مقاله پژوهشی

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و چهارم، شماره هشت، آبان ماه 1401  (132- 115)

ارزیابی رابطه مؤلفه‌های کالبدی شفابخش محیط‌های آموزشی و سلامت روان کاربران (نمونه موردی: دانشجویان دانشگاه مازندران)

روح اله رحیمی [1] ^*

r.rahimi@umz.ac.ir

 فرناز رازانی [2]

چکیده

زمینه و هدف: افراد ساعات زیادی از عمر خود را در محیط‌های آموزشی می‌گذرانند، لذا نمی‌توان از تأثیر مستقیم عوامل محیطی بر سلامت روان و فشار روانی (استرس)، چشم‌پوشی کرد. باتوجه‌به تأثیرگذاری محیط آموزشی دانشگاه بر دانشجویان که مدت زیادی از عمر خود را در آن می‌گذرانند و اغلب محیطی با فشار روانی و تنش زیاد است، هدف پژوهش با تعیین عوامل مؤثر بر محیط شفابخش در فضای آموزشی دانشگاه از دیدگاه روان‌شناسی محیط، ارزیابی تأثیر مؤلفه‌های کالبدی محیط شفابخش بر سلامت روان دانشجویان است.

روش بررسی: روش پژوهش پیمایشی و همبستگی بوده و جامعه آماری شامل دانشجویان دانشگاه مازندران است. برای سنجش رابطه متغیرهای مستقل و وابسته از آزمون‌های آماری رگرسیون خطی چندگانه و آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است. همچنین از آزمون تحلیل عاملی جهت بررسی تأثیر متغیرها و از آزمون آماری کولموگراف - اسمیرنف جهت تشخیص نرمال بودن توزیع داده‌های پژوهش استفاده شده است.

یافته‌ها: تأثیر متغیرهای مستقل «سازماندهی و عملکرد فضایی» و «خاطره انگیزی»، بر متغیر وابسته رضایتمندی از محیط آموزشی معنـادار و در نتیجه تأثیرگذار هستند.

بحث و نتیجه‌گیری: با ارتقای کیفیت «سازماندهی و عملکرد فضایی» و «خاطره انگیزی» با توجه ویژه به «کیفیت مصالح» و «نظافت و پاکیزگی» جهت افزایش رضایتمندی از محیط آموزشی دانشگاه مازندران می‌توان به سطح بالاتری از حس نشاط و آرامش در بین کاربران و دانشجویان دست‌یافت. راهکارهای تأثیر شفابخشی در محیط آموزشی شامل: توجه به ابعاد کلاس‌ ها؛ تنوع فضاها؛ ورودی با ایجاد حس دعوت کنندگی و خوشامدگویی؛ فضاهای انعطاف‌پذیر؛ فضاهای جمعی و عمومی؛ فضاهای دنج؛ فضای سبز و پوشش گیاهی می باشند.

واژه­های کلیدی: سلامت روان، محیط شفابخش، محیط‌های آموزشی، دانشگاه مازندران.

Assessing the Relationship between Physical Healing Components of Educational Environments and Mental Health of Users

(Case Study: Students of University of Mazandaran)

Rouhollah Rahimi ^{[3] *}

r.rahimi@umz.ac.ir

Farnaz Razani [4]

Abstract

Background and Objective: People spend many hours of their lives in educational places, so the impact of environmental factors on mental health and stress can not be ignored. Considering the effect of university environment on students which is an environment with high stress and tension, the aim of this study is to determine the effect of physical healing components by determining the healing environmental factors in university from the perspective of environmental psychology.

Material and Methodology: In this research, survey and correlation research methods have been used. The statistical population of the study includes Students of Mazandaran University. Multiple linear regression and Pearson correlation tests were used to measure the relationship between independent and dependent variables. Also, factor analysis test was used to examine the effect of variables and Kolmograph-Smirnov statistical test was used to determine the normality of research data distribution.

Finding: The effect of the independent variables of "spatial organization and function" and "memorization" on the dependent variable of satisfaction with the educational environment is significant and therefore effective.

Discussion & Conclusion: By improving the quality of "spatial organization and performance" and "memorable" with special attention to "quality of materials" and "cleanliness" to increase satisfaction, University of Mazandaran can reach a higher level of vitality and peace between Users and students. Strategies to improve the impact of healing in the educational environments are: paying attention to the dimensions of the classrooms; Variety of spaces; Input by creating a sense of invitation and welcome; Flexible spaces; Collective and public spaces; Cozy spaces; Green space and vegetation.

Keywords: ­Mental Health, Healing Environment, Educational Environments, University of Mazandaran.

