داشته است. مطابق مفاد این سند، دو رویکرد برای حفاظت مناطق چهارگانه وجود دارد:

نخست؛ رویکرد انعطاف ناپذیر، در این رویکرد امکان دسترسی و استفاده فیزیکی از مناطق به اتکا قانون ممنوع است. این دسته از مناطق حضور و استفاده های جوامع انسانی را در محدوده مرزهای خود بر نمی تابند. پارک های ملی و آثار طبیعی ملی نمونه بارز این رویکرد محسوب می شوند. این درحالی است که هردو این مناطق از ظرفیت های لازم برای استفاده های غیر مصرفی (گردشگری، آموزش، پژوهش، پایش، تمرین مدیریت مشارکتی) برخوردارند و بسیاری از فعالیت های یاد شده، هم اکنون در آن­ها جاری است.

دوم؛ رویکرد انعطاف پذیر، که در این رویکرد دسترسی و استفاده های فیزیکی از منابع در منطقه بر اساس ضوابط و مقررات، بدون این که تغییرات چشمگیر و غیر قابل بازگشتی برجای گذارند به صورت کنترل شده، مجاز است. مناطق حفاظت شده و پناهگاه­های حیات وحش نمونه بارز این رویکرد به شمار می آیند. بنابر این، دو رویکرد پایه ای در این دستورالعمل، مانع جاری شدن روح مشارکتی اندوختگاه­های زیست­کره در زون بندی مناطق حفاظتی در سطح ملی بوده است.

 چالش روش شناسی زون بندی اندوختگاه های زیست­کره ایران

روش شناسی زون بندی مناطق را می توان یکی از موانع بزرگ در توفیق مدیریت مناطق تحت حفاظت در کشور معرفی نمود. به رغم تدوین نشریه 257، هنوز تیم های مطالعاتی از زون بندی صحیح و دقیق مناطق بازمانده اند و بیشتر برپایه قضاوت های فردی، تا پیروی از رویه های علمی، زون بندی این مناطق را به سرانجام می رسانند. ضمن تاکید مجدد براین موضوع که زون های پیش بینی شده برای مناطق چهارگانه، دارای کاستی های فنی است، همین زون ها بدون تعیین و تعریف معیارهای وابسته به مأموریت هر زون و شاخص های مکانی آن شناسایی می شوند و تنها روش پیشنهاد شده در دستورالعمل مورد اشاره، پیروی از ارزیابی توان زیست محیطی است. حال آنکه روش ارزیابی توان اکولوژیک که اغلب روش غالب برای زون بندی مناطق معرفی می شود، برای این منظور کارآیی ندارد. لازم به ذکر است در فرایند برنامه ریزی سرزمین دو رویکرد برای ارتباط فعالیت ها با مکان وجود دارد. نخست روش های قابلیت سنجی (Capability Assessment) و دیگری روش های تناسب سنجی (Suitability Evaluation) است. در روش های قابلیت سنجی، ارتباط فعالیت به زمین براساس مجموعه ای از امکانات و محدودیت های محیطی یک واحد سرزمین صورت می گیرد، به همین منظور شناخت یگان اکولوژیک برای این دسته از سنجش ها، ضرورت یافته است. در صورتی که روش های تناسب سنجی، هدف گرا هستند و مکان مناسب یک فعالیت را در زمینی که جمیع شایستگی های محیطی در آن گردآمده است، مشخص می کند. زون بندی مناطق تحت حفاظت، اندوختگاه های زیستکره و هرشکل دیگری از کاربری های رایج در مدیریت سرزمین (مانند زون بندی شهر، زون بندی طرح های جنگلداری، زون بندی گردشگاه ها و مواردی از این دست) از نوع هدف گرا است. درواقع هر زون براساس مأموریت هدف گذاری شده­ی قبلی، بایستی شناسایی و تحدید حدود شود، و این مهم، از طریق روش های تناسب سنجی قابل دستیابی می باشد. این درحالی است که ارزیابی توان اکولوژیک از روش های قابلیت سنجی است و شیوه مناسبی برای زون بندی محسوب نمی شود و تا کنون نتوانسته است به اثربخشی برسد. بنابراین ضرورت دارد در فرایند بازنگری دستورالعمل زون بندی، روش زون بندی از ارزیابی توان اکولوژیک به روش ارزیابی چند معیاره مکانی بر مبنای تناسب سنجی تغییر کند (دانه کار و همکاران، 1399).

