تعداد نشریات | 50 |
تعداد شمارهها | 2,232 |
تعداد مقالات | 20,476 |
تعداد مشاهده مقاله | 25,340,322 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 22,997,822 |
ارزیابی پایداری منظر شهری خیابان امام تبریز بر اساس مؤلفههای منظر انسانگرایانه (میدان ساعت-فلکه دانشگاه) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
پایداری، توسعه و محیط زیست | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
دوره 2، شماره 3 - شماره پیاپی 7، مهر 1400، صفحه 61-83 اصل مقاله (1.24 M) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مستخرج از پایان نامه | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
الهام شیخ میلانی1؛ اکبر عبدالله زاد ه طرف 2؛ مهسا فرامرزی اصلی3؛ آرش ثقفی3 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1دانشجوی دکترای گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2استادیار گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3استادیار، گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
زمینه و هدف: فضاهای شهری به سبب فراهم آوردن امکان گردهمایی، مکث و عبور، در تعامل نزدیکی با انسان قرار دارد. این درحالی است که خیابانها به عنوان یکی از فضاهای شهری، در فرایند توسعه شهرها دگرگون شده و نقش تعاملی خود را با انسان به سبب تبدیل شدن به معبری برای عبور وسایل نقلیه از دست دادهاند. از آنجا که پایداری منظر شهری به عنوان پدیده بصری، ضمن تاثیرگذاری بر حواس انسانی، واکنشهای احساسی ـ ادارکی انسان در فضا را به همراه دارد و در صورتی که منطبق با نیازهای انسانی باشد، میتواند نقش تعاملی را بازتولید سازد، هدف پژوهش حاضر ارزیابی پایداری منظر شهری خیابان امام تبریز بر اساس مؤلفههای منظر انسان گرایانه است. روش بررسی: روش پژوهش مبتنی بر رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و پیمایشی است. تحلیل دادههای اسنادی از طریق طبقه بندی و تحلیل دادههای پیمایشی با استفاده از آزمونهای آماری توصیفی و استنباطی شامل تحلیل واریانس، آزمون تعقیبی فیشر صورت گرفته است. در نهایت به منظور فراهم شدن امکان رتبه بندی کیفیتهای منظر انسانگرایانه از آزمون فریدمن و جهت رتبه بندی مقطعهای انتخابی از خیابان امام تبریز به جهت میزان برخورداری از کیفیتهای سازنده منظر انسانگرایانه از تکنیک تاپسیس استفاده شده است. یافته ها: نتایج پژوهش حاکی از آن است که سازههای منظر انسانگرایانه در هریک از محدودههای انتخابی به طور معناداری متفاوت هستند و در بین مؤلفههای منظر انسانگرایانه برای پایداری، نیازمندیهای انسانی بیش از دو مؤلفه توانمندیهای انسانی و حالات ادراکی انسان در پایداری منظر شهری خیابان امام تبریز تبلور یافته است. بحث و نتیجه گیری: براساس نتایح بدست آماده در محدوده مورد بررسی نتیجه گرفته می شود که اگر به مولفه های منظر انسان گرایانه در خیابان امام تبریز توجه شود منجر به پایداری منظر شهری خواهد گردید. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
پایداری منظر؛ منظر انسانگرایانه؛ خیابان امام تبریز | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله مستخرج از پایان نامه (پژوهشی)
پایداری، توسعه و محیط زیست، دوره دوم، شماره 3، پاییز 1400، صص 61-83 ارزیابی پایداری منظر شهری خیابان امام تبریز بر اساس مؤلفههای منظر انسانگرایانه (میدان ساعت-فلکه دانشگاه)
الهام شیخ میلانی[1] اکبر عبدالله زاده طرف[2]* taraffarat@yahoo.com مهسا فرامرزی اصلی[3] آرش ثقفی اصل[4]
چکیده زمینه و هدف: فضاهای شهری به سبب فراهم آوردن امکان گردهمایی، مکث و عبور، در تعامل نزدیکی با انسان قرار دارد. این درحالی است که خیابانها به عنوان یکی از فضاهای شهری، در فرایند توسعه شهرها دگرگون شده و نقش تعاملی خود را با انسان به سبب تبدیل شدن به معبری برای عبور وسایل نقلیه از دست دادهاند. از آنجا که پایداری منظر شهری به عنوان پدیده بصری، ضمن تاثیرگذاری بر حواس انسانی، واکنشهای احساسی ـ ادارکی انسان در فضا را به همراه دارد و در صورتی که منطبق با نیازهای انسانی باشد، میتواند نقش تعاملی را بازتولید سازد، هدف پژوهش حاضر ارزیابی پایداری منظر شهری خیابان امام تبریز بر اساس مؤلفههای منظر انسان گرایانه است. روش بررسی: روش پژوهش مبتنی بر رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و پیمایشی است. تحلیل دادههای اسنادی از طریق طبقه بندی و تحلیل دادههای پیمایشی با استفاده از آزمونهای آماری توصیفی و استنباطی شامل تحلیل واریانس، آزمون تعقیبی فیشر صورت گرفته است. در نهایت به منظور فراهم شدن امکان رتبه بندی کیفیتهای منظر انسانگرایانه از آزمون فریدمن و جهت رتبه بندی مقطعهای انتخابی از خیابان امام تبریز به جهت میزان برخورداری از کیفیتهای سازنده منظر انسانگرایانه از تکنیک تاپسیس استفاده شده است. یافته ها: نتایج پژوهش حاکی از آن است که سازههای منظر انسانگرایانه در هریک از محدودههای انتخابی به طور معناداری متفاوت هستند و در بین مؤلفههای منظر انسانگرایانه برای پایداری، نیازمندیهای انسانی بیش از دو مؤلفه توانمندیهای انسانی و حالات ادراکی انسان در پایداری منظر شهری خیابان امام تبریز تبلور یافته است. بحث و نتیجه گیری: براساس نتایح بدست آماده در محدوده مورد بررسی نتیجه گرفته می شود که اگر به مولفه های منظر انسان گرایانه در خیابان امام تبریز توجه شود منجر به پایداری منظر شهری خواهد گردید. واژه های کلیدی: پایداری منظر، منظر انسانگرایانه، خیابان امام تبریز.
Evaluation of urban landscape sustainability of Imam Street in Tabriz based on humanistic landscape components (Saat Square - University Square)
Elham Sheikh Milani [5]Akbar Abdollahzadeh Taraf* [6]araffarat@yahoo.com Mahsa Faramarzi Asli[7]Arash Saghafi Asl[8]
Abstract Background and Aim: Urban spaces are in close interaction with humans due to the possibility of gathering, pausing and passing. However, streets as one of the urban spaces have changed in the process of urban development and have lost their interactive role with humans due to becoming a passageway for vehicles. Since the stability of urban landscape as a visual phenomenon, while affecting the human senses, causes emotional-perceptual reactions of humans in space and if it is consistent with human needs, can reproduce the interactive role, the purpose of this study is to assess sustainability. The urban landscape of Imam Street in Tabriz is based on humanistic landscape components. Methods: The research method is based on a descriptive-analytical and survey approach. Documentary data analysis was performed by classification and survey data analysis using descriptive and inferential statistical tests including analysis of variance and Fisher's post hoc test. Finally, in order to provide the possibility of ranking the qualities of humanistic landscape, Friedman test and to rank the selected sections of Imam Street in Tabriz, in order to have the qualities of constructive humanistic landscape, the TOPSIS technique has been used. Findings: The results indicate that humanistic landscape constructs are significantly different in each of the selected areas and among the components of humanistic landscape for sustainability, human needs more than two components of human capabilities and human perceptual states in sustainability. The urban landscape of Imam Street in Tabriz has been crystallized. Discussion and Conclusion: Based on the results obtained in the study area, it is concluded that if we pay attention to the components of the humanistic landscape in Imam Street, Tabriz will lead to the stability of the urban landscape. Keywords: Landscape sustainability, humanistic landscape, Imam Street in Tabriz.