مقدمه

سلامت روان افراد، به‌خصوص کاربران محیط‌های آموزشی و دانشجویان به دلیل تأثیرگذار بودن بر جامعه و فضای کار، امری مهم به شمار می‌رود. محیط کالبدی می‌تواند بر کاربر تأثیر گذاشته و زمینه تقویت و افزایش سلامت روان در انسان گردد. سلامت روان انسان امروز که در کوران تنش‌های روحی و روانی ناشی از تنوع و پیچیدگی روابط اجتماعی و ناموزونی در تأثیر ارتباط‌جمعی به سر می‌برد، از اهمیت خاصی برخوردار است(1). متأسفانه در بیشتر مواقع اغلب محیط آموزشی، محیطی پر از استرس و تنش است، مخصوصاً برای دانشجویان که بیشتر تحت تنش‌های فعالیت‌های گروهی و ارتباطات جمعی هستند؛ لذا نمی‌توان نقش محیط بر سلامت روان کاربران را نادیده گرفت. مسئله اصلی در پژوهش حاضر توجه به مؤلفه‌های کالبدی محیط آموزشی دانشگاه، به‌خصوص مؤلفه‌های محیط شفابخش در کاهش استرس و تنش‌ها و سلامت روان دانشجویان است. نحوه دستیابی به هدف محیط شفابخش که کاهش میزان استرس است و تأثیر مثبتی بر سلامت روان کاربران دارد، از طریق طراحی محیط بر اساس معیارهای محیط شفابخش امکان‌پذیر است. در کتاب محیط‌های شفابخش اثر جین مالکین بیان شده است که می‌توان با حذف عوامل استرس‌زای محیطی مانند سر صدا، تابش‌های خیره‌کننده، نبود حریم خصوصی، و هوای آلوده و ایجاد تعامل با طبیعت از طریق دید و منظر به خارج، باغ‌های داخلی، آکواریوم و غیره می‌توان به سطح بالایی از شفابخشی محیط دست‌یافت. همچنین ایجاد انعطاف‌پذیری بالا، امنیت، صمیمیت و آرامش در محیطی که گاهی حضور در آن باعث اضطراب است، علاوه‌برآن که بر غنای مجموعه خواهد افزود، اضطراب ناشی از حضور کاربر در محیطی ناآشنا را نیز برطرف می‌نماید؛ لذا به نظر می‌رسد می‌توان از طریق محیط طراحی شده با معیارهای محیط شفابخش، به تأثیر مثبتی بر سلامت روان کاربران دست‌یافت. باتوجه‌به مطالب ارائه شده، فرضیه اصلی پژوهش تدوین شد: به نظر می‌رسد مؤلفه‌های کالبدی محیط شفابخش بر سلامت روان کاربران محیط آموزشی اثر می‌گذارد. در این پژوهش، ابتدا با تعاریفی از سلامت روان و محیط شفابخش و سپس معرفی معیارهای آن، در پی بررسی میزان تأثیرات این معیارها بر سلامت روان کاربران محیط آموزشی هستیم. به‌عبارت‌دیگر، در این پژوهش این فرضیه که معیارهای محیط شفابخش باعث افزایش سلامت روان کاربران محیط آموزشی می‌شود، مورد بررسی قرار می‌گیرد.

1-چهارچوب نظری تحقیق

نیاز انسان به تعامل عاطفی، شناختی و رفتاری با مکانی که در آن زندگی میکند از جمله مهمترین ابعاد رابطه انسان و مکان است(2). فضاهای آموزشی باید قادر باشند نیروهای ذهنی و احساسی را تحت تأثیر قرار داده و از این طریق هم در آموزش کاربر شرکت کنند و هم محیطی سرشار از انرژی را برای او به وجود آورند. به طور خلاصه؛ «استرس‌زای محیطی عبارت از یک عنصر محیط فیزیکی است که به علت تهدیدآمیز بودن، واکنش عاطفی منفی ایجاد می‌کند.» عوامل استرس‌زای محیطی، عواملی هستند که با ایجاد استرس در فرد در طولانی‌مدت باعث افت قابلیت‌های فرد خواهند شد. برخی از این عوامل مانند سروصدا، تأثیر سریع و آنی بر کارایی فرد دارند، اما برخی دیگر مانند آلودگی هوا اثرشان در درازمدت پدیدار خواهد شد. در خصوص ویژگی‌های محیط کالبدی شفابخش، پژوهش‌های زیادی در حیطه محیط درمانی انجام شده است، اما کمتر به محیط آموزشی و تأثیر آن بر سلامت روان کاربران، پرداخته شده است. دانشگاه به‌عنوان محیطی که افراد، زمان زیادی در آنجا می‌گذرانند، می‌تواند باعث افزایش فشار روانی شده که به نظر می‌رسد بیشتر تحت تأثیر طراحی نامناسب محیط است. ایوانس در پژوهشی با عنوان محیط ساخته شده و سلامت روان به بررسی تأثیر مستقیم و غیرمستقیم عوامل مربوط به محیط ساخته شده بر سلامت روان می‌پردازد (3). بنا بر عقیده وی آن دسته از ویژگی‌های محیط ساخته شده که به طور مستقیم بر سلامت روان اثرگذارند عبارت‌اند از: ازدحام، آلودگی صوتی، کیفیت هوا و میزان نور. علاوه بر تأثیرات مستقیم، تغییرات در روند روانی - اجتماعی که تبعات شناخته شده روان‌شناختی دارند نیز، می‌تواند به طور غیرمستقیم بر سلامت روانی انسان اثر بگذارد. علاوه بر تأثیرات مستقیم، تغییرات در روند روانی - اجتماعی که تبعات شناخته شده روان‌شناختی دارند نیز، می‌تواند به طور غیرمستقیم بر سلامت روانی انسان اثر بگذارد. دگرگونی محیط نه‌تنها به‌سوی تعادل و بازیابی روان انسان پیش نمی‌رود بلکه لحظه بر این بحران دامن می‌زند (1). پژوهش‌های اثرات محیط‌های شفابخش بر سلامت کاربران با بازبینی ادبیات موضوع 5 مقاله در  (جدول 1) آمده است.