 چالش عدم شناسایی و معرفی معیارهای زون بندی سه گانه اندوختگاه­های زیستکره­ی ایران

یکی از مهم ترین چالش ها و کمبودهای زون بندی اندوختگاه­های زیست­کره ایران، عدم شناسایی و معرفی معیارهای ویژه برای زون­های هسته، سپر و انتقالی بر اساس اهداف، فعالیت­ها و کاربری­های معرفی شده توسط MaB است. همین امر موجب شده است که عملا اندوختگاه­های زیست­کره کشور صرفا با اهداف، فعالیت­ها و کاربری های معرفی شده برای پهنه بندی­ سایر عنوان­های حفاظتی پهنه بندی شوند. همان گونه که در چالش های اندوختگاه­های زیست­کره بیان شد، برنامه انسان و زیست­کره به جهت انعطاف پذیری این مقوله حفاظتی، تدوین معیارهای کمی و تا حدودی کیفی پهنه­ها را به کشورها واگذار کرده است، و به همین جهت بر تدوین راهنمای ملی اندوختگاه­های زیست­کره تاکید دارد (, 2018 Schaaf؛ The Aichi Biodiversity, 2010).

برنامه­ی MaB راهنماهایی کلی برای هر زون تعریف کرده است که می تواند مبنای شناسایی معیارهای مکانی هر زون محسوب شود، با این وجود این معیارها و شاخص های مکانی آن لازم است از طریق اتاق های همفکری، جلسات هم اندیشی و یا روش هایی مانند دلفی، برای کشور قابلیت اجرایی و انطباق با جغرافیای طبیعی، شرایط محیط زیستی و ویژگی های اجتماعی و نظام معیشت بومی را پیدا کند. مطابق مستندات MaB پهنه بندی هر یک از اندوختگاه های زیست کره باید کارکردهای زیر را مورد توجه قرار دهد (UNESCO, 2019):

پهنه هسته؛ شامل مکان هایی است که حفاظت از تنوع زیستی (اکوسیستم های حساس و گونه های حفاظتی) و نظارت بر سلامت اکوسیستم ها را تضمین می­نماید. دستیابی به این اهداف با حداقل اختلال و با فراهم نمودن امکان پژوهش­های غیر مخرب و سایر فعالیت های کم اثر (مانند آموزش) همراه است. بر همین اساس نیازمند معیارهای مناسب و معرف است. هسته علاوه بر حفاظت از گونه و اکوسیستم ها، طیف وسیعی از خدمات اکوسیستم (مانند ترسیب کربن، تثبیت خاک، تأمین آب و هوای پاک) را پشتیبانی می کند که برای پایداری اقتصادی فعالیت های پایین دستی (خارج از هسته) حائز اهمیت است. هسته ها بالقوه و به طور غیر مستقیم کارآفرین و اشتغال زا هستند که چنین نتایجی اهداف حفاظتی را ملموس تر می سازد. از جمله این ظرفیت ها می توان به آموزش محیط زیست (آموزش در محیط زیست، با محیط زیست، درباره محیط زیست)، تحقیقات کاربردی، راهکارهای بازسازی و احیأ اشاره نمود.

پهنه سپر: الزاماً پهنه هسته را احاطه می کند و بلافصل آن قرار دارد و به عنوان ناحیه حائل و ضربه گیر هسته عمل می کند. این پهنه برای بهره برداری پایدار، فعالیت های مشارکتی سازگار، آموزش محیط زیست، پژوهش و پایش، گردشگری روستایی، گردشگری کشاورزی و اکوتوریسم استفاده می شود و می تواند ضمن پشتیبانی از بهره برداری متعادل جوامع محلی، برای حفظ تنوع انسانی، زیستی و فرهنگی به طور مستقل نیز دارای عملکردهای قابل برنامه ریزی باشد. سپر به عنوان یک پهنه ارتباطی مهم، نقش پیوند دهنده و اتصال فیزیکی هسته با فضای پیرامون خود از حیث جابه جایی حیات وحش را نیز عهده دار است و اجزای تنوع زیستی در پهنه هسته را با آنهایی که در پهنه انتقالی هستند مرتبط می کند.

پهنه انتقالی: گستره ای با عملکرد اصلی در توسعه پایدار است که طیف وسیعی از انواع فعالیت های مورد تقاضا و متناسب، شامل کشاورزی، توسعه سکونتگاه های روستایی و شهری، توسعه فعالیت های صنعتی و معدنی سازگار، آموزش، پژوهش، پایش، فعالیت های گردشگری مناسب و دیگر شکل های بهره برداری متعادل از منابع طبیعی را ترویج می کند. با این وجود تسری این الگو برای آن دسته از اندوختگاه هایی که در محدوده یک منطقه تحت حفاظت انتخاب می شوند، با محدودیت های قانونی بخشی از فعالیت ها همراه خواهد بود. بزرگترین مزیت این محدوده، آماده سازی توسعه برای پذیرش الگوهای پایداری و ایجاد ادراک مناسب نسبت به عملکرد واقعی اندوختگاه ها و مناطق تحت حفاظت به عنوان کانون های پشتیبان توسعه است. ذیربطان و بازیگران اصلی پهنه انتقالی با توجه به ماهیت مکانی آن، علاوه بر مدیران حفاظت، نهادهای دولتی مرتبط، سازمان های مردم نهاد، بویژه شوراهای روستا، پژوهشگران، گروه های فرهنگی و صاحبان منافع اقتصادی هستند، که ضرورت دارد برای مدیریت و توسعه پایدار اندوختگاه با یکدیگر تعامل و  همکاری نمایند.