مقدمه
منظر شهری بر طبق تعریف کنوانسیون منظر اروپا، اشاره به مفهومی دارد که توسط مردم درک میشود و ویژگیهای آن نتیجه عملکرد و کنش متقابل عوامل طبیعی و انسانی است. بر این اساس منظر شهری بیانگر واقعیتها و پدیدههای شهری است و منبع اطلاعات ارزشمندی محسوب میشود که ماهیت آن ادراک انسانهاست. این برداشت از منظر شناخت پیکربندی فضایی منظر و درک محتوای منظر را دربرمیگیرد (1). و از این نظر از مفهوم منظر شهری، حقیقتی یکپارچه از شهر، مرکب از کالبد و انسانهای درون آن در نظر شهروندان میسازد (2) که در مقیاسها و سطوح مختلف قابل رویت و درک است، در هر کدام از این سطوح عناصر متفاوت و خاصی در تشکیل منظر شهری مؤثر هستند. (3). این عرصه، حد واسط فضای معماری (منظر در سطح خرد) است، که رنگ انسانی در آن حداکثری است. انسان با همه پیچیدگیهای ذهنی خود، در فرایندی رفت و برگشتی با طبیعت و محیط، از آنها اخذ و در آنها رخنه میکند (4). در واقع در این سطح، انسان محیط را شناسایی میکند، نسبت به آن قضاوت و ارزیابی انجام میدهد و بر اساس ارزیابی خود در محیط رفتار میکند. این رفتار محیطی نتیجه ارتباط و تعامل دو جانبه انسان و محیط است (5). مردم از طریق نیازهای در حال تغییر اجتماعی، روانی، زیبایی شناسی، عملکردی و عاطفی خود به طراحی شهری شکل میدهند. خیابانهای شهری به عنوان مهمترین بخش از ساختار منظر شهری، منعکس کننده ارزشها و روابط اجتماعی ـ فرهنگی شهروندان بوده و به خوبی میتواند بر مبنای آنها امکان زیستن در شهر و برقراری تعاملات اجتماعی را تسهیل و یا بر آنها تأثیرگذارد (6). تجربه سالهای اخیر نشان میدهد منظر و معماری منظر تحت تأثیر خدمات و تکنولوژی و صنعت و فناوری کمتر به ابعاد انسانی، روحی و احساسی توجه نموده، چنانکه مشاهده میشود جنگلها و محیط طبیعی به جای اینکه در خدمت بشریت باشد و باغها و پارکها و تفریحگاههای متنوعی برای انسان ساخته شوند، کارخانجات و صنایع و برجها و مجتمعها و ... افزایش یافته و ساخته شدهاند (7). تا جایی که محیط کالبدی که توسط خود انسان ساخته شده است، میتواند یکی از همان عوامل تهدید کننده برای انسان باشد. در میان محیطهای شهری خیابانها و منظر آنها از برجستهترین و پویاترین محیطها است. منظر شهری هنگامی به طور جامع درک خواهد شد که فضاهای داخل شهر بتوانند پاسخگوی نیازهای استفاده کنندگان باشند. بسیاری از طراحان شهری بر این باورند که منظر شهری یکی از عناصر اصلی شهر محسوب میشود، چراکه در عین زیباسازی شهر میتواند در پاسخگویی به بسیاری از نیازهای بشر نیز راهگشا باشد (8). این درحالی است که عدم شناخت ویژگیهای کالبدی و منظر شهری معاصر سبب شده ارزشهای طراحی شهری و انسانگرایانه مناظر خیابانی در کالبدهای جدیدتر کم کم محو شوند و عامل ایجاد خلاء هویتی در شهر و جدارههای شهری و حذف معیارهایی باشد که به تدریج دانسته یا نادانسته از توجه طراحان خارج شده است (9). و این امر موجب گردیده است که کارکرد اکثر مناظر شهری در خیابانهای شهر همسویی کمتری در انطباق با نیازهای انسانی و شیوه ادراک او بیابد. با توجه به اینکه در تبریز، خیابان امام اصلیترین خیابان شهر محسوب میشود، در این پژوهش به عنوان نمونه مدنظر قرار گرفته است چه آنکه از یک سو این خیابان از سابقه تاریخی برخودار میباشد و از دیگر سو به سبب کاربریهای متنوع در این فضا که امکان دسترسی به فعالیتهای مختلف اجتماعی ـ فرهنگی ـ خدماتی و تاریخی را فراهم میآورد، قادر به برطرف سازی نیازمندیهای انسانی است. که توجه به این نیازها در بررسی منظر شهری همواره مغفول مانده است. از این رو با تاکید بر وجه انسانی منظر شهری پژوهش حاضر در تلاش است تا ضمن واکاوی مفهوم منظر انسانگرایانه، به بررسی وضعیت منظر فضای شهری خیابان امام بپردازد تا پاسخگوی این سؤال باشد که منظر خیابان امام تبریز از دیدگاه ادراک کنندگان این فضا، چه میزان انسانگرایانه تلقی میشود؟ منظر و سیمای شهری موضوعی مهم و حتی چالش برانگیز در میان صاحب نظران طراحی شهری، معماری و طراحی محیطی است، به گونهای که نبود ادبیات واحد در این میان حتی به سوء برداشتهایی نیز انجامیده است. این مفاهیم، از زمان تولد رشته طراحی شهری، دغدغه این رشته بوده و با تکوین و به بلوغ رسیدن آن، تغییر کرده است (10). در مقابل مفهوم نوین منظر، اندیشه انسان محوری از دوران باستان مطرح بوده است به طوری که در یونان باستان همزمان با اوج گیری رنسانس در ایتالیا مظاهری از آن آشکار میشود و در دوران مدرنیسم، اومانیسم بیش از گذشته اهمیت مییابد. تا جایی که از حیطه علم روانشناسی که انسان گرایی را در چارچوب نیازهای انسانی بررسی میکند برون آمده و به عرصههای مختلف از جمله شهرها، فضاهای شهری، و منظر شهری تسری پیدا میکند. اما آنچه در تمامی این عرصهها مشترک است، تلقی انسانگرایانهای است که از هریک از مفاهیم استنباط میشود. (1) در نهایت ترکیب منظر با رویکرد انسان گرایی که منظر انسانگرایانه را خلق میسازد مفهوم جدیدی را شکل میدهد که نیازمند تشریح نظری است. منظر شهری، از یک سو، به ترکیبی از ساختمانهای شهری و فضای محوطه بیرون ساختمانها اشاره دارد که عمدتاً در قالب فضاهای عمومی، چشم اندازهای طبیعی، پیادهراهها و سایر محیطهای مصنوع نمایان میشوند تعریفی که به نقل از آلدوروسی ناظر بر مقیاس خیابانهای شهری است و از سوی دیگر آن چیزی است که توسط مردم درک میشود و وجه مشخصه آن حاصل تأثیر و کنش متقابل بین عوامل طبیعی / انسانی است که با گذشت زمان تغییر و تکامل مییابد (11). از این رو شهر و منظر شهری، محمل و بازتاب