بررسی حدود آستانه معیارهای موثر بر مکان یابی محل دفن بهداشتی پسماندهای شهری

مقاله مستخرج از پایان نامه

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 59، زمستان1400، صص 47-60

بررسی حدود آستانه معیارهای موثر بر مکان یابی محل دفن بهداشتی پسماندهای شهری

اکرم بمانی [1]^*

  a.bemani@ardakan.ac.ir

 مهدی مظفری[2]

 ملیحه عرفانی[3]

تاریخ دریافت:21/01/99                                                                                  تاریخ پذیرش: 22/10/99

چکیده

زمینه هدف: مکانیابی محل دفن بهداشتی مواد زائد جامد نیازمند انجام مطالعات و اعمال مدیریت صحیح بوده و معیارهای متعددی در انتخاب مکان مناسب دفن تأثیرگذارند که عدم توجه به آنها موجب آلودگی شدید محیط زیست و صدمه به انسان­ها می­شود. معیارها و شاخص­های متعددی جهت انتخاب محل مناسب برای دفن پسماندها ارائه شده است، که هر یک محدودیت­ها و شرایط خاصی را برای مکانیابی مطرح می­سازد. به عبارت دیگر هر یک از معیارها براساس یکی از زمینه­های علمی بنا شده­اند، به گونه­ای که مطالعات مکانیابی هویت چند بعدی و ساختار میان رشته­ای پیدا کرده است.

روش بررسی: در این پژوهش مهمترین معیارهای موثر بر مکانیابی محل دفن بهداشتی مواد زائد بر اساس مرور منابع و بررسی دستورالعمل­های مختلف شناسایی شده­اند. در این بررسی علاوه بر معرفی این معیارها به اهمیت هر یک از معیارهای مذکور در مکان یابی محل دفن پسماندهای شهری نیز پرداخته شده است. برای تمامی این معیارها مقادیر عددی حدود آستانه مناسب در مطالعات مختلف  نیز بررسی شد.

یافته ها: برخی از مهمترین این معیارها شیب، سنگ بستر، گسل­ها، فاصله از منابع آب سطحی، عمق آب زیرزمینی، باد غالب، میزان بارش، مناطق حفاظت شده، فاصله از سکونتگاه­های شهری و روستایی، کاربری اراضی، فاصله از شبکه راه­ها و فاصله از مراکز تاریخی و باستانی می­باشد.

بحث و نتیجه گیری: با توجه به عدم وجود مطالعه منسجم در زمینه اهمیت معیارها و آستانه ها، این مطالعه می تواند به عنوان الگویی در مکان یابی محل دفن پسماند با توجه به ویژگی­های محیط زیستی منطقه مد نظر محققان و تصمیم گیران قرار گیرد.

کلید واژه­ها: حدود آستانه، معیار، محیط زیست، مدیریت پسماند، مکانیابی

Human and Environment, No. 59, Winter 2021, pp. 47-60

Investigation on Thresholds of Criteria Affecting Site Selection of Municipal Landfills

Akram Bemani[4]^*

a.bemani@ardakan.ac.ir

 Mehdi mozaffari[5]

Malihe Erfani[6]

Abstract

Background Objective: Solid waste landfill site selection requires proper studies and management practices, and many criteria affect the site selection of suitable landfill, not paying attention to them can cause severe environmental pollution and harm to humans. Several criteria have been proposed to select the appropriate site for landfill, each of them cause specific restrictions and requirements for location. In other words, each criterion is based on scientific fields, so that such studies have found multidimensional identity and interdisciplinary structure.

Methods and materials: In this study, the most important criteria affecting the landfill site selection based on lecture review and study of various guidelines have been identified. In this study, in addition to introducing these criteria, the importance of each of the mentioned criteria in the site selection of municipal landfill is discussed. For all these criteria, numerical values ​​of appropriate thresholds were also investigated in different studies.

Results: Some of the most important criteria are slope, bedrock, faults, distance from surface water sources, depth of groundwater, dominant wind, rainfall, protected areas, distance from urban and rural settlements, land use, distance from road network. Locations and distance from historical and ancient centers.

Discussion: Due to the lack of a coherent study on the importance of criteria and thresholds, this study could be used as a model for landfill site selection considering the environmental characteristics of the area by researchers and decision makers.

Keywords: Threshold, criteria, Environment, Waste Management, Site Selection

مقدمه:

توسعه شهرها و بهبود وضع بهداشت عمومی، ارتقای سطح زندگی، گسترش فرهنگ مصرف­گرایی در میان مردم، گسترش روز افزون مراکز صنعتی، کارگاه­ها و کارخانه­های تولیدی گوناگون و غیره سبب شده­اند که روزانه میلیون­ها تن پسماند به صورت جامد وارد فضای عمومی شهر شده و سلامت مردم را در معرض خطر قرار ­دهد] 1[. افزایش جمعیت و شهرنشینی، بهبود خدمات مدیریت پسماند را می­طلبد که در صورت عدم مدیریت مناسب آن منجر به آلودگی آب، خاک و هوا می­شود که خطرات بهداشت عمومی را به همراه دارد ] 2[.