از ملاحظات توسعه پهنه بندی اندوختگاه های زیستکره در مناطق چهارگانه ایران لازم است به این نکته تاکید شود که برخی از اندوختگاه­های زیست­کره ایران پارک ملی هستند. در قوانین ملی ایران هر گونه فعالیت توسعه­ای در پارک­های ملی ممنوع است. با این و جود بر اساس اهداف عملکردی، فعالیت­ها و کاربری هایی که برنامه انسان و زیست­کره برای زون سپر و انتقالی تعریف کرده است، فعالیت­های توسعه ای پایدار در این دو زون مجاز شمرده می شود. پهنه سپر برای حفاظت از تنوع زیست- فرهنگی و پهنه انتقالی، برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار اندوختگاه­های زیست­کره، نقشی تعیین کننده دارند. در ایران نه تنها در  پارک های ملی، بلکه در بسیاری از مناطق چهارگانه حفاظتی، تمامی تلاش بر این بوده است که تا حد ممکن سکونتگاه­ها و فعالیت­های انسانی خارج از مناطق قرار گیرند. با این وجود برای گذر از این مشکل، می توان مرزهای اندوختگاه را فراتر از مرزهای مناطق تحت حفاظت گسترش داد و برای این محدوده، از طریق سازوکارهای هماهنگی و مشارکتی بین بخشی و نهادی، در چارچوب اسناد آمایش سرزمین، توسعه فعالیت های سازگار با اندوختگاه را مهیا نمود. برای انطباق زون بندی اندوختگاه­های زیست­کره ایران با زون بندی سه گانه برنامه انسان و زیست­کره، بر اساس توصیه های ICC  (2011)، توسعه فضایی اندوختگاه در پارک­های ملی و برخی دیگر از مناطق تحت حفاظت و افزودن وسعتی از محدوده مجاور به آن­ها راهکار مناسبی است. انجام این اقدام برای انطباق اندوختگاه­های زیست­کره ایران با استانداردهای مورد پذیرش برنامه انسان و زیست­کره، هرچند با تاخیر ولی ضروری است.

آخرین منبعی که در مورد اندوختگاه های زیستکره ایران منتشر شده است کتاب" اصول و مدیریت ذخیره گاه های زیستکره، راهکارها و معرفی ذخیره گاه های زیستکره ایران" (گشتاسب و همکاران. 1397) از انتشارات کمیته ملی MaB  ایران است. در فصل چهارم این کتاب ضمن معرفی  و تشریح هر یک از  اندوختگاه­ زیست­کره ایران، برای دستیابی به اهداف زون های انتقالی و سپر، بسیاری از اندوختگاه­های زیست­کره با افزایش وسعت و توسعه فضایی معرفی شده است. افزایش مساحت این دو زون، موجب کاهش نسبت زون هسته در کل منطقه شده است که با نظرات منابع جهانی هم خوانی بیشتری دارد. با این وجود معرفی معیارها و شاخص­های پهنه بندی زون­های سه گانه و توسعه مناطق به محیط اطراف در کتاب مغفول مانده است. وسعت زون های حفاظتی اندوختگاه­های زیست­کره کشور در مطالعات سازمان حفاظت محیط زیست، اکثرا بین 40%  تا حدود 90%  است. این نشان دهنده حضور نگاه حفاظتی سختگیرانه­ی پیش از استراتژی سویل و عدم توجه به اهداف حفاظت زیست فرهنگی و فعالیت­های توسعه پایدار است. اگرچه تعاریف ارائه شده، اطلاعات کلی در مورد فعالیت­های مجاز و غیر مجاز هر پهنه ارایه کرده است، اما برای مکان گزینی و تعیین مرزهای هر پهنه، نیاز به معرفی معیارها و شاخص های مکانی با قابلیت نقشه سازی است که در فرازهای بعدی بحث مورد اشاره قرار خواهد گرفت.