دهنده کنشهای مختلف شهری است و درک درست منظر شهری مستلزم رهایی از دوگانه شناخته شده «عینی ـ ذهنی» است. این دوگانگی باعث شده است منظر به عنوان یک واقعیت مسلم فرض شود و یا از سوی دیگر، تا یک امر تزئینی تقلیل داده شود. حال آن که منظر شهرها نمایانگر آن است که مردم آن جامعه چگونه اندیشیدهاند، چگونه رفتار کردهاند و چگونه ساختهاند. لذا میتوان گفت: منظر برونداد یک واقعیت اجتماعی است که در یک ارتباط پدیدارشناسانه و نشانهشناسانه از سوی استفادهکنندگان از فضا به صورت پویایی مورد ادراک قرار میگیرد و به طور دائم بازتولید میشود (12). با پذیرش این ویژگی اصلی مفهوم منظر شهری مبنی بر اینکه پدیدهای عینی ـ ذهنی، انسانی ـ کالبدی و ساختاری ـ اجتماعی است (13). عوامل شکل دهنده و مؤلفههای سازنده آن نیز گستره متفاوتی از اجزاء را شامل میشوند که به طور کلی قابل تقسیم به سه دسته زیر هستند: الف) مؤلفه کالبدی: هر مکانی (و به تبع آن هر فضایی) دارای کالبدی مصنوع یا طبیعی است که شناخت مکان/ فضا بدون آن تحقق نمییابد. چشم انداز دور و نزدیک، منظر طبیعی و مصنوع، بدنهها، پیکره فضایی، نشانهها، عناصر شاخص و غیر شاخص کالبدی، عناصر اصلی کف و بام، خطوط آسمان، آستانه، مسیرها، حدود، مرز و مواردی از این دست بستری را فراهم میآورند که به حال و هوا و شخصیت محلی مکان/ فضاها قطعیت میبخشند (14). مؤلفه کالبدی خود دو وجه متفاوت از هم را شامل میشود: نخست وجه کالبدی ـ فضایی که عناصر تشکیل دهنده این وجه از منظر کالبدی شهر بر مبنای نظر آلدوروسی به دو قسمت دسته بندی میشود: الف. عنصر انسان ساخت که به دو گونه عناصر ثابت و عناصر متغیر قابل تفکیک است و ب. عناصر طبیعی، به معنای بستر کالبدی که شهر اشغال میکند و با عوامل طبیعی تعریف میشود (15). اجزای تشکیل دهنده منظر فضاهای شهری بر مبنای این تقسیم بندی شامل بدنههای شهری، کف، مبلمان و تجهیزات شهری، پوشش گیاهی، آب و ... میشود (16). و دوم وجه ـ کالبدی ـ زیبایی شناختی که شامل وجه محسوس فضا و مواردی همچون چشم نوازی کالبد فضا بوده و بیشتر ناظر بر عناصری است که تبیین کننده فرم منظر شهری میباشد و مبین شکل، رنگ، گشتالت، بافت، پیکره، وضع قرارگیری و.. میباشند. بر این اساس آنچه که ساختار هندسی محیط را شکل میدهد مانند تعـادل، وضوح، تضـاد، هماهنگی، یکپارچگـی، تناسـب، تنـوع از جمله مؤلفههایی هستند که بر زیبایی شناسی کالبدی منظر تاثیرگذارند (17). در عین حال که مؤلفههای زیبایی شناختی کالبدی به طور خاص در مقیاس خیابانهای شهری میتوانند بر هماهنگی بین مقیاس ساختمان با نوع خیابان در منطقه، وحدت فضایی، پیوستگی جداره بیرونی، سازگاری سبک ساختمانی، زیبایی خط آسمان، رنگ و مصالح تاکید داشته باشند (18). ب) مؤلفه عملکردی: ویژگیهای منحصربه فرد فضا متأثر از وجود عملکرد و فعالیتهای متمایزی است که در فضا وجود دارند و به منظر شهری شکل میبخشند، این مؤلفه از یکسو دربرگیرنده تأمین حرکت و دسترسی سهل و مناسب پیادهها و سوارهها به مراکز جاذب شهری است و از سـوی دربرگیرنده عملکردهای دیگر همچون تفریح غیرفعال، تماشای مردم و مراسم گوناگون، غذا خـوردن و گفتگـو، روزنامـه خواندن، ملاقات با دوستان و غیره بوده تا ضامن سرزندگی و غنای تجربه فضایی شهرگردند (19). از این رو مؤلفههای عملکردی منظر شهری ناظر بر خدمات و تسهیلات مستقر در فضا، مسیرها و دسترسیها، ساختمانها، فضاهای سبز و سایر پهنههای عملکردی است که در بستر مکان و زمان وجود دارد. در بعد عملکردی منظر شهری هم چنین روابط بین عناصر و اجزاء مستقر درون فضا و نحوه آرایش فضایی آنها نیز به علت تاثیرگذاری بر فعالیتها اهمیت دارد. از این رو پراکنش و تراکم فعالیتها نیز در بعد عملکردی منظر مورد سنجش قرار میگیرند (16). در مقیاس خیابانهای شهری، عملکرد در منظر شهری را میتوان در خواناسازی محیط، آرام سازی محیط، راهیابی در فضای شهری، تناسب، دسترسی دید که مؤلفههای آن عبارتند از: وجود کیفیت نفوذپذیری به فضاهای مجاور در عین رعایت سلسله مراتب و حریم، وجود فضاهای شهری و مکانهای مکث در پیاده روها و ترکیب فضاهای شهری با کاربریها که میتواند موجب ارتباط قویتر مردم با بدنه شهری گردد، همگونی عملکردها و همجواری عملکردهای متناسب، سلسله مراتب خیابان و جدارهها، فعالیتهای موجود در جدارهها، وجود مبلمان مناسب، علائم و نشانههای مکان یابی. هرچه عملکردها و فعالیتهای رایج درفضا در تناسب باهم باشـند تأثیر بهتری بر کیفیت منظر شهری دارند (20). ج) مؤلفه هویتی - مکانی: فضای شهری در ذهن کنشگران اجتماعی بازتاب مییابد و منظر ذهنی را شکل میدهد که در نحوه فعالیت درون فضا و شکل گیری فضا تاثیرگذار است (20). این منظر از یک سو متأثر از هویت و مکان است و از سوی دیگر تولید کننده آن نیز به شمار میرود. در واقع هویت مکان تشکیل شده از تصویر ذهنی، تولید تجارب، تفکرات، خاطرات و احساسات بی واسطه و تفسیر هدفمند از آنچه هست و آنچه باید باشد. فرایند شکل گیری هویت مکانی مشابه فرایند کلی شناخت است، یعنی فرد طی تجربه محیطهای کالبدی آنها را در قالب مفاهیمی انتزاعی به ذهن میسپارد تا مبنای بازشناسی تجربههای بعدی قرار بگیرد. میتوان مؤلفههای هویت بخش منظر شهری را به دو بخش فیزیکی-کالبدی و فرهنگی - تاریخی تقسیم کرد (15). بر همین اساس در این پژوهش مؤلفههای فیزیکی هویت ساز منظر شهری به نمادها - نشانهها، عناصر شاخص بصری و کالبدی تفکیک شده، مؤلفههای فرهنگی تاریخی منظر شهری، به دو شاخص ویژگیهای تاریخی و فرهنگی مکان و بناهای یادمانی تفکیک و مورد بررسی قرار گرفتهاند.