جدول 1- بازبینی پیشینه پژوهش مقالات (مأخذ: نگارندگان)

Table 1. Review of research background of articles (Source: Authors)

1-1- محیط‌های شفابخش

اگر به دنبال مترادف کلمه شفابخش هستیم، کلماتی مانند درمان، پرستاری، بهبود یافتن، اصلاح و بازیابی پیدا می‌کنیم (15). اما شفابخشی خاصیتی است که ضرورتاً به معالجه یک بیماری اشاره ندارد بلکه به‌عنوان یک نوع پیشرفت در روند کلی بهبود اطلاق می‌شود که روح و جسم را با هم در نظر می‌گیرد و با شروع قرن 21 به مفاهیم قابل‌درک و پراهمیت تبدیل گردیده است (1). دلبستگی به مکان، اشاره به علاقه ها یا پیوندهای عاطفی مردم به یک مکان خاص دارد و به معنای ادراک ذهنی مردم از محیط و احساسات کم و بیش آگاهانه آنها از محیط است که فرد را در ارتباطی عاطفی با محیط قرار می دهد(16). در‌واقع تأکید روان‌شناسی محیط بر این موضوع بوده است که چگونه رفتار، احساسات و حس تندرستی انسان تحت تأثیر محیط فیزیکی قرار می‌گیرد. شفابخشی خاصیتی است که طی آن سالمت روان تأمین شده و به کاهش اضطراب و افزایش تجدید قوا میانجامد(7).

2-1- معیارهای محیط شفابخش

محیط‌های شفابخش باتوجه‌به فاکتورهای خاص فیزیکی مانند رنگ، شکل، نور، رایحه، صدا و احساس و معنوی مانند حس فضا شکل می‌گیرند. بررسی بر پایه شواهد محیط شفابخش، معیارها شامل کاهش میزان خطاها که زیرمجموعه آن اتاق‌های یکسان و روشنایی طبیعی و مصنوعی است، افزایش ایمنی و امنیت که دارای زیرمجموعه پاکیزگی، دسترسی و کیفیت داخلی که کیفیت فضای داخلی خود شامل عناصری مانند تهویه، غبار، بو، رطوبت نسبی و کیفیت هوا است، افزایش کنترل بر محیط اطراف که کمبود آن استرس و عصبانیت را افزایش می‌دهد، حریم خصوصی به عنوان  مفهومی که فارغ از بستر فرهنگی آن در جوامع اسلامی، در تمامی فرهنگ ها مورد توجه است، چنانکه انسان ها توسط حباب های نامرئی احاطه شد ه اند که حد فاصل حضور خود با دیگران را براساس این حباب ها تعریف می کنند (17) و آسایش که خود به چندین زیرگروه شامل: مصالح، هنر، دید (چشم‌انداز) است. بر پایه شواهد، بیشترین ترجیح چشم‌انداز پنجره از دیدگاه کاربران، آنهایی است که گیاهان، محیط همسایگی، مردم و آنهایی که اطلاعات درباره فعالیت‌های بیرون را نشان می‌دهند، دارا هستند. آسایش بصری که خود شامل فاکتور‌های نور روز، روشنایی و شدت روشنایی و تأثیرات آن است. با توجه به تعیین معیارهای محیط شفابخش به بررسی متغیرهای مستفل فیزیکی و ذهنی و متغیرهای وابسته می پردازیم.

جدول 2- مولفه های متغیرها؛ مستخرج از پیشینه و ادبیات موضوع (مأخذ: نگارندگان)

Table 2. Components of variables; Extracted from the background and literature of the subject (Source: Authors)