 ویژگی های ساختاری و عملکردی زون های سه گانه اندوختگاه­های زیست­کره

مطابق تعاریف، مفاهیم و مطالعات منتشر شده از خصوصیات هر یک از پهنه های سه گانه اندوختگاه های زیستکره از جمله بیانیه­ نشست­های پایانی شبکه جهانی اندوختگاه های زیستکره سویل (1995)، سویل+5 (2000)، مادرید (2008)، لیما (2016) ، دستورالعمل زون بندی اندوختگاه های زیستکره یونسکو (2002)،  TGBR/UNESCO(2020)، Stanvliet و همکاران (2018)، Costa و همکاران (2016)،  Ferreira و همکاران (2018)، Wenwu و همکاران (2015)، MAB-ICC (2015)،  Biswal و همکاران (2013)، Mehring و همکاران (2010) و The Aichi Biodiversity (2010)، می توان براساس برخی ویژگی های مشترک، پهنه های سه گانه را از یکدیگر متمایز نمود. بنا بر نتایج حاصل از  مطالعات تطبیقی، زون­های سه گانه­ی اندوختگاه­های زیست­کره از نظر ویژگی­های معرف جغرافیای زیستی، زمین سیما، نقش­های حفاظتی، حساسیت، آسیب پذیری و توسعه پذیری در سطوح متفاوتی قرار می گیرند. ویژگی­های فوق موجب تفاوت در نقش، عملکرد و تخصیص مکانی آن­ها می­شود که ماحصل یافته های برگرفته از مراجع برشمرده به اختصار در جدول 3 معرفی شده است.اندوختگاه های زیستکره با هدف توسعه عملکرد مناطق تحت حفاظت و توجه به نقش پشتیبانی (لژستیکی) مناطق و پیوند بیشتر جامعه با مناطق تحت حفاظت پایه ریزی شده اند. به همین دلیل در کنار نقش حفاظتی، نقش توسعه درخور و پایدار و همچنین تولید دانش در این مناطق محور توجه بوده است. براین اساس و با توجه به مستندات برنامه انسان و زیستکره یونسکو به عنوان مهمترین مرجع در این خصوص، دستاوردهای نشست های دوره ای شبکه جهانی برنامه انسان و زیستکره و نیز تجارب به دست آمده از سایر کشورها می­توان نقش های چندگانه حفاظتی، توسعه ای و جریان دانش در بستر این مناطق را به شرح جدول 4 برشمرد که محل دستیابی به اهداف فوق در زون های متفاوتی خواهد بود. با این وجود به سبب عملکردهای چندگانه زون ها، اشتراک فعالیت ها در آنها مشاهده می شود که شدت و سطح اشغال فعالیت های مشابه در زون های مختلف، متفاوت است. به رغم صراحت اهداف اندوختگاه های زیستکره در چند کارکرده بودن زون ها، اغلب رویکردهای محافظه کارانه و به شدت احتیاطی در برنامه ریزی اندوختگاه های زیستکره، توسعه فعالیت های سازگار در زون ها را با تردید مواجه ساخته و برخی زون ها را خالی از کارکرد موثر ساخته است. چنین نگرش هایی برخواسته از فقدان اطمینان کافی از جاری ساختن مدیریت مشارکتی و توانمند سازی ذیربطان و جوامع محلی است و رویکرد ایجابی برای مدیریت اندوختگاه را به نگرش سلبی تبدیل کرده و عملا اندوختگاه را از دستیابی به اهداف خود باز داشته است. توجه به حفاظت زیست فرهنگی در اندوختگاه های زیستکره وجه تمایز آنها از نگاه سنتی مدیریت مناطق تحت حفاظت محسوب می شود، به گونه ای که اتحادیه جهانی حفاظت نیز در سال 2008 چنین رویکردی را به مناطق تحت حفاظت جاری ساخته است. به این ترتیب تلاش می شود حفاظت از طریق مشارکت جامعه محلی و فعال سازی آنها در فرایند مراقبت های محیطی، به موازات بهره برداری های متعادل و متوازن قابل دستیابی باشد. چنین نگرشی قابل تسری به خارج از اندوختگاه و گستره های غیر حفاظتی است و می تواند با تحول رفتاری و تغییر نگرش های بنیادین در جامعه همراه باشد. این نگرش، اندوختگاه های زیستکره را به آزمایشگاه زنده توسعه پایدار تبدیل نموده است و در تبادل دانش و تجربه با محیط پیرامون خود نقش پویا دارد.

جدول 3- ویژگی های ساختاری و عملکردی زون های اندوختگاه زیستکره

جدول 4 - فعالیت­های مجاز در هر زون اندوختگاه زیست­کره

بحث و نتیجه گیری:

با توجه به دستاوردهای به دست آمده، تحلیل چالش ها و عملکرد زون های اندوختگاه های زیستکره، می­توان چگونگی انطباق زون ها با مناطق چهارگانه و الگوی سازگاری زون­ها را بیان نمود. مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست مشتمل بر پارک­های ملی، پناهگاه­های حیات وحش، مناطق حفاظت شده و آثار طبیعی ملی است که تا کنون (اواخر تابستان 1400) شمار آن­ها به استناد اطلاعات دریافتی از دفتر مدیریت زیستگاه­ها در سازمان حفاظت محیط زیست، بالغ بر 309 منطقه است که حدود 8/11 درصد کشور را به خود اختصاص می دهد. شناسایی این مناطق و پهنه بندی آنها با توجه به مأموریت و اهداف ذاتی هر عنوان حفاظتی صورت می گیرد که لازم است از روش­های چند معیاره و تناسب سنجی برای این منظور استفاده شود. مطابق توصیه های طرح ریزی مدیریتی این مناطق، 11 زون برای مدیریت اثربخش آنها پیش بینی شده است که تعداد زون­ها مطابق دستورالعمل تهیه طرح مدیریت مناطق تحت حفاظت (مجنونیان و همکاران، 1381) در عناوین حفاظتی مختلف متفاوت می باشد، با این وجود اهداف هر زون در هرجا و هر عنوان مدیریتی که قرار داشته باشد مشترک است. مطابق جدیدترین هدف شناسی که در چارچوب اهداف کلان اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN)، برای زون های 11 گانه مناطق تحت حفاظت کشور ارائه شده، اهداف زون های مناطق چهارگانه کشور مشتمل بر 11 هدف اصلی: مراقبت های حفاظت زیستی، مراقبت های حفاظت فیزیکی، مراقبت های حفاظت فرهنگی، بازسازی و احیأ، پایش، پژوهش، آموزش، طبیعت گردی، اکوتوریسم، مشارکت مردمی و بهره برداری متوازن از خدمات اکوسیستم عنوان شده است (دانه کار و همکاران، 1397) که با تطابق آن­ها با اهداف زون های سه گانه در اندوختگاه های زیستکره تطابق فضایی زون های 11 گانه مناطق چهارگانه کشور با اندوختگاه های زیستکره به شرح جدول 5 خواهد بود.

جدول 5 - ارتباط زون های اندوختگاه ­زیست­کره با زون­های مناطق چهارگانه

زون­های اندوختگاه­های زیست­کره، به صورت پهنه­های تو در تو قرار می گیرند و برحسب ارتباط سلسله مراتبی با توجه به درجه حساسیت و اهمیت حفاظتی، زون­های با حساسیت بالا در میانه­ی زونی که حساسیت سازگار با  آن دارد قرار می گیرد. با توجه به این که زون هسته، حساس ترین زون اندوختگاه است، همواره مرزهای بیرونی آن می بایست به پهنه سپر ختم شود و تنها پهنه سپر مجاز است همسایه و همجوار این زون باشد. چه اندوختگاه تک هسته ای باشد و چه بیش از یک هسته داشته باشد، همواره پیرامون زون هسته لازم است پهنه سپر واقع شود. پهنه سپر در میانه پهنه انتقالی قرار می گیرد و براساس موقعیت جغرافیایی منطقه و مرزهای منطقه تحت حفاظت، زون انتقالی بلافصل آن می تواند انتقالی درون یا بیرون منطقه باشد. آنچه اهمیت دارد آن است که پهنه انتقالی در هیچ وضعیتی نمی تواند همجوار پهنه هسته قرار گیرد. بنابراین وقتی زون بندی اندوختگاه های زیستکره با مناطق چهارگانه آمیخته می شود، آن دسته از زون های ممنوع در همجواری هسته نمی تواند در بخش­های بلافصل هسته در سپر قرار گیرد. در واقع زون­های استفاده متمرکز و سایر استفاده­ها در مناطق چهارگانه، به رغم آنکه می توانند در زون سپر اندوختگاه قرار گیرند، اما لازم است همجوار و بلافصل زون هسته و در محدوده اثرگذار آن نباشد، در این خصوص حریم 500 متر پیشنهاد می شود.

به عنوان نتیجه گیری نهایی، می توان گفت، زون بندی اندوختگاه های زیستکره در کشور چالش برانگیز است و دستورالعمل فعلی مناطق تحت حفاظت برای زون بندی این دسته از مناطق کارآیی ندارد، در زون بندی اندوختگاه های زیستکره کشور، برای انطباق با تمامی عناوین حفاظتی (پارک ملی، منطقه حفاظت شده، پناهگاه حیات وحش) ضرورت دارد زون انتقالی به دو بخش درونی و بیرونی تفکیک شود. شناسایی زون های اندوختگاه های زیستکره مستلزم پیروی از روش های ارزیابی چند معیاره مکانی مبتنی بر تکنیک های تناسب سنجی است. این مطالعه نشان داد، زون های سه گانه اندوختگاه های زیستکره قابلیت انطباق به زون های 11 گانه مناطق تحت حفاظت را دارند. به این ترتیب، زون های 1 و 2 مناطق تحت حفاظت، همواره زون هسته در اندوختگاه را تشکیل خواهند داد، زون سپر، قابلیت انطباق با تمام زون های 11 گانه به جز زون های 1، 2 و 9 را دارد. زون انتقالی درونی به جز زون های 1 و 2 بر سایر زون ها قابلیت انطباق دارد، درمقابل زون انتقالی بیرونی، تنها می تواند بر زون 9 در مناطق تحت حفاظت منطبق شود.