جدول 1- عناصر سازنده منظر شهری به تفکیک مؤلفههای کالبدی ـ عملکردی و هویتی ـ مکانی
منبع(15)
از اواسط قرن بیستم دیدگاه انسان گرایی در پروژههای شهری شدت گرفت. این دیدگاه، فضای جمعی را به عنوان اوج شکوفایی حضور انسان در شهر شناخت که تنها، حامل بعد اقتصادی یا فرهنگی و یا صرفاً مفهومی نظری یا انتزاعی نیست. بلکه سؤالی است که با مجموعهای از تجربههای محسوس و واقعی و آشنا برای فرد پیوند میخورد. در سه دهه اخیر دسترسی عابرین به فضاهای جمعی و حضور در آن، با برقراری تعادل میان استفاده کنندگان در حوزه جابجایی، فعالیت و نشانههای اعتقادی و فرهنگی، تحولات مثبتی داشته است. اما خطری شهر را از سوی جامعه حرفهای تهدید میکند، این گروه روش تحقق هدف خود را طراحی پیاده راه در شهر میدانند و در این چارچوب، دچار بینش تک بعدی شدهاند، در حالی که در طراحی شهری انسانگرایانه تنها نمیتوان به ابعاد فیزیکی اکتفا کرد (22). در این رویکرد، طراحی خیابان شهری انسان گرا در واقع، شکل دهی فضای خیابان شهری مبتنی بر خواست های انسانی است. رویکرد انسانی به طراحی خیابان شهری، تلاش خود را جهت دستیابی به محیطی بهتر بر مبنای بنیادیترین رفتارهای درونی انسان که همانا انگیزهها و نیازهای او است، استوار ساخته است. با محور قرار دادن انگیزههای انسانی، فضای خیابان شهری میباید به ابعاد جسمی، ذهنی و روحی انسان در یک کلیت هماهنگ پاسخگو باشد (23). یک خیابان انسانگرا تنها نیاز دسترسی و جابجایی را برآورده نمیسازد. بلکه فضایی است که هر فردی از اجتماع در خلق آن سهیم بوده و در عوض، این فضا قادر است نیازهای افراد با گونهها و تواناییهایی متفاوت را برآورده نماید. هدف از طراحی فضاهای انسان گرا، خلق خیابانها و میدانها به نحوی است که شهروند در آن احساس امنیت بالاتر، کارایی بیشتر و سرزندگی فزاینده داشته باشد. این هدف از طریق تسهیل کنترل شهروند بر فضا تأمین خواهد شد (24). از سوی دیگر دیدگاه معماری منظر، انسان محاط در طبیعت و منظر فضای مسلط بر انسان بوده و بعضاً محیط بر ساختارهای جزء و عناصر معماری است (25). از این رو تحقق خیابان شهری انسانگرا بدون منظر انسانگرایانه امکان پذیر نخواهد. لذا لازم است تا مؤلفههای شکل دهنده منظر شهری انسانگرایانه شناخته شود. اگر به منظر شهری از بعد انسانگرایانه در چارچوب ادبیات نظری نگاه اندازیم؛ بر مبنای نظریات مختلف این حوزه سه کیفیت اصلی نیازهای انسانی، توانمندیهای انسانی، و حالت ادراکی انسان را میتوان به عنوان مؤلفههای اساسی شکل دهنده منظر انسانگرایانه (26). بر مبنای نظریات جان لنگ، گلکار و اپلیارد در نظر گرفت. الف) کیفیتهای متناسب با نیازهای انسانی: برای آن که بتوان به تبیین رابطهای دقیق بین انسان و محیط پرداخت لازم است به این سؤالها پاسخ داده شود: نیازهای انسان کدام است؟ محیط دارای چه قابلیّت هایی است و در چه سطوحی توان بسترسازی برای پاسخ گویی به نیازها و خواست های انسان را دارد و انسان چگونه با محیط ارتباط برقرار مینماید؟ مطابق مدل ارائه شده از سوی جان لنگ، که به نوبه خود با اقتباس از نظریه سلسله مراتب نیازهای آبراهام مازلو تدوین شده است، کیفیتهای طراحی شهری را میتوان برحسب برآورده کردن گونههای مختلف نیاز انسان به صورت زیر طبقه بندی کرد:
۲. نیاز به ایمنی و امنیت: شامل نیازهایی نظیر مصون ماندن از مخاطرات و آلودگیها، برخورداری از عرصه خصوصی مورد نیاز (محرمیت) و رعایت مسئله اشراف است. این نیازها از طریق تأمین کیفیت ایمنی معابر، امکان نظارت و مراقبت، نفوذپذیری و قابلیت دسترسی و انعطاف پذیری فضاها برآورده میشوند. ۳. نیاز به وابستگی (یا نیاز به احساس تعلق داشتن به یک جمع و گروه خاص): این نیاز از طریق تأمین تسهیلات اجتماعی، به نحوی که موجب تشویق مراودات اجتماعی محل شود، و از طریق تقویت حس مکان، هویت، خوانایی و تناسب بصری در طراحی شهری پیگیری میشود (27). ۴. نیاز به عزت و اعتماد به نفس: تأمین این نیاز از طریق کیفیت و چگونگی مالکیت اراضی و مستحدثات، ایجاد «حس فردیت» و تعلق داشتن به مکان و گروه خاصی دنبال میشود. ۵. نیاز به تحقق خویشتن (خودشکوفایی یا نیاز به انجام فعالیتی ۶. نیازهای شناختی - زیباشناختی: که براساس انگیزشهای حسی و عقلی ایجاد میشود. این نیازها از طریق تأمین امکان فعالیتهای فرهنگی - تفریحی به وسیله طراحی شهری، خلق مناظر شهری و طبیعی خوب و ایجاد غنا در کیفیات محیطی قابل پاسخگویی هستند (28). ب) کیفیتهای متناسب با توانمندیهای انسانی: در فرایند ادراک محیط رابطهای دو طرفه میان ویژگیهای محیط شهری و ادراک، شناخت، ارزیابی و رفتار انسان وجود دارد. در مرحله ادراک، محیط شهری هندسه و ویژگیهای محسوس خود مانند ویژگیهای بصری، صوتی، لمسی و بویایی را در معرض حواس انسان قرار میدهد که گلگار از لفظ منظر عینی برای آن استفاده کرده است. با توجه به اینکه در این مرحله، اطلاعات محیطی در قالب منظرعینی، منظرصوتی، منظر بویایی، منظر چشایی و منظر لمسی توسط حواس پنجگانه مورد ادراک قرار میگیرند که در مجموع منظر حسی محیط را شکل میدهند (29). فضای شهری از طریق دریافتهای حواس گوناگون احساس و ادراک میشود و در ادراک فضا هر چه اندامهای حسی بیشتری تحریک شوند، تأثیرگذاری فضا بیشتر و درک از فضا کاملتر و عمیقتر صورت خواهد گرفت و احتمال جذابیت، نقش انگیزی و خاطره انگیزی فضا افزایش خواهد یافت. حواس پنج گانة شنوایی، بویایی، بینایی، بساوایی و چشایی، برای نخستین بار توسط ارسطو طبقه بندی شدند. پیشرفت حواس وابستگی زیادی به تاریخ تکامل دارد و میتوان آنها را به صورت زیر دسته بندی کرد. حواسی که با فواصل دور (حواس فاصله محور) در محیط سر وکار دارند و حواسی که در فواصل نزدیک (حواس بلافاصله) در محیط مورد استفاده قرار میگیرند (30).
جدول 2- حواس انسانی و مفاهیم آن
منبع: (29)
ج) کیفیتهای متناسب با پاسخگویی به حالات ادراکی مختلف انسان: از دیدگاه لینچ «ادراک»، تظاهر عینی «معانی» هستند، معنایی که به واسطه حضور در فضاو ادراک آن تعیین میشود و تداوم این تجربه تحقق شناخت و ادراک فضایی را میسر میسازد (31). بنابراین منظر انسانگرایانه زمانی تحقق مییابد که بتواند پاسخگوی حالتهای ادراکی استفاده کنندگان فضا باشد. یکی از برجستهترین نظریات در این حوزه، نظریه اپلیارد به شمار میرود. وی واکنشهای ادراکی انسانی در برابر محیط را در مدل خود به سه حالت تفکیک میکند: ۱. حالت واکنشی - عاطفی: این حالت دربرگیرنده واکنشهای عاطفی افراد نسبت به محیط است. در این وضعیت محیط به عنوان محرکی برای برانگیختن احساسات و تداعی معانی تلقی میشود.