مدیریت پسماند عبارت است از مجموعه­ای از مقررات منسجم و هماهنگ در زمینه­ی کنترل تولید، ذخیره و یا جمع­آوری، حمل و نقل، پردازش و دفع مواد زائد که منطبق بر بهترین اصول بهداشتی، اقتصادی، زیباشناختی و سایر الزامات محیط زیستی و مطلوبیت­های عمومی باشد ] 3[. از جمله مراحل مدیریت پسماند، کاهش، بازیافت و تبدیل زائدات به مواد قابل استفاده می­باشد ] 4[. در تمام این مراحل مقداری مواد باقی می­ماند که لزوماً باید دفن شوند، لذا انتخاب محل دفن مناسب برای پسماندها مهمترین مرحله در مدیریت مواد زائد می­باشد ] 5[. مشکل انتخاب محل دفن مواد زائد همواره گریبان‌گیر بشر بوده است. انتخاب محل دفن نامناسب سبب آلودگی آب، خاک و هوای منطقه می­شود] 6[. مکانیابی محل دفن نیازمند تجزیه و تحلیل داده­های مکانی، قوانین و معیارهـای قابل قبول است ] 7[. قابلیت ها و توان های یک مکان با توجه به این که برای چه کاربردی در نظر گرفته شود متفاوت خواهد بود، بنا بر این بسته به نوع کارکرد مورد نظر باید شاخص ها با معیارهایی تلفیق شود تا توان مکان با توجه به آن مورد بررسی قرار گیرد. این شاخص ها و معیار ها نسبت به نوع کاربرد متفاوت هستند اما همه آن ها در جهت انتخاب مکان مناسب همسو می شوند، استفاده از این شاخص ها نیاز به داشتن اطلاعات صحیح و کامل از مکان دارد و دستیابی به اطلاعات نیازمند تحقیقات گسترده و جامع می باشد. معیارها و شاخص­های متعددی جهت انتخاب محل مناسب برای دفن پسماندها ارائه شده است، که هر یک محدودیت­ها و شرایط خاصی را برای مکانیابی مطرح می­سازد. به عبارت دیگر هر یک از معیارها براساس یکی از زمینه­های علمی بنا شده­اند، به گونه­ای که مطالعات مکانیابی هویت چند بعدی و ساختار میان رشته­ای پیدا کرده است ] 8[. هدف نهایی از مکانیابی دستیابی به مناسب­ترین محلی است که کمترین اثرات سوء را برای محیط زیست و منابع طبیعی اطراف و از نظر اقتصادی کم هزینه­ترین و از دیدگاه مهندسی نیز بهترین ویژگی را دارا باشد ] 9[.

مکان یابی و انتخاب محل بهینه مناسب دفع، یک گام بسیار مهم در برنامه مدیریت جامع مواد زائد است. موضوع دفن بهداشتی مواد زائد در ایران هنوز هم موضوع جدیدی به شمار می­آید. چراکه در اکثر مناطق ایران هنوز دفع مواد زائد به صورت تلنبار، سوزاندن و در مواردی به صورت دفن غیر بهداشتی صورت می­گیرد. مکان­یابی نادرست محل دفن پسماند باعث آلودگی آب­های زیر زمینی، آلودگی هوا، انتشار بیماری­ها و غیره در مناطق پیرامون می­گردد. بنابراین انجام مدیریت صحیح و برنامه­ریزی برای ساماندهی پسماندهای شهری که زیرمجموعه مدیریت شهری محسوب می­شود، امری ضروری است ]10 [. پیدا کردن محل مطلوب برای دفن زباله از ضروریات طرحهای توسعه­ی شهری است، به شکلی که به عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه­ی پایدار محسوب می­شود. از دیدگاه مهندسی محیط زیست، هدف اصلی از فرآیند مکانیابی این است که با استفاده از شرایط موجود زمین مثل محل قرارگیری چشمه­ها، جهت باد، فاصله از حریم شهر و غیره، مطمئن شویم تجهیزات و امکانات جدید در جایی قرار می­گیرند که به طور بالقوه ارجح هستند و از نظر مشخصه­های طبیعی و کاربری زمین، حفاظت از سلامتی عموم و محیط زیست را تضمین می­کنند ] 11[. یافتن مکان مناسب دفع پسماندها، به شرایط طبیعی و قانونی هر منطقه بستگی دارد ] 12[. از این‌روی انتخاب یک محل دفن مناسب یک ضرورت انکار ناپذیر است، چراکه مکانیابی نامناسب برای محل دفن در مراحل بعدی مشکلات زیادی از جهت اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی به دنبال دارد. به طوریکه به جرات می­توان گفت مکانیابی صحیح می­تواند بیش از نیمی از نگرانی­های موجود در محل دفع را مرتفع سازد ] 13[.