پیشنهادها

برپایه یافته های این پژوهش پیشنهادهای زیر عرضه می شود:

• زون بندی اندوختگاه­های زیستکره تنها براساس ارزیابی چندمعیاره مکانی و با روش تناسب سنجی صورت گیرد؛
• معیارها و شاخص­های مکانی زون­های سه گانه اندوختگاه­های زیستکره با پیروی از تجربیات جهانی و مستندات مراجع بین المللی، شناسایی و با غربال سازی معیارها و تعیین درجه اهمیت هریک به کار گرفته شود؛
• پیشنهاد می شود، الگوریتم تصمیم گیری برای زون­بندی سه گانه اندوختگاه­های زیستکره با قابلیت برنامه نویسی تدوین شود؛
• این بررسی همچنین نشان داد، زون بندی 11 گانه مناطق تحت حفاظت، نیازمند بازبینی و تقلیل زون ها است که ضرورت دارد مورد توجه مرجع ملی آن قرار گیرد.

فهرست منابع:

1. مجنونیان، هنریک. ذخیره گاه­های زیست­کره. چاپ اول. تهران. انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست. 1374. 338ص
2. Wenwu, Duet et al.2015.Models and Approaches for Integrating Protected Areas with Their Surroundings: A Review of the Literature. Sustainability 2015, 7, 8151-8177; doi:10.3390/su7078151. Accesed at: www.mdi.com/journal/ sustainability
3. Shadie,S.P, Dudley, Nigle. IUCN WCPA Best Practice Guidance on Recognising Protected Areas and Assigning Management Categories and Governance Types. 2013. Best Practice Protected

Area Guidelines Series No. 21, Gland, Switzerland: IUCN. xxpp.