از آنجا که افراد پیوسته در وضعیت حرکات آونگی میان حالتهای عملیاتی، واکنشی - عاطفی و استنباطی هستند، لازم است که کیفیت محیط نیز بر آورنده تقاضاهای متنوع و انواع توجهاتی باشد که بدان مبذول میشود. از این رو طراحان شهری نمیتوانند توجه خود را تنها به یکی از حالات سه گانه ادراک محیط معطوف کنند، بلکه لازم است که آنان به شکل گستردهتری به کیفیتهایی که انتظار تجلیشان در محیط طبیعی و مصنوع انتظار میرود، توجه کرده و طیف وسیعتر و متنوعتری از نیازهای جامعه را در طراحی لحاظ کنند. بدین ترتیب کیفیتهای طراحی شهری براساس مدل اپلیارد بر حسب ارتباطشان با یکی از حالات ادراکی انسان در قالب سه مؤلفه عملیاتی، استنباطی و واکنشی- عاطفی قابل طبقه بندی هستند (33). در نهایت برای فراهم شدن امکان سنجش فرضیه پژوهش چارچوب پژوهش را میتوان متکی بر عناصر سازنده هریک از دو مؤلفه منظر شهری و انسان گرایی ترسیم کرد.
شکل 1- مدل مفهومی پژوهش
علیمردانی و واعظی، (1398)، در بررسی میزان کیفیت و هویتمندی منظر شهری اسلامشهر از نظر شهروندان، بر اساس مطالعه میدانی انجام شده در تحقیق حاضر مشخص گردیدکه ارتباط مستقیم وتنگاتنگی بین هویت شهر وکیفیت محیط زیست ان با رفتار شهروندان ساکن در ان شهر وجود دارد. علاوه بر ان همواره هویت شهری به عنوان یکی از اصول اساسی توسعه پایدار در زمینه شناخت شهرها محسوب می گردد. بنابراین با توجه به شناخت همه جانبه از شهر اسلامشهر. راه حل مسایل و مشکلات مبتلا به شهر مذکور از طریق توجه به استخوان بندی اصلی شهر. ایجاد فضاهای متنوع شهری. تنوع کاربری زمین. ارتقای هویت شهروندان. افزایش کیفیت محیط زیست زندگی. ایجاد حس تعلق به محیط در شهروندان امکان پذیر می باشد (34). قره بگلو و خواجه سعید، (1397)، در پژوهشی با عنوان وونرف؛ مؤلفههای منظر شهری در خیابان برای زندگی، نهایتاً منظر شهری وونرف به عنوان پدیدهای عینی-ذهنی، با ارتقای سرزندگی، افزایش تعاملات اجتماعی و القای حس مکان در فضای ادغام شده پیاده، دوچرخه و سواره به عنوان فضای اشتراکی محله پیادهمدار دموکراتیک و زیستپذیر مطرح میشود که تداعی خیابان زندگی برای ساکنین خواهد بود(3). قشقایی و همکارانش، (1396)، تدوین معیارهای طراحی منظر شهری در راستای برانگیزش حس تعلق به مکان، در این مطالعه به اصول و معیارهای طراحی منظر در راستای برانگیزش حس مکان اشاره شده و در پایان اصول ادراکی و زمینه ای در طراحی منظر شهری برای ارتقا حس مکان و تعلق به مکان به اختصار تدوین و ارائه شده است (35). شیعه و همکارانش، (1396)، تدوین چارچوب نظری منظر شهری به کمک نظریه تولید فضا و نیروهای مؤثر بر منظر شهری، بیان می کنند منظر نه سوژه است و نه ابژه، بلکه برونداد یک واقعیت اجتماعی است که در یک ارتباط پدیدارشناسانه و نشانه شناسانه از سوی استفاده کنندگان از فضا به صورت پویایی مورد ادراک قرار می گیرد. منظر به سه زیرتعریف تقسیم می شود که به واسطه نیروهای مؤثر بر منظر شهر، تولید و بازتولید می گردند؛ منظر ادراک شده، منظر تصور شده و منظر زیسته. سپس به کمک مفهوم نیروهای مؤثر بر منظر تلاش می شود، ابهام های نظریه تولید فضا رفع شده و برای چارچوب نظری منظری شهری متناسب شود (10). کریمی مشاور و همکارانش، (1394)، سنجش اولویتهای خوانش منظر فضاهای شهری از دیدگاه شهروندان در میدانهای شهری همدان، نتایج تحقیق نشان میدهد بیشترین و بالاترین اولویتهای منظر میادین شهری از دیدگاه شهروندان به ترتیب مربوط به شاخص پوشش گیاهی و درختکاری در خوشه کالبدی - فیزیکی، بناهای یادمانی و آرامگاهی در خوشه هویتی - مکانی و مقیاس و تناسبات فضا در خوشه زیباشناختی کالبدی در میدان بوعلی سیناست. همچنین در میدان اما م خمینی بالاترین اولویتها مربوط به شاخص نمای ساختمان ها در خوشه کالبدی و فیزیکی، «ویژگیهای تاریخی و فرهنگی مکان در خوشه هویتی - مکانی و تقارن بدنه ها در خوشه زیباشناختی -کالبدی است. از دیدگاه متخصصین بالاترین اولویتهای منظر شهری نسبت به معیارها مربوط به شاخص نماهای ساختمان در خوشه کالبدی - فیزیکی، بناهای یادمانی و آرامگاه ی در خوشه هویتی- مکانی و نمادها و نشانه ها در خوشه زیباشناختی کالبدی است (15). یانگ، (2020)، در برنامه ریزی منظر اکولوژیکی انسانی در منطقه آب نما شهری، این مقاله معنا و ویژگیهای منظر آبنمای شهری را بر اساس اکولوژی انسانی منظر، از جمله ایدهها و اصول طراحی منظر اکولوژیکی آبنما، توضیح میدهد (36). ژو و همکارانش، (2018)، در بررسی علت و تکامل سرزندگی خیابان های شهری تحت بعد زمان: نه مورد از خیابان ها در شهر نانجینگ، چین، فرم خیابان، از جمله تراکم ساختمان، تداوم، و ارتفاع عرض؛ نوع کسب و کار خیابانی، از جمله فروشگاه ها، تراکم عملکرد و میزان نفوذ؛ و دسترسی به خیابان، شماره ورودی/ خروج، حمل و نقل و راه رفتن. پس از محاسبه مقادیر زیر فاکتورها، یک روش رتبه بندی به منظور رتبه بندی تاثیر همه عوامل برای یک جامعۀ کاربردی اعمال شده است (37). تمیمی فاچرالدین، (2018)، در مطالعه ای با عنوان آیا حمایت از فعالیت می تواند بر تصویر یک خیابان تأثیر بگذارد؟ نتایج نشان می دهد که متغیر مستقل عوامل حمایت کننده فعالیت است که شامل نوع فعالیت، شکل، رنگ، ابعاد، مواد، موقعیت و روشنایی است (38). گوود و همکارانش، (2017)، دیدگاه انسانگرایانه درباره دانش برای برنامهریزی: مفاهیمی برای نظریه، تحقیق و عمل، انسان گرایی، برنامه ریزان را برای پیوند دانش به عمل به عنوان یک پروژه عمیقا جمعی دعوت می کند که در آن دسته "برنامه ریزان" شامل چندین بازیگر است که چشم اندازهای متعددی را در بر می گیرد. تولید جمعی از دانش برنامه ریزی نیاز به برنامه ریزان دارد که مطالبات انحصاری را به دانش معتبر و اشکال متفاوتی از تخصص متقاعد کند و اذعان کند که دانش برنامه ریزی ناشی از شیوه های تولید و توزیع دموکراتیک توزیع شده و فراگیر است. سوم، انسان گرایی یک برنامه ریزی گسترده و فراگیر را تشریح می کند که نقش بازیگران انسانی و غیر انسانی را در ایجاد جهان که در آن ساکن هستند، به ارمغان می آورد (39).