معیارها و شاخص­های متعددی جهت انتخاب محل مناسب برای دفن پسماندها ارائه شده است، که هر یک محدودیت­ها و شرایط خاصی را برای مکان­یابی مطرح می­سازد. به عبارت دیگر هر یک از معیارها براساس یکی از زمینه­های علمی بنا شده­اند، به گونه­ای که مطالعات مکان­یابی هویت چند بعدی و ساختار میان رشته­ای پیدا کرده است ] 8[. در این راستا بسته به موقعیت و شرایط شهر مورد نظر از معیارها و عواملی برای مکان یابی محل دفن بهداشتی پسماندهای شهری استفاده می گردد که در این بررسی علاوه بر معرفی این معیارها و مقدار آستانه مناسب هر کدام، به اهمیت هر یک از معیارهای مذکور در مکان یابی محل دفن پسماندهای شهری نیز پرداخته شده است. با توجه به اینکه منابع منسجمی در زمینه اهمیت این معیارها و آستانه هرکدام از آن­ها وچود ندارد، این مطالعه می تواند به عنوان الگویی در مکان یابی محل دفن پسماند با توجه به ویژگی­های محیط زیستی منطقه مد نظر محققان و تصمیم گیران قرار گیرد.

معیارها موثر در مکانیابی محل دفن بهداشتی در مدیریت پسماند 

پارامترهــای تأثیرگــذار در فرآینــد تعیــین منــاطق مناســب جهــت دفــن زبالــه­هــای شــهری از نظــرنــوع تأثیرگذاری و قالـب مختلـف هسـتند. عـواملی از جملـه وضعیت توپوگرافی منطقـه، عمـق آب هـای زیرزمینـی، فاصله و چگونگی پراکنش مناطق مسکونی، بافت و نوع خاک، وضعیت شیب و جهت غالب، فاصله دسترسـی و عملکردی از راهها، تـراکم و نـوع شـبکه هیـدروگرافی، چگونگی لغزش، کاربری و پوشش اراضی، جهت غالب وزش بــاد مــواردی هســتند کــه مــی­تواننــد در انتخــاب مصداق مکانی تعیین کننده باشند. هدف این مقاله معرفی مهمترین پارامترهای موثر در فرآیند مکان یابی محل دفن بهداشتی زباله و حدود آستانه هرکدام از آنها می باشد که در ادامه به آنها اشاره می شود.

 شیب

شاخص اصلی فیزیوگرافی زمین، درصد شیب است که فاکتور با اهمیتی در انتخاب محل دفن محسوب می­شود. شیب زیاد سبب افزایش هزینه­های خاکبرداری محل دفن می­گردد ] 14 و 15[. از طرفی باعث افزایش حجم رواناب آلوده به شیرابه محل دفن و فرسایش بیشتر خاک منطقه می­شود ] 16[. منابع مختلف شیب­های متفاوتی را برای محل دفن مناسب می­دانند که در جدول (1) به اختصار آورده شده است.

جدول 1- آستانه مناسب شیب برای مکانیابی محل دفن بهداشتی پسماند­های شهری

سنگ بستر

در ملاحظات مربوط به طراحی مکان دفن زباله، مطالعات و بررسی­های زمین شناسی از ضرورت های اولیه به شمار می ید. از مهم ترین مواردی که باید در این راستا مورد توجه قرار گیرند: تعیین نوع سنگ بستر، ضخامت، جنس و منشا و تعیین الگوی چین خوردگی زمین می باشد. سنگ­های بستر را از نظر زمین شناسی با توجه به منشاء پیدایش به سه گروه تقسیم­بندی می­کنند: سنگ­های آذرین، رسوبی و دگرگونی. سنگ­های آذرین یکپارچه، متراکم و دارای نفوذپذیری کم هستند. سنگ­های رسوبی مختلف، رفتار متفاوتی را از لحاظ میزان نفوذپذیری نشان می­دهند. به عنوان مثال سنگ­های آهکی به علت داشتن شکاف و قابلیت نفوذپذیری بالا نامناسب بوده و زمین­های رسی از نظر منابع آب زیرزمینی ضعیف و برای دفن مناسب­اند. سنگ­های دگرگونی هم اگر فاقد گسل و نیز متراکم باشند، برای دفن مواد زائد سطوح مناسبی خواهند بود (حیدرزاده، 1380).  بررسی ها نشان داده است که مناسب­ترین سنگ­های بستر برای محل دفن، شیل و زمین­های رسی می باشد و سنگ­های آهکی و ماسه­سنگ­ها در درجه دوم و سوم مطلوبیت قرار دارند و شن و ماسه یکپارچه نشده نیز نامناسب می­باشند] 26[.

گسل­ها

در مبحث مکانیابی محل دفن، فاصله از گسل­ها از اهمیت بسیاری برخوردار است. گسل­ها به عنوان مجرایی برای انتقال شیرابه به آب­های زیرزمینی عمل می­کنند. از طرفی گسل­ها می­توانند از یکپارچگی ساختاری سنگ بستر برای محل دفن بکاهند. از اینروی عامل محدود کننده برای مکان­یابی محل دفن هستند ] 5[. نظرات در مورد فاصله محل دفن از گسل­ها بسیار متفاوت است که در جدول (2) به مواردی پرداخته شده است.

جدول 2- فواصل مناسب از گسل برای مکانیابی محل دفن بهداشتی پسماند­های شهری

فاصله از منابع آب سطحی

تعیین محل دفن مناسب از لحاظ موقعیت آن نسبت به منابع آب سطحی اعم از رودخانه­ها، دریاها، دریاچه­ها و چشمه­ها از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. به منظور حفظ منابع آب از آلودگی ناشی از شیرابه زباله، در نظر گرفتن حریم برای هر گونه جریان­های سطحی اجتناب ناپذیر است ] 32[. فواصل مناسب از خطوط هیدروگرافی و منابع آب سطحی در جدول (3) ارائه شده است.