4. 2020. https://en.unesco.org/biosphere/aspac
5. دانه کار، افشین. ناحیه بندی و طرح ریزی مدیریت ذخیره گاه زیستکره حرا. فصلنامه محیط زیست، شماره 36، پائیز25:1380-33.
6. صفاییان، نصراله؛ میرخالق ضیاء تبار احمدی و مریم شکری. جایگاه ذخیره گاه زیستکره میانکاله در طبقه بندی زیست جغرافیایی جهان. محیط شناسی، پاییز 1383، شماره 35: 77-88
7. مهندسان مشاور رویان . مطالعات تفصیلی طرح مدیریت ذخیره گاه زیستکره میانکاله. تهران. 1383
8. لقایی، حسن؛ مسعود منوری و بشیر رئیسی. برنامه زون بندی ذخیره گاه زیست­کره حرا بر اساس معیارهای بین المللی. 1388. مجله انسان و محیط زیست دوره 7 شماره 1(8 پیاپی 19): 30-39
9. نشریه شمارة ٢٥٧سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور. دستورالعمل تهیة طرح مدیریت مناطق تحت حفاظت انتشارات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور. تهران. 1381. 145ص
10. سیاوش رضازاده؛ علی جهانی، حمید گشتاسب میگونی و مجید مخدوم فرخنده. ارزیابی و تحلیل توان بوم شناختی منطقه حفاظت شده باشگل با رویکرد زون بندی و ارتقای سطح حفاظت. فصلنامه علمی پژوهشی محیط زیست جانوری، سال دهم، شماره 4، زمستان 1397: 163-173
11. سبحانی پروانه؛ حمید گشتاسب، باقر نظامی و علی جهانی. ارزیابی قابلیت ارتقای سطح حفاظتی مناطق شکار ممنوع (مطالعه موردی: منطقه شکار ممنوع الوند همدان). علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیستم، شماره سه، پاییز 97: 145- 159
12. نامجو، الهام؛ بهروز بهروزی راد، جعفر مرشدی و اسفندیار فاتح. زون بندی منطقه شکار ممنوع شاداب در خوزستان. پژوهش های محیط زیست، سال8، شماره15، بهار و تابستان 1396: 31- 38
13. مراد پناه، منیره و هاجر مراد پناه. زون بندی منطقه حفاظت شده ملوسان. علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره نوزدهم، ویژه نامه شماره4، بهار1396: 463-474
14. یزدی، مهدیه؛ محمود کرمی و محمود شریعت. ارزیابی منطقه شکار ممنوع مرور به منظور تبدیل به یک منطقه حفاظت شده، علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره هجدهم، ویژه نامه شماره2، پاییز 1395: 398- 410
15. پیر محمدی، زیبا؛ جهانگیر فقهی، قوام الدین زاهدی امیری و مرتضی شریفی. ارزیابی توان زیست محیطی متناسب با رویکرد طبیعت گردی (اکوتوریسم) در جنگل های زاگرس مطالعه موردی: سامان عرفی چم حاجی جنگل کاکارضا لرستان. فصلنامه علمی- پژوهشی تحقیقات جنگل و صنوبر ایران1389، جلد 18، شماره2: 230-241
16. کرمی، پرویز؛ مهتاب گرگین کرجی، رضا بصیری و ابراهیم کارگری. ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻭ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﻨﻮﻉ ﮔﻮﻧﻪ ﺍﻱ ﺩﺭ ﮔﺮﻭﻩ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎﻱ ﺍﻛﻮﻟﻮﮊﻳﻚ ( مطالعه موردی: زیستگاه کوهسالان کردستان). ﻣﺠﻠﺔ ﻣﺤﻴﻂ ﺷﻨﺎﺳﻲ، ﺳﺎﻝ ﺳﻲ ﻭ ﭼﻬﺎﺭﻡ، ﺷﻤﺎﺭ ٤٦  ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻥ 87: ۵۶-۴۷.
17. نجمی زاده، سعیده و احمدرضا یاوری. ارزیابی توان محیط زیستی پارک ملی خبر برای زون بندی و برنامه ریزی. مجله محیط شناسی، شماره 38، زمستان 1384: 47-58
18. دانه‌کار، افشین و هنریک مجنونیان. معیارهای پیشنهادی برای ارزیابی مناطق ساحلی – دریایی به منظور تعیین مناطق تحت حفاظت ساحلی – دریایی ایران. مطالعه موردی: ارزیابی مناطق تحت حفاظت سواحل دریایی خزر. فصلنامه محیط شناسی. سال  30، شماره 35 (پاییز 1383): 9-32.
19. دهدار درگاهی، محمد و مجید مخدوم. زون بندی پارک ملی کویر. مجله منابع طبیعی ایران1382، جلد56، شماره 4: 437-446
20. Mehring Marion, Stoll- Kleemann Susanne. Principle and Practice of the buffer zone in Biosphere Reserves: From global to local- general perspective from managers versus local perspective from villagers in central Sulawes. .2010 Available at: https://www.researchgate.net/publication/251158622.p 413-429
21. Costa, Taynan de Oliveira et al. Defining Priority Zones for Conservation and Ecotourism in a Protected Area. 2016. Revista Árvore, Viçosa-MG, v.40, n.5, p.769-779
22. Lourival, Reinaldo Watts,m & Phillip,h. What is Missing in Biosphere Reserves Accountability. Brazilian Journal of Nature Conservation, 9(2) December 2011:160-178,
23. Wenwu, d,Sofia M. Models and Approaches for Integrating Protected Areas with Their Surroundings, A Review of the Literatur. 2015
24. Naughton, Lisa . Collaborative land use planning: Zoning for Conservation and Development in Protected Areas. 2007. University of Wisconsin-Madison.Land tenure center,no 4:1-16
25. Ferreira, Ana F؛ Heike Zimmermann, Rui Santos, Henrik von Wehrden. A Social–Ecological Systems Framework as a Tool for Understanding the Effectiveness of Biosphere Reserve Management. Sustainability 2018, 10, 3608; doi:10.3390/su10103608. Available at: mdpi.com/journal/sustainability.26pp
26. Douglas, Ian؛ Box, John. The changing relationship between cities and biosphere reserves. A report prepared for the Urban Forum of the  United Kingdom Man and the Biosphere Committee. . 2000.   
27. البرزی منش، میترا. راهنمای تدوین برنامه طبیعت گردی پایدار در پهنه های حفاظت شده ( خشکی). چاپ اول. تهران: ناشر سازمان حفاظت محیط زیست (طرح حفاظت از تنوع زیستی در سیمای حفاظتی زاگرس مرکزی). 1383. 235 ص
28. Udvardy, Miklos D.F. Classification of the Biogeographical provinces of the world. IUCN Occasional paper no.18.1983
29. Periodic Review for Biosphere Reserve.2013. UNESCO/MaB.pp43
30. Lima Action Plan. A New Roadmap for the Man and the Biosphere (MAB) Program and its World Network of Biosphere Reserves MAB Strategy (2016-2025).UNESCO/MaB.17pp
31. Batisse, Michel. Illustrated Synthetic Report Biosphere Reserves: Special Places for People and Nature.2000.UNESCO MaB secretariat
32. . Guidelines for Applying Protected Area Management Categories.IUCN. 2008
33. Newmark William D.2008.Isolation of African Protected Area. Ecology and the Environment · August 2008. DOI: 10.1890/070003.
34. Harvey, Locke ؛Dearden Philip.2005. Rethinking protected area categories and the new paradigm. Environmental Conservation 32 (1): 1–10 © 2005 Foundation for Environmental Conservation.11pp
35. Lourival, Reinaldo Watts,m & Phillip,h.2011. What is Missing in Biosphere Reserves Accountability. Brazilian Journal of Nature Conservation, 9(2) December 2011:160-178,
36. Biosphere Reserves the Seville strategy& the Statutory Framework of the World Network.UNESCO/MaB,Paris. .1996
37. Madrid Action Plan for Biosphere Reserves (2008-2013).2008. UNESCO/ MaB.pp31
38. Technical Guidelines for Biosphere Reserves (TGBR) UNESCO 2019
39. Price, Martin F& Egan Paul A. Our global water towers: ensuring ecosystem services from mountains under climate change, Man and Biosphere Programme (MAB) Division of Ecological and Earth Sciences. 2014. Available at:unesco.org/mab.pp8
40. Seville+5, International meeting of experts, Pamplona Spain, 23-27 October 2000.2000. MaB Report series, no69,UNESCO MaB.192pp.
41. دانه کار، افشین، شیرکو جعفری، فریدون طاهری سرتشنزی، بهاره صمدی کوچکسری، منا عزیزی جلیلیان و مجید مشهدی رفیعی. گزارش ارزیابی توان اکولوژیک سرزمین در سطح ملی. سند ملی آمایش سرزمین، سازمان برنامه و بودجه، مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری. تهران. 1399. 217ص.
42. The Aichi Biodiversity Targets. 2010. Available at: https://www.cbd.int/sp/targets/
43. Schaaf,T, Diana Clamote Rodrigues. Harmonising the management of Multi-Internationally Designated Areas: Ramsar Sites, World Heritage sites, Biosphere Reserves and UNESCO Global Geoparks, Managing MIDAs. 2018. IUCN,159p
44. UNESCO/ICC/MaB final report. SC-19/CONF.230/15-rev.2. 2019
45. UNESCO/ ICC/MaB.Final Evaluation of Madrid Action Plan Biosphere Reserves.2011
46. گشتاسب، حمید؛ علی بالی و مینا استقامت. اصول و مدیریت ذخیره گاه های زیستکره، راهکارها و معرفی ذخیره گاه های زیستکره ایران. تهران. 1397. انتشارات دانشکده محیط زیست/Iranian National Commission for UNESCO/ UNESCO. 256ص
47. Guid_principles for projects on Biosphere Reserves,2002,UNESCO MaB
48. Technical Guidelines for Biosphere Reserves(TGBR). Accesed:(https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000253591)20.11.2020
49. Stanvliet,R.P؛ Susanne Stoll-Kleeman, Jan H.Giliomee. Criteria for selection and evaluation of biosphere reserves in support of the UNESCO MAB programme in South Africa. 2018. Land Use Policy Journal, DOI: 10.1016.02.047. 1-12
50. Costa, Taynan de Oliveira et al.2016. Defining Priority Zones for Conservation and Ecotourism in a Protected Area. Revista Árvore, Viçosa-MG, v.40, n.5, p.769-779
51. Biswal Anima et al.2013. Ecological significance of core, buffer and transition boundaries in biosphere reserve: A remote sensing study in Similipal, Odisha, India. Computational Ecology and Software, 2013, 3(4): 126-137
52. FINAL REPORT MAB-ICC,2015,p27-35
53. Mehring,M.Suzan. Principle and practice of the buffer zone in biosphere reserves: From global to local- general perspective from managers versus local perspective from villagers in Central Sulawes. . 2010 Researchgate.net
54. شریفی، نغمه؛ افشین دانه کار و مریم رباطی. تحلیل بر ناحیه بندی مناطق تحت حفاظت ایران. فصلنامه مطالعات محیط‌زیست، منابع طبیعی و توسعه پایدار. 1397. شماره 6، دوره 2. ص22