روش بررسیبا توجه به نقش مهم منظر شهری در شکل گیری فضاهای شهری انسانگرایانه، هدف پژوهش حاضر بر ارزیابی میزان انسانگرایانه بودن منظر خیابان امام تبریز میباشد. از این رو این پژوهش به جهت هدف از نوع کاربردی محسوب میشود که در آن روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی مبتنی بر تکنیک پیمایشی استفاده شده است. حجم نمونه با توجه به مشخص نبودن حجم جامعه آماری؛ فرمول کوکران از نوع جامعه نامحدود در نظر گرفته شده و حجم جامعه آماری شامل 384 نفر از بازدیدکنندگان و استفاده کنندگان از خیابان امام تبریز(میدان ساعت تا فلکه دانشگاه) در نظر گرفته شد. از جهات مختلف خیابان امام تبریز (میدان ساعت تا فلکه دانشگاه) افراد مورد پرسشگری قرار گرفتند. به منظور فراهم شدن امکان بررسی وضعیت خیابان امام تبریز (میدان ساعت-قلکه دانشگاه، سه مقطع از این خیابان با توجه به معیارهای سازنده منظر شهری به شیوه هدفمند انتخاب گردید. این سه مقطع که فضاهای نمونه پژوهش محسوب میشوند شامل خیابان امام تبریز است. بر این اساس نمونه گیری به شیوه خوشهای صورت گرفته است و سهم هر یک از این مقطعها 128 نفر پیش بینی شده است. ابزار پژوهش در این تحقیق، پرسشنامه به تفکیک هریک از مقاطع انتخاب شده به عنوان فضاهای نمونه پژوهش بوده است که پاسخدهی به پرسشها بر مبنای طیف لیکرت صورت گرفته است. روایی پرسشنامه از طریق شیوه روایی صوری بررسی شده که بر این اساس پیش از تدوین نسخه نهایی پرسشنامه در اختیار خبرگان و اساتید حوزه معماری و شهرسازی قرار گرفته و پایایی پرسشنامه نیز با استفاده از روش آلفای کرونباخ مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس نتایج به دست آمده، آلفای کل پرسشنامه برابر با 886/0 بوده است. مقدار آلفا در ارتباط با هریک از مؤلفههای سنجش منظر انسانگرایانه محاسبه گردیده است که با توجه به نتایج جدول، مقدار آلفا در تمامی مؤلفهها قابل پذیرش بوده است.
جدول 3-پایایی مؤلفههای سنجش منظر انسانگرایانه
منبع: یافته های تحقیق، 1400.
در نهایت با تکمیل پرسشنامهها، نتایج به دست آمده از طریق نرم افزار SPSS مورد تحلیل قرار گرفت و تحلیل دادهها با در بخش توصیفی با استفاده از میانگین و انحراف معیارو در بخش استنباطی با استفاده با استفاده از تحلیل واریانس، آزمون تعقیبی LSD صورت گرفته است. در نهایت به منظور فراهم شدن امکان رتبه بندی فضاهای نمونه پژوهش بر مبنای سازههای منظر انسانگرایانه از تکنیک تاپسیس بهره گرفته شده است.
جدول 4- مولفه ها و زیر مولفه های تحقیق
منبع: (6، 23، 2021، 28، 10)محدوده مورد مطالعه
استان آذربایجانشرقی با جمعیت 3909652 نفر از استانهای ترک نشین ایران است که تبریز مرکز استان آذربایجانشرقی در ناحیه شمالغربی آن واقع شده است. مرکز استان شهر تبریز با جمعیت ۱۵۹۳۳۷۳ نفر 42 درصد جمعیت استان را به خود اختصاص داده است (39) شهر تبریز در 46 درجه و 25 دقیقه طول شرقی و 38 درجه و دو دقیقه عرض شمالی از نصف النهار گرینویچ واقع شده است. ارتفاع آن از سطح دریا 1400 متر می باشد. با وسعتی حدود 11800 کیلومتر در قلمرو میانی خطه آذربایجان و در قسمت شرقی شمال دریاچه ارومیه و 619 کیلو متری غرب تهران قرار دارد. در 150 کیلو متری جنوب جلفا، مرز ایران و جمهوری آذربایجان قرار گرفته است. جمعیت تبریز بیش از یک و نیم میلیون نفر میباشد. تبریز از سمت جنوب به رشته کوه منفرد همیشه پر برف سهند و از شمال شرقی به کوه سرخ فام (عونبنعلی عینالی) محدود میشود. رودخانه آجی چای (تلخه رود) از قسمت شمال و شمال غرب تبریز میگذرد و بعد از طی مسافتی قابل توجه در دشت تبریز به دریاچه ارومیه می ریزد و مهرانرود از میانه تبریز میگذرد که اکثرا در فصول مختلف سال بی آب است . تبریز زمانی دارای باغات و مزارع فرح انگیز و پر آوازه ای بود به همراه قنات ها و چشمه های متعدد که امروز تمامی آن همه باغات و مزارع از میان رفته یا درحکم از میان رفتن است و گستره شهر پیرامون خود را به مناطق مسکونی، تجاری، اداری، و صنعتی و خدماتی مبد ل ساخته است خیابان امام خمینی تبریز (پهلوی سابق) اولین و اصلی ترین خیابان تبریز است که در دوران سلطنت پهلوی از شرق تا غرب شهر تبریز ساخته شد. این خیابان از دروازه تهران در شرقی ترین نقطه شهر تبریز تا میدان راه آهن در غربی ترین بخش شهر تبریز کشیده شده است. این خیابان اولین خیابانی است که در تبریز در سال 1356 در زمان محمدرضا پهلوی آسفالت شد. در گذشته مردم به این خیابان قیرقیم (به معنی آسفالت) و باش خیاوان به معنی (خیابان اصلی) نیز می گفتند. حتی به این خیابان خیابان شاه نیز می گفتند. این خیابان چهار راه های متعددی دارد از قبیل، میدان راه آهن، خطیب، نصف راه، میدان قونقا، باغ گلستان، شهناز، سه راه طالقانی، سه راه فردوسی، میدان ساعت، خاقانی، منصور، شهید جدیری (حلمه دربندی) آبرسان، فلکه دانشگاه و...، اکثر راهپیمایی های تبریز ما بین شهناز و آبرسان برگزار می شود (40).
شکل2- نقشه موقعیت جغرافیایی شهر تبریز و منطقهی مورد مطالعه. منبع: یافتههای تحقیق، 1400
شکل 3- عکس هوایی محدوده مورد مطالعه (میدان ساعت تا فلکه دانشگاه) منبع: یافتههای تحقیق، 1400 یافتهها
جهت پاسخ گویی به سوالات پژوهش هریک از سه مؤلفه منظر انسانگرایانه، با استفاده از میانگین و انحراف معیار توصیف گردیده است. در بررسی کیفیت توانمندیهای انسانی با توجه به مبانی و مدل نظری پژوهش، سه مؤلفه دیدن، بوییدن و شنیدن مدنظر قرار گرفته و سپس گویه های منظر شهری متناسب با آن طرح شده است. نتایج به دست آمده از بررسی میانگین و انحراف معیار کیفیت توانمندیهای انسانی که در جدول 4 ثبت شده است نشان میدهد که شنیدن صداهای طبیعت با میانگین 09/4 بیش از سایر گویه ها از منظر پاسخگویان در فضا مشاهده شده است. و درحالی که اولین مواجهه فرد با فضا از طریق بینایی صورت میگیرد و در این میان وجود ساختمانهای بلندمرتبه که از یکسو از دور قابلیت رویت دارند و از سوی دیگر معرف فضا میتوانند باشند با میانگین 56/2 کمتر در وجه انسانی منظر مورد توجه بودهاند. با توجه به اینکه معمولاً استقرار بناهای بلندمرتبه مقیاس انسانی فضا را تحت تأثیر قرار میدهد این نتیجه هم راستا با رویکرد پژوهش حاضر است.