جدول 3- فواصل مناسب از خطوط هیدروگرافی و منابع آب سطحی برای مکانیابی محل دفن بهداشتی پسماند­های شهری

عمق آب زیرزمینی

عمق آب زیرزمینی از دیگر فاکتورهای مهم و موثر در مکان­یابی محل دفن پسماند­های شهری است. سطح آب زیرزمینی در دامنه­ها پایین و در مناطق دشتی و رسوبی و اطراف رودخانه­ها بالاتر است و انتخاب نامناسب در این مورد برای محل های دفن زباله می تواند منجر به رسیدن آلودگی های حاصل از محل دفن به ذخایر آب زیرزمینی شود ] 37، 38[. در ارزیابی هیدرولوژیکی محل دفن، فاصله کف زمین تا خط ایستابی آب زیرزمینی باید محاسبه گردد. زیرا مطلوب­ترین موقعیت برای آلودگی آب­های زیرزمینی هنگامی است که خط ایستابی آب­های زیرزمینی نزدیک به کف سلول دفن بوده و شیرابه به راحتی با آب تماس پیدا کند. حرکت آلاینده­های شیمیایی محلول به طور کلی سریع­تر از آلاینده­های بیولوژیکی است. آلاینده شیمیایی همراه با حرکت شیرابه به خط ایستابی رسیده و آلودگی آب­های زیرزمینی را باعث می­شود ] 22[. اگر فضای زیرزمینی آلوده شود، مشاهده آن مشکل­تر و لذا نگرانی آن نیز بیشتر است. از بین بردن آلودگی یک آبخوان، زمان­بر و مشکل بوده و هرگز نمی­توان آن را به طور کامل انجام داد. بر این اساس سال­های زیادی طول می­کشد تا یک لایه آبدار آلوده شده، پس از حذف منبع آلودگی به حالت نخستین برگردد و اگر اقدام جدی در این خصوص به عمل نیاید، کیفیت آب­های زیرزمینی با مشکل جدی مواجه خواهد شد   ] 39[. منابع مختلف حداقل عمق سطح ایستابی آب زیرزمینی را 10 متر ] 20، 27، 31، 35 [.  و 15 متر ] 40[ ذکر نموده­اند.

باد غالب

جهت باد غالب و سرعت باد در طول سال، از عوامل موثر در مکان­یابی بهینه محل دفن پسماند است. وزش باد با سرعت10 تا 15 کیلومتر بر ساعت در جهت مخالف وسیع­ترین محل مسکونی مجاور، باعث کاهش پدیده وارونگی و پاکسازی تدریجی هوای محیط محل دفن شده و جزء شرایط مناسب محسوب می­شود. از طرفی افزایش سرعت باد، به ویژه اگر جهت آن به سمت مناطق مسکونی باشد، مشکل­ساز خواهد بود. بادهای با سرعت بیشتر از 32 کیلومتر بر ساعت و کمتر از 1 کیلومتر بر ساعت شرایط را برای محل دفن غیرقابل قبول می­کنند. لذا محل دفن نباید در بالا دست جریان بادهای غالب منطقه نسبت به شهرها، مناطق مسکونی، جاده­های پر تردد، مناطق تفرجگاهی و به طور کلی کلیه مناطقی که می­تواند بوی حاصل از دفع مواد زائد برای آنها ناخوشایند باشد، قرار گیرد ] 30، 41[.

میزان بارش

محل پیشنهادی باید تا حد امکان، منطقه کم بارشی باشد. زیرا میزان بارش زیاد باعث افزایش حجم شیرابه تولیدی خواهد شد ] 41[ . اگر محل مورد نظر دارای شیب تند و خاک پوششی قابل فرسایش باشد، بارندگی شدید خسارت زیادی را باعث می­گردد. زهکشی اطراف محل دفن مورد نظر به طور مشهود می­تواند خسارات ناشی از باران شدید را کم کند] 22، 42[.

مناطق حفاظت شده

زیستگاه­های حساس، شامل مناطق زیستگاهی گیاهی و جانوری بوده که باید محل دفن انتخابی از آنها فاصله کافی داشته باشد. مرداب­ها، تالاب­ها، پارک­های جنگلی و پارک­های ملی، مناطق حفاظت شده و پناهگاه­های حیات وحش، از جمله این مناطق به شمار می­روند. محل دفن انتخابی باید طوری انتخاب شود که هیچگونه اثر منفی در کوتاه مدت و بلند مدت روی این مناطق نداشته باشد ] 19[.