2- روش تحقیق

پژوهش حاضر در پی ارزیابی رابطه مؤلفه های محیط کالبدی در محیط آموزشی بر سلامت روان کاربران است. به این منظور دانشجویان دانشگاه مازندران که یکی از دانشگاه های بزرگ با فضای باز و متنوع و دانشجویان متعدد از شهرها و کشورهای مختلف است، انتخاب شد. وسعت زیاد دانشگاه با دانشکده های مختلف و نیز تنوع هندسی و تاریخی آن امکان  شکل گیری فضا های متنوع کالبدی، عملکردی و معنایی را فراهم آورده است. مطالعه حاضر پژوهشی توصیفی همبستگی است. جامعه آماری آن کلیه دانشجویان دانشگاه مازندران (12500 نفر) در سال 1399 بوده است. جهت تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران باسطح خطای 5% استفاده شده و حجم نمونه برابر با 372 نفر است. جمع آوری اطلاعات از طریق پرسش‌نامه ارزیابی تأثیر مؤلفه‌های کالبدی محیط شفابخش بر سلامت روان دانشجویان بوده است: این پرسش‌نامه محقق ساخته بوده که در قالب 41 گویه و 7 معیار کاهش خطا (5 گویه)، افزایش ایمنی و امنیت (2 گویه)، افزایش کنترل (2 گویه)، حریم خصوصی (4 گویه)، آسایش (14 گویه)، پشتیبانی فنی (5 گویه) و سازماندهی و عملکرد (9 گویه) به ارزیابی معیارهای محیط کالبدی شفابخش بر سلامت روان دانشجویان می‌پردازد. روایی محتوای سوالات پرسشنامه توسط استادان و کارشناسان مورد تأیید قرار گرفته است و برای محاسبه پایایی سوالات نیز ابتدا پیش آزمونی به حجم 25 نفر اجرا شد و به روش آلفای کرونباخ در نرم افزار SPSS ، محاسبه شد و عدد 94/0 به دست آمد که نشان از سطح بالای پایایی پرسشنامه دارد. پرسش‌نامه بر اساس طیف پنج گزینه‌ای لیکرت از «خیلی زیاد» تا «خیلی کم» تنظیم شده است و نمره‌گذاری آن از 1 =خیلی کم تا 5 =خیلی زیاد است. از ۳75 نفر شرکت‌کننده در مطالعه، ۲۱۱ نفر (3/56 درصد) زن و ۱۶4 نفر (7/43درصد) مرد هستند. همچنین در این مطالعه، ۱5۹ نفر (4/42 درصد) در گروه سنی ۲۲-۱۸ سال، ۱۱۲ نفر (29/29 درصد) در گروه سنی ۲۶-۲۲ سال، 44 نفر (6/11درصد) در گروه سنی ۳۰-۲۶ سال و ۶۰ نفر (1/16  درصد) بالاتر از ۳۰ سال هستند. نتایج نشان می‌دهد ۲4۳ نفر (7/64 درصد) در مقطع تحصیلی کارشناسی، ۱۱4 نفر (4/30 درصد) کارشناسی ارشد، ۱۸ نفر (9/4 درصد) دکتری و بالاتر مشغول به تحصیل هستند. لازم به ذکر است، 75 نفر (1/21 درصد) از پاسخگویان یک سال و کمتر، ۱۱۸ نفر (3/31درصد) از پاسخگویان دو سال، 75 نفر (1/20درصد) از پاسخگویان سه سال، و ۱۰۷ نفر (6/28 درصد) از پاسخگویان بیش از چهار سال در دانشگاه مازندران حضور دارند. در ادامه به تحلیل مؤلفه‌های ذکر شده بر سلامت روان در قالـب پرسش‌نامه پرداختـه و تحلیل هرکدام از شاخص‌ها به طور جداگانه انجام شد. در پرسش‌نامه موجود متغیرهای فیزیکی و ذهنی سلامت روان در قالب 4۱ سؤال، مورد ارزیابی قرار گرفته است.

1-2- بررسی نرمال بودن متغیرهای تحقیق

از آزمون k-S (کولموگروف - اسمیرنوف) جهت بررسی نرمال بودن متغیرها استفاده شده است.

جدول 3- جدول آزمون کولموگروف - اسمیرنوف جهت برسی نرمال بودن متغیرها (مأخذ: نگارندگان)

Table 3. Kolmogorov-Smirnov test table to check the normality of variables (Source: Authors)

با اطمینان 95% می‌توان ادعا نمود تمامی متغیرها از توزیع نرمال پیروی می کنند؛ بنابراین برای تجزیه‌وتحلیل فرضیه‌های پژوهش از آزمون‌های پارامتریک استفاده می‌شود.

2-2- سنجش سطح متغیرهای مستقل و وابسته در محیط آموزشی دانشگاه مازندران

در این تحقیق برای سنجش متغیرهای مستقل و وابسته، گویه‌هایی جهت پرسـش از دانشجویان در طیـف مقیاسـی لیکـرت طـرح شـده است. پایایی پرسش‌نامه موردنظر با آلفای کرونباخ 890/0 تأیید شده و برای آزمون سطح این متغیرها در محیط آموزشی دانشگاه مازندران از آزمون t (test value) تک نمونه‌ای استفاده شـده اسـت. طیـف لیکـرت از امتیاز 1 «کاملاً مخالف» تا امتیاز 5 «کاملاً موافق»، در این آزمون عـدد 3 به‌عنوان «متوسط» درنظرگرفته‌شده است.

الف. رضایتمندی: در بین مؤلفه‌های کالبدی محیط آموزشی دانشگاه مازندران سطح معنی‌داری مؤلفه‌های ایمنی، تهویه و رطوبت هوا، آسایش حرارتی، آسایش صوتی، آسایش بصری، کیفیت مصالح، نظافت و پاکیزگی، دید و چشم‌انداز، کاهش خطا و تمرکز، حریم خصوصی، خاطره انگیزی و رضایت کمتر از 0۵/0 است و ازاین‌رو می‌توان گفت از نظـر آمـاری تأثیر این مؤلفه‌ها معنـادار هستند و مؤلفه‌های «نظافت و پاکیزگی» و «حریم خصوصی» به ترتیب دارای بالاترین عدد میانگین و بالاتر از 3  هستند. همچنین بیشترین میزان رضایتمندی از محیط آموزشی دانشگاه مازندران در دانشکدة علوم پایه و پس از آن در دانشکده‌های هنر و معماری و علوم‌انسانی و کمترین میزان رضایتمندی از محیط آموزشی در دانشکدة مهندسی و فناوری استخراج شد.