جدول 5- میانگین و انحراف معیارکیفیت توانمندی انسانی برای پایداری منظر
منبع: یافته های تحقیق، 1400.
در بررسی مؤلفه نیازمندیهای انسانی، نتایج به دست آمده از بررسی میانگین و انحراف معیار دادهها نشان میدهد که استفاده از رنگها و طرحها در پاسخ به نیاز زیبایی شناختی با میانگین 11/4 و مبلمان مناسب برای نشستن یا توقف در پاسخ به نیازهای فیزیولوژیک با میانگین 04/4 درانتخاب خیابان امام تبریز برای حضور توسط پاسخگویان تاثیرگذار بوده است. اگرچه انتظار میرفت نتایج به مانند هرم مازلو به گونهای باشد نیازهای فیزیولوژیک بر سایر نیازها مقدم باشد اما وجه زیبایی شناختی منظر خیابان امام در ارتباط با استفاده از رنگها و طرحها بیش از نیازهای فیزیولوژیک مورد توجه استفاده کنندگان از این فضا قرار گرفته است. بر این اساس حتی قرارگیری پیاده رو در سایه یا آفتاب با میانگین 59/2 از کمترین میانگین در بین گویه های درنظر گرفته شده برای سنجش کیفیت نیازمندیهای انسانی در منظر شهری خیابان امام تبریز برخوردار بوده است. در این میان گویههای مرتبط با ایمنی و امنیت مانند تعداد کاربریهای فعال در شب، روشنایی خیابان در شب، کف سازی پیاده روها به ترتیب با میانگین 51/3، 38/3 و 37/3 در رتبههای بعدی مورد توجه استفادهکنندگان از این خیابان قرار داشته است. هم چنین بر اساس این نتایج میتوان اظهار کرد به ترتیب نیازهای زیبایی شناختی، نیازهای فیزیولوژیک، ایمنی و امنیت، نیاز به وابستگی، تعلق مدنظر پاسخگویان بودهاند و نیاز تعلق به خویشتن و اعتماد به نفس هر دو با میانگین 97/2 در پایینترین جایگاه از این هرم قرار گرفتهاند.(جدول 6)
جدول 6-میانگین و انحراف معیارکیفیت نیازمندیهای انسانی برای پایداری منظر شهری
منبع: یافته های تحقیق، 1400.
در بررسی کیفیت حالتهای ادراکی انسان، بالاترین میانگین به گویه تعداد کاربریهای اوقات فراغت موجود در فضا در پاسخ به واکنش عملیاتی با میانگین 55/3 و سپس آسایش خاطر هنگام حضور در حالت استنباطی از فضا با میانگین 54/3 باز میگردد. و گویه پررنگ بودن حضور پیاده با میانگین 87/2 از کمترین میانگین برخوردار است. با احتساب نتایج جدول 6، در بررسی کیفیت حالتهای ادارکی، از منظر پاسخگویان حالت عملیاتی با میانگین 285/2 که مبتنی بر فعالیتهای روزمره و کار است از منظر پاسخگویان برای حضور درون فضا بیشتر اهمیت داشته است و در رتبه بعدی حالت واکنشی ـ عاطفی با میانگین 05/3 و در نهایت حالت استنباطی با میانگین 95/2 قرار گرفته است.
جدول 7- میانگین و انحراف معیارکیفیت حالات ادرارکی انسان برای پایداری منظر شهری
منبع: یافته های تحقیق، 1400.
در ادامه به منظور بررسی میزان تفاوت هریک از این کیفیتها در خیابان تبریز، از آزمون تحلیل واریانس یک سویه استفاده شده است. تا در راستای فرضیه مطرح شده به این سؤال پاسخ گفته شود که آیا در میزان برخورداری از کیفیتهای انسانگرایانه در منظر شهری سکانسهای معین شده از خیابان امام (میدان ساعت-فلکه دانشگاه) تفاوت معناداری وجود دارد؟ همانطور که نتایج جدول تحلیل واریانس (جدول 8) نشان میدهد بین سه مقطع درنظرگرفته شده ازخیابان امام تبریز در میزان برخورداری از کیفیتهای انسانگرایانه منظر به جهت پایینتر بودن مقدار معناداری در هر سه کیفیت از خطای قابل قبول در سطح اطمینان 95 درصد که برابر با 05/0، تفاوت معناداری وجود دارد. هم چنین بررسی مقدار آماره F نشان میدهد که در بین مؤلفههای مطرح شده بیشترین تفاوت در کیفیت توانمندیهای انسانی با مقدار 456/54 و سپس نیازمندیهای انسانی با مقدار 476/21 است و حالات ادارکی انسانها با مقدار 762/5 به جهت کوچکتر بودن مقدار آماره F کمترین تفاوت را در بین سه مقطع درنظر گرفته شده از خیابان شهری امام تبریز داراست.
جدول 8- تحلیل واریانس یک طرفه پژوهش برای پایداری منظر شهری
منبع: یافته های تحقیق، 1400.
در ادامه جهت مشخص شدن مقدار پراکندگی بین میانگینهای گروههای بررسی، از آزمون تعقیبی LSD استفاده شده است. نتایج بررسی دو به دو در کیفیت توانمندیهای انسانی نشان میدهد که تفاوت میانگین بین مقطع آبرسان تا فلکه دانشگاه و میدان ساعت تا جدیری به طور معناداری با تفاوت 382/4 در سطح خطای 05/0 برقرار است این درحالی است که تفاوت بین مقطع آبرسان تا فلکه دانشگاه و جدیری تا آبرسان به جهت بالاتر بودن مقدار معناداری 270/0 از سطح خطای 05/0 معنادار نمیباشد. هم چنین نتایج جدول 8 نشان میدهد که مقایسه زوجی میانگینها بین مقطع میدان ساعت تا جدیری به دو مقطع دیگر به علت پایینتر بودن مقدار معناداری از سطح خطای 05/0، از تفاوت معنادار برخوردار است. بررسی تفاوت میانگین کیفیت نیازمندیهای انسانی از نتایج به دست آمده در بررسی کیفیت توانمندیهای انسانی تبعیت میکند به نحوی که در این مؤلفه نیز تفاوت میان مقطع میدان ساعت تا جدیری با دو مقطع دیگر به صورت معناداری قابل پذیرش است اما تفاوت معنادار بین آبرسان تا فلکه دانشگاه و جدیری تا آبرسان به جهت بالاتر بودن مقدار معناداری از سطح خطای 05/0 که در اینجا برابر با 46/0 است، دیده نمیشود. بررسی تفاوت میانگین در کیفیت حالات ادارکی انسانی مطابق دو مؤلفه پیشین است. بنابراین تنها تفاوت میانگین بین دو مقطع آبرسان تا فلکه دانشگاه و جدیری تا آبرسان به جهت برابر بودن مقدار معناداری با 442/0 که بیش از خطای 05/0 در سطح اطمینان 95 درصد است معنادار نمیباشد.