فاصله از سکونتگاه­های شهری و روستایی

نزدیکی محل دفن به مراکز جمعیتی، مشکلاتی مانند ناهمگونی با محیط اطراف و اثرات نامطلوب زیبایی شناختی، ازدحام ناشی از ماشین­های جمع­آوری زباله، انتشار بوی نامطبوع در محیط، آتش­سوزی، تکثیر غیر­عادی حشرات، پرندگان و حیوانات و شیوع بیماری‌های مختلف، پراکندگی و پخش شدن زباله­های سبک، گرد و غبار، کاهش ارزش زمین و خانه­های اطراف محل دفن را در پی خواهد داشت] 16، 22[. از سویی دیگر دسترسی به جاده ها بخش مهمی از عملیات دفن زباله است و باید به طور مناسب در مورد آنها برنامه ریزی شود (ISWA,2019). .] 2[. نزدیکی به مراکز تولید زباله باعث کاهش هزینه­های اقتصادی ناشی از حمل و نقل زباله خواهد شد ] 43[. همچنین با توجه به عمر محل دفن که حداقل 15 تا 20 سال تخمین زده می­شود، محل دفن نباید در مسیر توسعه آتی شهر قرار گیرد ] 44[. مقادیر حریم در نظر گرفته شده برای مناطق مسکونی در منابع مختلف، به شرح جدول (4) است.

جدول 4- فواصل مناسب از مناطق شهری و روستایی برای مکانیابی محل دفن بهداشتی پسماند­های شهری

کاربری اراضی

حدود در نظر گرفته شده برای این معیار دستورالعمل خاصی ندارد و بسته به منطقه مورد مطالعه می­تواند متفاوت باشد] 36[. در مناطق مستعد کشاورزی، مراتع و چراگاه­های دام، تالاب­ها، زمین­های زراعی، جنگل­ها و بیشه­ها، باغ­های میوه و تاکستان­ها نمی­توان محل دفن دایر نمود؛ مگر در شرایط بحرانی و عدم وجود گزینه مناسب دیگر. زمین­های بایر برای محل دفن گزینه مناسبی هستند. همچنین در زمینه برنامه­ریزی برای اختتام محل دفن، به کاربری نهایی زمین نیز باید توجه کرد. زیرا یک محل دفن نهایی، زمین وسیعی را اشغال نموده که استفاده نامناسب از آن می­تواند عواقب نامطلوب اقتصادی و اجتماعی را به دنبال داشته باشد. لازم به ذکر است که مکان­های دفن مواد زائد خطرناک به هیچ عنوان نباید مورد استفاده مجدد قرار گیرند] 22[.

فاصله از شبکه راه­ها

استقرار محل دفن در فاصله زیاد از شبکه راه­ها، باعث افزایش
هزینه­های ناشی از ساخت و احداث جاده­های جدید خواهد شد ] 21[. به طور کلی به منظور کاهش زمان حمل و نقل، مکان دفن باید دارای راه اصلی و جاده بوده و به راه­های موجود نزدیک باشد. همچنین جاده­ها باید از عرض و انحنای مناسبی برای عبور ماشین­آلات مربوط به جمع­آوری زباله برخوردار باشند. در صورتی که از ماشین‌آلات سنگین استفاده نشود، جاده با عرض حداقل 5/4 متر مطلوب است. جاده­های دائمی و اصلی باید آسفالته و صاف بوده و شیب آنها کمتر از 10 درصد باشد] 47[.

 از طرفی محل دفن نباید باعث مسدود شدن شبکه راه­های دسترسی شود. در صورت مسدود شدن شبکه مسیرهای ریلی و جاده­ای، احتمال تأثیر نامطلوب بر توریسم منطقه وجود خواهد داشت ] 48[. مقادیر فواصل در نظر گرفته شده از شبکه راه­های ارتباطی برای محل دفن، در منابع مختلف متفاوت است که در جدول (5) به مواردی اشاره می­گردد.:

جدول 5- فواصل مناسب از شبکه راه­های ارتباطی برای مکانیابی محل دفن بهداشتی پسماند­های شهری

فاصله از مراکز تاریخی و باستانی

فاصله محل دفن از بناهای تاریخی، باستانی و تفرجگاه­ها باید به اندازه ای باشد که اثرات نامطلوبی بر آنها نداشته باشد. بدو (1382) حداقل فاصله از مناطقی که دارای اهمیت معماری هستند را 300 متر و برای نواحی دارای اهمیت باستان شناسی 75 متر ذکر کرده است] 40[. علی­اکبری و جمال لیوانی (1390) در مطالعه خود بافر 2 کیلومتری را برای مناطق باستانی در نظر گرفته­اند] 16[

بحث و نتیجه گیری

امروزه اکثر نقاط کره زمین بیش هر زمان دیگر تحت فشار ناشی از فعالیت های انسان قرار دارند و یکی از پیامدهای محیط زیستی ناشی از این فشار، در اثر  افزایش جمعیت، تغییر الگوی مصرف و عادات غذایی و افزایش مواد بسته­بندی بوده است که نتیجه آن افزایش تصاعدی میزان مواد زائد جامد شهری است. هم اکنون دفع این مواد یکی از مشکلات عمده و پر هزینه اغلب مدیران شهری می­باشد. نکته بسیار مهم در این خصوص آن است که مکانیابی، طراحی و اجرای محل لندفیل به گونه ای باشد که حداقل اثرات مضر را بر محیط زیست و سلامت عمومی به جا گذارد. با این وجود موضوع دفع بهداشتی پسماند در ایران مبحث جدیدی به شمار می‌آید و در اکثر مناطق کشور کماکان زباله بصورت تلنبار، سوزاندن، و در بهترین شرایط بصورت دفن غیر بهداشتی دفع می‌گردد. متاسفانه تلقی نادرست از این مسئله باعث شده است شهرداری ها که متولیان مدیریت پسماندهای جامد شهری می‌باشند صرفا حفر یک گودال، قرار دادن زباله در آن و پوشاندن آن با خاک را یک دفن بهداشتی بدانند. در حالی که هریک از مراحل مذکور نیاز به انجام مطالعات دقیق و اعمال مدیریت صحیح دارند. باید توجه داشت که مکان های قابل دسترس برای دفن پسماندهای شهری به سرعت در حال کاهش می باشد و از سوی دیگر دفع پسماندها ارتباط مستقیم با بهداشت عمومی، آلودگی آب، خاک و هوا و نیز افزایش گرمای جهانی در اثر تولید گاز متان در مراکز دفن بهداشتی دارد] 51[.