تصویر 1- سمت راست: کتابخانه مرکزی؛ سمت چپ: دانشکده علوم اقتصادی و اداری دانشگاه مازندران (متغیر عینی مستقل نورپردازی مصنوعی و طبیعی) (مأخذ: نگارندگان)

Figure 1. Right: Central Library; Left: Faculty of Economic and Administrative Sciences, University of Mazandaran (Independent objective variable of artificial and natural lighting) (Source: Authors)

طراحی دانشکده‌ها و فضاهای دانشگاه مازندران به گونه است که در اکثر کلاس‌ها و فضاهای داخلی قابلتی استفاده از نور طبیعی وجود دارد. همچنین نورپردازی فضاها و دانشکده‌ها در شب قابلیت خوانایی محیط را افزایش داده است.

تصویر 2- دانشکده هنر و معماری دانشگاه مازندران (متغیر عینی مستقل ایمنی، تهویه و رطوبت هوا) (مأخذ: نگارندگان)

Figure 2. Faculty of Arts and Architecture, University of Mazandaran (Independent objective variable of safety, ventilation and air humidity) (Source: Authors)

بیشتر دانشکده ها در دانشگاه مازندران دارای گسترش افقی بوده که این موضوع امکان فرار در شرایط بحرانی و خطر را راحت‌تر کرده و بر اساس یافته‌های پژوهش، دانشکده‌ها از سطح ایمنی بالایی در برابر سوانح طبیعی برخوردار هستند.

تصویر 3- پوشش گیاهی و فضای سبز طراحی شده (مأخذ: نگارندگان)

Figure 3. Vegetation and designed green spaces (Source: Authors)

در بررسی‌های میدانی مشخص شد که دانشگاه مازندران از پوشش گیاهی متنوعی برخوردار است اما استفاده از گیاهان و درختان بومی منطقه در دانشگاه بیشتر به چشم می‌خورد. در جهت حفظ این پوشش گیاهی و آسایش بیشتر دانشجویان، فضاهای سبز طراحی شده زیادی در دانشکده‌های مختلف وجود دارد. اما کیفیت این فضاهای سبز طراحی شده متفاوت بوده و بر اساس یافته‌ها گاهی باعث جذب سایر دانشجویان از دانشکده‌های دیگر به یک فضا شده که این موضوع ازدحام و آلودگی صوتی و بصری محیط را افزایش می‌دهد.

تصویر 4 - دانشکده مهندسی و فناوری (مأخذ: نگارندگان)

Figure 4. Faculty of Engineering and technology (Source: Authors)

بر اساس یافته‌های پژوهش، دانشکده مهندسی و فناوری دانشگاه مازندران از نظر مؤلفه‌های کیفیت کالبدی محیط شفابخش دارای کمترین میزان رضایت و آرامش است.

3- تجزیه‌وتحلیل یافته‌های پژوهش

بر اساس نتایج پیمایش، میان مؤلفه‌های تهویه و رطوبت هوا و آسایش صوتی با نشاط و آرامش و میان مؤلفه‌های نور طبیعی، ایمنی، نظافت و پاکیزگی، سازماندهی و عملکرد فضایی و خاطره انگیزی با رضایتمندی رابطه معناداری وجود دارد. از میان تمام مؤلفه‌ها، مؤلفة» آسایش صوتی» بالاترین ضریب را در رابطه ‌با نشاط و آرامش و مؤلفة «سازماندهی و عملکرد فضایی» و سپس «خاطره انگیزی» بالاترین ضریب را در رابطه با رضایتمندی دارند، بنابراین این مؤلفه‌ها توانسته‌اند بیشترین میزان نشاط و آرامش و رضایتمندی را در دانشجویان برآورده سازند.

جدول 4- شاخص های تاثیر گذار محیط شفابخش و چگونگی تاثیرگذاری در محیط آموزشی دانشگاه مازندران (مأخذ: نگارندگان)

Table 4. Indicators Affecting Healing environment and How to Affect the educational Mazandaran University environment (Source: Authors)

برای آزمون تأثیر مؤلفه‌های کالبدی محیط‌های آموزشی دانشگاه مازندران بر نشاط و آرامش و رضایتمندی دانشجویان از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شد. برای آزمون تأثیر متغیرهای کالبدی محیط آموزشی بـر رضایتمندی از آزمون رگرسیون استفاده شد. به‌منظور آزمون معنی‌داری مدل رگرسیون از روش تحلیل واریانس ANOVA استفاده شد که باتوجه‌به سطح معناداری 040/0 نشان‌داده‌شده در جدول 4 مناسب بـرای انجام آزمون رگرسیون است.