جدول 9- بررسی تفاوت میانگینها در هریک از مقاطع با استفاده از آزمون تعقیبی LSD
منبع: یافته های تحقیق، 1400.
سپس به منظور اینکه مشخص شود هریک از سازههای شکل دهنده منظر انسانگرایانه در مقطعهای انتخابی از خیابان امام تبریز در چه رتبهای قرار گرفتهاند از آزمون فریدمن استفاده شده است. با توجه به نتایج به دست آمده از این آزمون و معنادار بودن مقدار کای دو در سطح اطمینان 95 درصد در تمامی کیفیتها، تفاوت میان سازهها در هریک از مقطعهای انتخابی مورد پذیرش قرار گرفته است.( جدول10)
جدول 10- آزمون کای دو جهت رتبه بندی کیفیت های منظر انسان گرایانه به تفکیک هر فضا و در کل برای پایداری منظر شهری
منبع: یافته های تحقیق، 1400.
نتایج به دست آمده از آزمون کای دو (جدول 9) نشان میدهد که در محدوده آبرسان تا فلکه دانشگاه نیازمندیهای انسانی با میانگین رتبهای 97/2 در رتبه نخست قرار دارد و دو کیفیت دیگر یعنی توانمندیهای انسانی و حالات ادراکی انسانی به ترتیب با میانگین رتبهای 65/1 و 38/1 در رتبههای بعدی قرار گرفتند این نتایج در ارتباط با محدوده جدیری تا آبرسان با میانگین رتبهای مشابه صادق است. هم چنین در محدوده میدان ساعت تا جدیری نیز کیفیت نیازمندیهای انسانی، توانمندیهای انسانی و حالات اداراکی انسان با میانگین رتبهای 99/2، 54/1 و 47/1 رتبه نخست تا سوم را داشتهاند. که نتایج آن همسو با دو محدوده دیگر است. هم چنین بر مبنای همین نتایج، در مجموع مقاطع انتخاب شده از خیابان امام تبریز کیفیت نیازمندیهای انسانی در اولویت نخست قرار دارد و کیفیت توانمندیهای انسانی و حالات ادراکی انسان به ترتیب در اولویتهای بعدی از منظر پاسخگویان قرار دارند. در نهایت برای روشن شدن اینکه مقاطع انتخاب شده از خیابان امام تبریز با توجه به سازههای طرح شده برای منظر انسانگرایانه، در چه رتبهای نسبت به هم قرار خواهند گرفت از تکنیک تاپسیس استفاده شده است. برای این منظور نخست با استفاده از آنتروپی بر مبنای دادهها وزن هر یک از سازههای منظر انسان
جدول 11- رتبه بندی مقاطع نمونه از خیابان امام تبریز بر مبنای کیفیتهای سازنده منظر انسانگرایانه با استفاده از تکنیک تاپسیس برای پایداری منظر شهری
منبع: یافته های تحقیق، 1400.
بحث و نتیجهگیری
منظر در بردارنده تمام عوامل تولید فضاست. شکل و عملکرد با هم ترکیب میشوند تا به انسانها فرصت انجام فعالیتها و رفتارهای گوناگون را بدهند. بدین ترتیب، این مؤلفهها در ترکیب با هم میتوانند با تضمن پایداری فعالیتهای انسانی، در شکل گیری و رخداد الگوهای رفتاری مؤثر بوده و از این طریق به تشویق و یا تحدید رفتارهایی خاص در رابطه با پایداری منظر شهری میانجامد. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان داد که در هریک از محدودههای انتخابی از خیابان امام تبریز از نظر نیازمندیهای انسانی بیش از دیگر کیفیتهای پایداری منظر انسانگرایانه از دید پاسخگویان در فضا اولویت داشته و احساس می شود. بنابراین برای آنکه پایداری منظر خیابان شهری بتواند پاسخگوی کیفیت حالات ادراکی انسان باشد تا از طریق تجربه فضا و درگیر شدن با فعالیتهای درون آن، حس مکان و تعلق خاطر را به همراه آورد، لازم است که فعالیت هایی که پاسخگوی کیفیت نیازمندی های انسانی است نخست درون فضا تبلور یافته و سپس با پشتیبانی از آنها و فراهم آوردن کیفیت توانمندی های انسانی، زمینه ای برای تحقق حالات ادراکی انسان فراهم شود. در چنین حالتی اگر به کیفیت های منظر انسانگرایانه در یک چارچوب کلی بنگریم و بخواهیم مجددا آن را مبنای هرم مازلو بازتعریف کنیم، می توانیم کیفیت نیازمندی های انسانی را در نخستین جایگاه اهمیت تصور کنیم که چنانچه تحقق پیدا کند زمینهی تحقق نیازهای سطوح بالاتر مانند پایداری توانمندی های انسانی و حالات ادراکی انسانی را نیز فراهم می آورد. با تصور چنین قالبی از منظ رانسانگرایانه کیفیت هایی که حاصل نگرشهای مختلف هستند در یک چارچوب یکپارچه پایدار قابلیت سنجش و ارزیابی پیدا می کنند. بنابراین همانطور که طبق هرم مازلو کمال در رفع نیازها با رسیدن به سطح خودشکوفایی است، کمال در وجه انسانی بخشیدن به فضاهای شهری به ویژه خیابانهای شهری در برآورده ساختن نیازهایی است که پاسخگوی حالات ادراکی بر فضا باشند.
شکل 2- ساختار هرمی کیفیتهای منظر انسانگرایانه
به همین دلیل است که وظیفه طراحان ایجاد مناظری پایدار است که بالاترین میزان تناسب و هماهنگی را میان زمینه فرهنگی، کالبدی، نیازها و انتظارات استفاده کنندگان داشته باشد. از سویی نباید نقش انسان در پدیدار شدن پایداری مناظر شهری کمرنگ جلوه کند. شهروندان به عنوان مخاطبین اصلی فضا، خود به نوعی عمدهترین نقش را در موفقیت فضاهای شهری دارند و پایداری و مطلوبیت فضا و منظر شهری با حضور انسان و نحوه استفاده از فضا ارتباط مستقیم دارد. کیفیت بصری و جنبههای زیبایی شناختی محیط میتوانند حس تعلق به محیط و مراقبت از منظر را در شهروندان کاهش یا افزایش دهند. منظر انسانگرا با نقش پذیری، تنوع بخشی، خلق پیچیدگی، ابهام و ارائه چشم اندازی قوی از نظر کالبدی، عملکردی-کارکردی، معنایی و محیطی آفرینش فضاهایی انسانی را در دستور کار خود قرار میدهد و به پایداری منظر شهری کمک می کند. با توجه به نتایج تحقیق، نتیجه این تحقیق با نتایج تحقیق علیمردانی و همکارانش (1398)، نوریان و همکارانش (1400)، اگوز (2016)، یانگ (2020) مطابقت دارد.. منابع
[1] - دانشجوی دکترای گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران. [2]- استادیار، گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران. (مسئول مکاتبات) [3]- استادیار، گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران. [4]- استادیار، گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران. [5]- Ph.D. Student, Department of Urban Planning, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran. [6]- Assistant Professor, Department of Urban Planning, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran.(corresponding [7]- Assistant Professor, Department of Urban Planning, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran. [8]- Assistant Professor, Department of Urban Planning, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
بصیری، مصطفی و زینالی عظیم علی، تاثیر مبلمان شهری برکیفیت محیط زیست شهری (مطالعه موردی محدوده خیابان امام تبریز از میدان ساعت تا آبرسان)، جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای)، 1398، دوره 9، شماره 3، 229-248. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,454 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 298 |