انتخاب محل مناسب جهت دفن مواد زائد جامد می تواند از اثرات نامطلوب اکولوژیکی و اجتماعی –اقتصادی جلوگیری کند. تعیین محل دفن این مواد بدون توجه به معیارهای موثر مهم می­تواند آسیب­های جبران ناپذیری را به محیط زیست اطراف و به تبع آن انسان­ها وارد نماید. انتخاب محل دفن بهینه و مناسب، زمانی امکان­پذیر است که محقق بتواند با توجه به شرایط بوم شناختی و اقتصادی- اجتماعی منطقه مورد نظر، ارتباط علمی و منطقی مناسبی میان اطلاعات و داده­های به دست آمده از کارشناسان مرتبط با موضوع مکانیابی با توجه به اولویت­های هر یک از معیارهای موثر بر مکان یابی برقرار سازد. پس از تعیین و الویت بندی معیارهای مناسب، استخراج حدود آستانه مناسب برای هر یک از معیارها اهمیت می‌یابد. در واقع انتخاب نوع پارامترهای موثر در انتخاب محل دفن بهداشتی مواد زائد جامد، تابعی از شرایط محدوده­ی مطالعاتی است که این موضوع بر وزن دهی پارامترها تأثیر مستقیم دارد به گونه­ای که در وزن­های اختصاص داده شده به پارامترها در مطالعات مختلف با شرایط محیطی مختلف، تفاوت­های زیادی مشاهده می­شود] 5 و 52[.

انتخاب معیارهای مناسب و کافی برای بدست آوردن نتایج دقیق­تر، نکته­ای است که باید به آن توجه کرد. مسلم است هرچه تعداد پارامترها بیشتر باشد نتیجه دقیق­تری حاصل می­شود اما باید توجه داشت که افزایش بیش از حد معیارها و شاخص­ها، وزن­دهی معیارها را دچار مشکل می­کند (ذراتی، 1392). بنابراین، مشارکت همه ذینفعان در گفتگو متقابل منجر به انتخاب و اولویت بندی بهتر معیارها و طراحی یک راهنمائی خواهد شد که مشاجرات احتمالی را برطرف کند] 51[.

دفن بهداشتی پسماندهای شهری مثل هر پروژه مهندسی دیگر، به اطلاعات پایه و برنامه­ریزی دقیق نیازمند است. انتخاب فاکتورهای متعدد سبب تعدد لایه­های اطلاعاتی شده و کوشش برای یافتن راه حلی مناسب برای تحلیل بر روی تعداد زیاد لایه­های اطلاعاتی و اخذ نتیجه صحیح، تصمیم­گیران را به طور ناخودآگاه به سمت و سوی استفاده از سیستمی سوق میدهد که علاوه بر دقت بالا از نظر سرعت عمل و سهولت انجام عملیات نیز در حد بالایی قرار داشته باشد] 16[. تجزیه و تحلیل لایه­هـا و عوامل متعددی که می­توانند در فرایند مکـانیـابی مـؤثر باشــند وهمچنــین مــدیریت آن فقــط در چــارچوب سیستمهای تصمیم­گیری چند معیاره امکـان پـذیر اسـت کـه ایـن مهـم نیـزدر قالـب اسـتفاده از تکنولـوژیهـای سنجش از دور و GIS ممکن خواهـد بـود ] 38، 52، 53[. در واقع GIS مجموعه­ای است متشکل از سخت افزار، نـرم افـزار، مغزافزار، دادههای مکان مرجع، الگوریتم­هـا و روش هایی که می­توانند به منظور اخذ، ذخیره­سـازی، بهنگـام سـازی، تغییر و تبـدیل و نمـایش داده­هـای مکـانی و حمایـت از تصمیم گیری مورد استفاده قرار گیرند ] 54[.

غالباً تمـامی اثـرات زیانبـار پراهمیـت کـه در طـول ارزیابی اثرات محیط زیسـت نمایـان مـیشـوند، بایـد در طول فرایند مکانیابی مورد توجه قرار گیرند. بـه جـرأت میتوان گفت مکانیابی صحیح میتواند بیش از نیمی از نگرانـیهـای موجـود در محـل دفـع را مرتفـع سـازد] 13[. به دلیل تفاوت مناطق مختلف از نظر نقش محدودیت­ها و نیز نقش امتیاز­دهی عوامل توسط کارشناسان خبره، مطالعات مکان یابی با در نظر گرفتن معیارهای متفاوتی انجام خواهد شد و در نتیجه نتیجه نهایی را تحت تاثیر قرار خواهد داد.  امید است نتایج این تحقیق مورد توجه پژوهشگران، تصمیم گیران و مدیران شهری در زمینه مکانیابی محل دفن پسماندهای شهری قرار گیرد.