جدول5- آزمون معنی‌داری مدل رگرسیون از روش تحلیل واریانس ANOVA(مأخذ: نگارندگان)

Table 5. Significance test of regression model by ANOVA analysis of variance (Source: Authors)

سطح معناداری برای دو متغیر «سازماندهی و عملکرد فضایی» و «خاطره انگیزی»،کمتر از آلفا 0۵/0 و برای مابقی متغیرها سطح معناداری بیشتر از آلفا 0۵/0 است؛ بنـابراین تأثیر متغیرهای مستقل «سازماندهی و عملکرد فضایی» و «خاطره انگیزی»،بر متغیر وابسته رضایتمندی از محیط آموزشی معنـادار و در نتیجه تأثیرگذار است که با توجه سطح بتا بیشترین تأثیرگذاری را معیار «سازماندهی و عملکرد فضایی» با ضریب بتا ۳۵۱/0 دارد. حدود ۲۴ درصد از تغییرات، در تأثیر مؤلفه‌های کالبدی محیط آموزشی دانشگاه مازندران بر رضایتمندی دانشجویان تبیین می‌شود. سطح معناداری تأثیر متغیر مستقل نشاط و آرامش بر متغیر وابسته معنـادار است و ضریب تعیین^[5] نیز نشان می‌دهد که حدود ۳۵ درصد تغییرات متغیر وابسته (رضایتمندی از محیط آموزشی) تحت تأثیر نشاط و آرامش دانشجویان اسـت. بنــابراین با ارتقای کیفیت «سازماندهی و عملکرد فضایی» و «خاطره انگیزی»،در محیط آموزشی دانشگاه مازندران و افزایش نشاط و آرامش دانشجویان می‌توان به سطح بالاتری از حس رضایتمندی از محیط آموزشی در دانشگاه مازندران دست‌یافت.

جدول 6- رگرسیون خطی- تبیین تأثیر مؤلفه‌های کالبدی محیط آموزشی بر سلامت روان دانشجویان دانشگاه مازندران (مأخذ: نگارندگان)

Table 6. Linear regression - Explaining the effect of physical components of the educational environment on the mental health of students at Mazandaran University (Source: Authors)

3-4- تحلیل عامل اکتشافی

اولین آزمون روایی تحلیل عاملی، آزمون کی. ام. او^[6] یا سطح معناداری بارتلت است. در جدول 6 سطح معنی‌داری آزمون کرویت بارتلت (000/0) و مقدار عددی معیار کی. ام. او ۵۳۹/۰ است که مناسب بودن داده‌ها برای تحلیل عاملی را نشان می‌دهد.

جدول 7- آزمون روایی تحلیل عاملی (مأخذ: نگارندگان)

Table 7. Validity test of factor analysis (Source: Authors)

جدول 8- بار عاملی معیارهای ارزیابی نشاط و آرامش در محیط آموزشی دانشگاه مازندران (مأخذ: نگارندگان)

Table 8. Factor burden of vitality and relaxation evaluation criteria in the educational environment of Mazandaran University (Source: Authors)

            * همبستگی در سطح ۰۱/۰ معنادار است.

جدول 9- بار عاملی معیارهای ارزیابی رضایتمندی از محیط آموزشی دانشگاه مازندران (مأخذ: نگارندگان)

Table 9. Factor burden of satisfaction assessment criteria of the educational environment of Mazandaran University (Source: Authors)

                             *همبستگی در سطح ۰۱/۰ معنادار است.

باتوجه‌به نتایج این پژوهش، بیشترین بار عاملی معنادار متغیرهای مستقل ارزیابی نشاط و آرامش در محیط آموزشی دانشگاه مازندران به ترتیب «کیفیت مصالح» و «خاطره انگیزی»، و بیشترین بار عاملی معنادار متغیرهای مستقل ارزیابی رضایتمندی از محیط آموزشی دانشگاه مازندران به ترتیب «سازماندهی فضا»، «خاطره انگیزی» و «نظافت و پاکیزگی» هستند و بنـابراین می‌توان گفـت از بین متغیرهای مستقل فیزیکی، «کیفیت مصالح»، «سازماندهی فضا» و «نظافت و پاکیزگی» و از بین متغیرهای مستقل ذهنی، «خاطره انگیزی» بیشترین تأثیر را بر روی متغیرهای وابسته و در نتیجه سلامت روان دانشجویان دانشگاه مازندران می‌گذارند.

نتیجه‌گیری

در این پژوهش با بررسی معیارهای محیط شفابخش بر پایه شواهد و ترجیحات دانشجویان، میزان تأثیر این معیارها بر سلامت روان دانشجویان مورد ارزیابی قرار گرفت. برطبق یافته‌های پژوهش چهارچوب نظری محیط‌های شفابخش عبارت‌اند از: برنامه‌ریزی فضایی مربوط به کاربران؛ اطلاعات مربوط به عملکرد سیستم‌ها (مانند تهویه، و دستگاه‌ها)؛ مطالعات مربوط به‌سلامت روان کاربران؛ مطالعات حل مسئله (افزایش ایمنی و بهبود مسیریابی)؛ ویژگی‌ها و شخصیت‌های محیط ساخته شده (مانند نور، سروصدا، رنگ و دما)؛ کنترل آلودگی صوتی در داخل و خارج ساختمان و مؤلفه‌های مسیریابی و خوانایی.