[1]- دانشجوی دکتری علوم محیط زیست(گرایش آمایش سرزمین)- گروه علوم محیط زیست و جنگل، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، ایران، تهران

[2]- استادیار گروه علوم محیط زیست و جنگل، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی،تهران، ایران(مسئول مکاتبات)

[3]- استاد گروه مهندسی محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه تهران

[4]- استادیار گروه علوم محیط زیست و جنگل، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

[5]- استادیار گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکده اقتصاد و توسعه کشاورزی، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه تهران

[6]- PhD Candidate, Department of Environmental and Forest Science, Faculty of Natural Resources and Environment, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

[7]- Assistant Professor, Department of Environmental and Forest Science, Faculty of Natural Resources and Environment, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

[8]-Professor, Department of Environment, Faculty of Natural Resources, University of Tehran, Iran

[9]- Assistant Professor, Department of Environmental and Forest Science, Faculty of Natural Resources and Environment, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

[10]-  Assistant Professor, Department of Agricultural Extension and Education, Faculty of Economics and Agricultural Development, University of Tehran, Karaj, Iran

[11] - Biosphere reserve  در برخی منابع فارسی، ذخیره گاه زیست کره ترجمه شده، اما در این پژوهش با عنوان مناسب تر اندوختگاه زیست­کره معرفی شداست.

[12]- MaB: Man and Biosphere

[13]-  IUCN:International Union for Conservation of Nature and natural Resources

[14] -دستورالعمل تهیه طرح مدیریت مناطق تحت حفاظت یا نشریه شماره 257                                                          

[15]- Pantanal (PBR)

[16]- Tambopata

[17]- https://en.unesco.org/biosphere/wnbr

[18]-Zones

[19]- Michel Batisse

[20]- Mount Rainier National Park

[21]- Mkomazi: It was established as a game reserve in 1951 and upgraded to a national park in 2006.

[22] - Core Zone

[23] - Buffer Zone

[24]- Transition Zone