فهرست منابع

• عمرانی، ق.؛ جاوید، ا. ح. و رمضان­علی، ا. 1391. بررسی معیارهای مکانیابی ایستگاه انتقال زباله منطقه 22 کلان شهر تهران از نظر ملاحضات زیست محیطی هوا و شیرابه. نشریه علوم و تکنولوژی محیط زیست. 2(5): 160-147.
• Moghaddas, N.H. and Namaghi, H.H., 2011. Hazardous waste landfill site selection in Khorasan Razavi Province, Northeastern Iran. Arabian journal of geosciences, 4(1-2), pp.103-113.
• Xue, J., Wang, W., Wang, Q., Liu, S., Yang, J. and Wui, T., 2010. Removal of heavy metals from municipal solid waste incineration (MSWI) fly ash by traditional and microwave acid extraction. Journal of Chemical Technology & Biotechnology, 85(9), pp.1268-1277.
• سازمان مدیریت و برنامه­ریزی. 1380. طراحی، اجرا، نگهداری و بهره­برداری خاک چال­های بهداشتی برای زباله‌ی شهری. معاونت امور پشتیبانی، مرکز مدارک علمی و انتشارات.
• Şener, B., Süzen, M.L. and Doyuran, V., 2006. Landfill site selection by using geographic information systems. Environmental geology, 49(3), pp.376-388.
• سازمان حفاظت محیط زیست. 1380. دستورالعمل مکان­یابی محل دفن مهندسی – بهداشتی پسماندها. دفتر بررسی آلودگی آب و خاک.
• افضلی، ا. فقیهی زرندی، ع. 1398. امکان سنجی استقرار مکان دفن مشترک مواد زاید جامد شهرستان خمینی شهر و شهرستانهای مجاور آن با استفاده از منطق فازی و AH. علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و یکم، شماره یک ، فروردین ماه 98
• شمسائی فرد، خ. 1382. مکان­یابی محل دفن بهداشتی مواد زائد جامد شهری با استفاده از GIS (مطالعه موردی: شهر بروجرد). پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم تهران.
• غضبان، ف. 1385. زمین­شناسی زیست محیطی، انتشارات دانشگاه تهران.
• .. محمدی، م. 1389. مقایسه دو روش آنالیز تصمیم­گیری چند معیاره فازی (FMCDA) و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) برای مکانیابی محل زباله­های شهری (مطالعه موردی: شهر قروه). پایان­نامه کارشناسی ارشد، گروه محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه کردستان.
• هوشیار، س. 1396. مکانیابی بهینه دفن مواد زائد جامد شهری با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (مطالعه موردی: شهر بوکان)، فصلنامه علمی -پژوهشی فضای جغرافیایی، 57 (17): 272-255.
• LaGrega, M.D., Buckingham, P.L. and Evans, J.C., 2010. Hazardous waste management. Waveland Press.
• Abdoli, M.A., 1998. Disposal and recycling management of municipal solid waste in Iran. Tehran: Organization of national municipalities.
• Wang, G., Qin, L., Li, G. and Chen, L., 2009. Landfill site selection using spatial information technologies and AHP: a case study in Beijing, China. Journal of environmental management, 90(8), pp.2414-2421.
• ISWA, 2019. Landfill Operational Guidelines, 3rd edition. A report from ISWA’S working group on landfill, 2019. 56 p.
• Chang, N.B., Parvathinathan, G. and Breeden, J.B., 2008. Combining GIS with fuzzy multicriteria decision-making for landfill siting in a fast-growing urban region. Journal of environmental management, 87(1), pp.139-153.
• Bagchi, A., 1994. Design, construction, and monitoring of landfills.
• Akbari, V., Rajabi, M.A., Chavoshi, S.H. and Shams, R., 2008. Landfill site selection by combining GIS and fuzzy multi criteria decision analysis, case study: Bandar Abbas, Iran. World Applied Sciences Journal, 3(1), pp.39-47.
• افضلی، ا. 1387. کاربرد GIS و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در مکانیابی محل دفن پسماندهای شهری، مطالعه موردی: شهرستان نجف آباد، پایان نامه کارشناسی ارشد، گروه محیط زیست، دانشگاه صنعتی اصفهان.
• اله­آبادی، ا. و ساقی، م. ح. 1390. مکانیابی و طراحی محل دفن زباله­های روستایی بخش روداب سبزوار. مجله دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی. 3 (1): 34-29.
• Gorsevski, P.V., Donevska, K.R., Mitrovski, C.D. and Frizado, J.P., 2012. Integrating multi-criteria evaluation techniques with geographic information systems for landfill site selection: a case study using ordered weighted average. Waste management, 32(2), pp.287-296.
• حیدر­زاده، ن. 1380. معیارهای مکانیابی محل دفن مواد زائد جامد شهری، چاپ دوم. انتشارات سازمان شهرداری های کشور.