بر اساس نتایج تحقیق از بین متغیرهای مستقل ذهنی، «خاطره انگیزی» بیشترین تأثیر را بر روی متغیرهای وابسته و در نتیجه سلامت روان دانشجویان دارد. در مورد «سازماندهی فضا» به‌عنوان یکی از متغیرهای مستقل فیزیکی، عواملی مانند ساختار و هندسه فضایی، مسیرها، حوزه‌بندی فضاها و منسجم شدن نقشه شناختی ایجاد شده در ذهن افراد، استفاده از عناصر نشانه‌ای برای کمک به ساختن تصویر ذهنی، نقشی مهم و اساسی در ایجاد رضایتمندی از محیط را ایفا می‌کنند.

جهت ارائه راهکارهایی به‌منظور بهبود تأثیر شفابخشی در طراحی معماری محیط آموزشی درباره «سازماندهی فضا» می‌بایست به موارد زیر توجه شود: 1- ابعاد کلاس‌های تئوری، آتلیه‌ها، کارگاه‌های عملی، آزمایشگاهی؛ 2- تنوع فضاهای داخلی و خارجی؛ 3- طراحی محدوده ورودی به‌عنوان یک فضای دوستانه که ارتباط دهنده دنیای بیرون به درون با ایجاد حس دعوت شوندگی و خوشامدگویی است؛ 4- فضاهای انعطاف‌پذیر (قابل تغییر برای استفاده‌های چندمنظوره) به‌منظور انجام فعالیت‌های فردی و گروهی؛ 5- فضاهای جمعی و عمومی برای انجام فعالیت‌های فیزیکی و با یکدیگر بودن؛ 6- فضاهای دنج (گوشه و خلوت) برای توقف و استراحت کوتاه؛ 7- طراحی فضای سبز و پوشش گیاهی.

همچنین راهکارهای طراحی و توجه به عواملی چون کیفیت طراحی مبلمان، چشم‌انداز و ارتباط بصری، جنس مصالح، استفاده از عناصر طبیعی مانند آب و گیاهان متنوع و رنگین، حفظ حریم محیط و آسایش صوتی در ارتقا کیفیت شفابخشی و سلامت روان کاربران تأثیرگذارند. نتایج حاصل از آزمون‌های آماری بین متغیرها حاکی از آن است که بین رضایتمندی از محیط و نشاط و آرامش رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر، هرچقدر میزان رضایتمندی از محیط افزایش یابد، بر میزان نشاط و آرامش و در نتیجه سلامت روانی فرد افزوده می‌شود. در این خصوص پیشنهاد می شود تا با ارتقای کیفیت «سازماندهی و عملکرد فضایی» و «خاطره انگیزی» با توجه ویژه به «کیفیت مصالح» و «نظافت و پاکیزگی» از طریق طراحی با راهکارهای ارائه شده، در محیط آموزشی دانشگاه به سطح بالاتری از رضایتمندی، حس نشاط و آرامش در بین دانشجویان دست‌یافت.

References

1. Nili, R., Nili, R., Aminzadeh, B. (2014). The Healing Potential of Garden Landscapes at Qajar Era’s. Armanshahr Architecture & Urban Development. 6(11): 167-180. (In Persian)
2. Rahimi, R., Ansari, M., Bemanian, M., Mahdavinejad, M. (2020). Relation between sense of belonging to place and participation on promoting social capital in informal settlements (Case study: Tork-Mahalleh neighborhood at the city of Sari). Journal of Sustainable Architecture and Urban Design, 8(1), 15-29. doi: 10.22061/jsaud.2020.4618.1364. (In Persian)
3. Evans, D. (2003). Hierarchy of evidence: A framework for ranking evidence evaluating health care interventions. Journal of Clinical Nursing, 12(12), 77–84.
4. Iyendo, T. O., Uwajeh, P. C., & Ikenna, E. S. (2016). The therapeutic impacts of environmental design interventions on wellness in clinical settings: A narrative review. Complementary Therapies in Clinical Practice, 24: 174– 188.
5. Salonen, H., Lahtinen, M., Lappalainen, S., Reijula, K. (2013). Physical characteristics of the indoor environment that affect health and wellbeing in healthcare facilities: A review. Intelligent Buildings International. 5(1): 3–25.
6. Huisman, E. R. C. M., Morales, E., Van Hoof, J., & Kort, H. S. M. (2012). Healing environment: A review of the impact of physical environmental factors on users. Journal of Building and environment. 58, 70-80.
7. Drahota, A., Ward, D., Mackenzie, H., Stores, R., Higgins, B., Gal, D., & Dean, T. P. (2003). Sensory environment on health-related outcomes of hospital patients. Cochrane Database of Systematic Reviews. 63(3).
8. Hashemin, S., Kazemi, A., Bemanian, M. (2020). Examining the Influence of Healing Garden on Mental Health of the Patients by Emphasizing Stress Reduction. Journal of Environmental Science and Technology. 21(12): 263-276. (In Persian)
9. Emami, E., and Amini, R., and Motalebi, G. (2018). the effect of nature as positive distractibility on the healing process of patients with cancer in therapeutic settings, journal of complementary therapies in clinical practice, 32, 70-73.
10. Mahmoudi, R., and Zarofchi, S. (2016). Influence of Iranian Garden Patterns on Landscaping of Public Hospitals. Second International Conference on Civil, Environmental Architecture and Urban Management., Dubai, United Arab Emirates. (In Persian)
11. Abdollahi, R., Aminzadeh, B., Shahcharaghi, A. and Etesam, I. (2015).­ Editing Landscape Healing Components in the Iranian Garden and Its Application in Urban Open Space Design. Urban Management, 39: 317-345. (In Persian)
12. Kabiri, B., and Balilan, L. (2015). The analysis of the Iranian garden-therapy process based on the perceptual ecologic theory. journal of art and architecture, 1(1), 5-13.
13. Shahrad, A. (2012). what are the design principles of healing garden? master program urban landscape, Swedish university of agricultural sciences faculty of landscape planning, Sweden.
14. Naderi, J. and Raman, B., (2005). Capturing impressions of pedestrian landscapes used for healing purposes with decision tree learning]. journal of Landscape and Urban Planning. 73: 155-166.
15. Lundin, S. (2015). Healing Architecture: Evidence, Intution, and Dialogue. Journal of Health Environments Research & Design, 8(2), 123-126.
16. Rahimi, R., Ansari, M., Bemanian, M., Mahdavinejad, M. (2020). Relation between sense of belonging to place and participation on promoting social capital in informal settlements (Case study: Tork-Mahalleh neighborhood at the city of Sari). Journal of Sustainable Architecture and Urban Design, 8(1), 15-29. doi: 10.22061/jsaud.2020.4618.1364. (In Persian)
17. Rouhollah, Ansari. Mojtaba, Bemanian. Mohammad Reza, Mahdavinejad. Mohammadjavad. (2020). Evaluation of the effect of physical components on the place attachmentin communal spaces of selected residential complexes of Tehran, Journal of Bagh-E Nazar, Vol. 17, No. 83, pp. 15-30. DOI: 10.22034/bagh.2020.185425.4107. (In Persian)
18. Shafavi Moqaddam N, Tahsil-doust M, Zomorrodiyan Z. (2020). Evaluating the Effectiveness of Daylight Performance Metrics in Predicting Visual Comfort Case Study: Educational Architecture Design Studios in Tehran. JIAS. 8 (16) :205-228. (In Persian)
19. Khaksar, N., Salehinia, M., Mahdavinejad, M. (2020). An investigation of the role of artificial lighting in the process of creating a pleasant affective spacial meaning: A case study of Dahd Hotel in Yazd. The Journal of Geographical Research on Desert Areas. 7(2): 193-217. (In Persian)
20. Zare Mohazabie A, Shahcheraghi A, Shahin H. (2016). Indoor Environmental Quality with an Emphasis on Thermal Comfort in Traditional Houses, Case studies: Two Qajar Houses in Shiraz. JIAS. 5 (9) :85-100. (In Persian)
21. shaeri, J., yaghoobi, M., aliabadi, M., vakilinazhad, R. (2018). Experimental Study of temperature, relative humidity and wind speed of traditional houses at hot and humid climate of Iran (Case study: Tabib and Nozari houses in Bushehr). Honar-Ha-Ye-Ziba: Memary Va Shahrsazi. 22(4): 93-105. (In Persian)
22. Samadi, J., Sattarzadeh, D., Balilan Asl, L. (2020). Qualitative Assessment of the Sensory Dimensions of Space in Historical Bazaars from the Users’ point of view (Case Study: Qazvin Bazaar). The Monthly Scientific Journal of Bagh-e Nazar. 16(81): 15-30. (In Persian)
23. Akoochekian S, Khalatbari R. (2018). The Selection of Materials for Residential Building Facade In the Hot and Dry climate of Iran Using Fuzzy Analytical Hierarchy Process (FAHP) Method. Mmi. 1 (15) :13-28. (In Persian)
24. Babaei, S., Maleki, M., Mehrabani Golzar, M. . (2019). Prioritizing Elements of Recreation Footpaths to Promote Healing with the Help of Sense Perceptions. Journal of Environmental Science and Technology. 21(10): 259-273. (In Persian)
25. Hasani Mianroodi, N., Majedi, H., Saideh Zarabadi, Z., Ziari, Y. A . (2020). Comparative Study of the Memorability Level of Urban Spaces Using Semiotic Patterns; Case Studies: Azadi and Hasanabad Squares. Armanshahr Architecture & Urban Development. 12(29): 241-255. (In Persian)

1- استادیار، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران. ^*(مسوول مکاتبات)

2- کارشناسی ارشد، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

1- Assistant Professor, Department of Architecture, University of Mazandaran. *(Corresponding Author)

2- Student of M.S. in Architecture, University of Mazandaran.

1- R Square

1- KMO