• خورشید­دوست، ع. م. و عادلی، ز. 1388. کاربرد عوامل ژئومورفیک در مکانیابی دفن زباله­های شهری (مطالعه موردی: شهر بناب). فصلنامه جغرافیای طبیعی. 5 (2): 72-63.
• Moeinaddini, M., Khorasani, N., Danehkar, A. and Darvishsefat, A.A., 2010. Siting MSW landfill using weighted linear combination and analytical hierarchy process (AHP) methodology in GIS environment (case study: Karaj). Waste management, 30(5), pp.912-920.
• Tavares, G., Zsigraiová, Z. and Semiao, V., 2011. Multi-criteria GIS-based siting of an incineration plant for municipal solid waste. Waste management, 31(9-10), pp.1960-1972.
• Oweis, I.S. and Khera, R.P., 1990. Geotechnology of waste management.
• امینی، م. 1386. مکانیابی دفع مواد زائد جامد شهری با استفاده از تکنولوژی سنجش از دور در محیط GIS (مطالعه موردی: شهرستان ساری)، پایان نامه کارشناسی ارشد، گروه سنجش از دور و GIS، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه تبریز.
• پور­احمد، ا.؛ کیومرث، ح.؛ زهرایی، م. س. و نظری­عدلی، س. 1386. استفاده از الگوریتم های فازی و GIS برای مکانیابی تجهیزات شهری (مطالعه موردی: محل دفن زباله شهر بابلسر). مجله محیط شناسی. 42(34): 42-31.
• مجلسی، م. و دامن­افشان، ح. 1388. مکانیابی محل دفن پسماندهای شهری شهرستان دزفول با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS، دوازدهین همایش ملی بهداشت محیط، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی، تهران.
• فتایی، ا. و آل­شیخ، ع. 1388. مکانیابی دفن مواد زائد جامد شهری با استفاده از GIS و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) مطالعه موردی: شهر گیوی. مجله علوم محیطی. 6(6): 158-145.
• علی­اکبری، ا. و جمال­لیوانی، آ. 1390. مکانیابی محل دفن بهداشتی زباله­های جامد شهری با استفاده از روش AHP، مطالعه موردی شهر بهشهر. فصلنامه جغرافیا. 30 (9): 111-95.
• Sharifi, M., Hadidi, M., Vessali, E., Mosstafakhani, P., Taheri, K., Shahoie, S. and Khodamoradpour, M., 2009. Integrating multi-criteria decision analysis for a GIS-based hazardous waste landfill sitting in Kurdistan Province, western Iran. Waste management, 29(10), pp.2740-2758.
• Vosoogh A, Baghvand A, Karbassi A, Nasrabadi T (2017) Landfill site selection using pollution potential zoning of aquifers by modified DRASTIC method: case study in Northeast Iran. Iran J Sci Technol Trans Civ Eng 41:229–239. https://doi.org/10.1007/s40996-017-0054-3
• Shamshiry, E., Nadi, B., Mokhtar, M.B., Komoo, I. and Hashim, H.S., 2011. Urban solid waste management based on geoinformatics technology. Journal of Public Health and Epidemiology, 3(2), pp.54-60.
• خراسانی، ن. ا.؛ مهردادی، ن.؛ درویش­صفت، ع. ا. و شکرانی، ع. 1383. مطالعات زیست محیطی در جهت انتخاب محل مناسب برای دفن زباله شهر ساری. مجله منابع طبیعی ایران جلد 57(2): 14-1.
• Kontos, T.D., Komilis, D.P. and Halvadakis, C.P., 2005. Siting MSW landfills with a spatial multiple criteria analysis methodology. Waste management, 25(8), pp.818-832.
• لاله زاری، ا .1386. مکانیابی و ساماندهی مراکز دفن پسماند­های جامد دره شهر با تأکید بر ژئومرفولوژی کارست. پایان­نامه کارشناسی ارشد، گروه جغرافیای طبیعی، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی.
• Motlagh, Z.K., Sayadi, M.H., 2015. Siting MSW landfills using MCE methodology in
  GIS environment (Case study: Birjand plain, Iran). Waste Manage. 46, 322–337.
• رضایی، ر.؛ ملکی، ا.؛ صفری، م. و قوامی، ع. 1389. ارزیابی آلودگی شیمیایی منابع آب زیرزمینی مناطق پایین دست محل دفن زباله شهر سنندج. مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی کردستان. 3(15): 98-89.
• بدو، ک. 1382. محل دفن زباله. مجله مدیریت پسماندها. 1(3): 23-18.
• سرتاج، م.؛ صدوق، م. ب. و جلالوندی، ح. 1386. کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی در مکانیابی محل­های دفن پسماند­های ویژه، سومین همایش ملی مدیریت پسماند، سازمان بازیافت و تبدیل مواد، تهران.
• صمیمیان، م. زند مقدم. م. 1396. مکانیابی محل دفن پسماند زباله های شهری با رویکرد زیست محیطی )مطالعه موردی شهر قائمشهر (، مجله کاربرد س ستمی اطالعات جغراف ای یی و سنجش از دور در برنامه ر دوره ،یزی 8 ،شماره 2 ،تابستان 1396
• Baban, S.M. and Flannagan, J., 1998. Developing and implementing GIS-assisted constraints criteria for planning landfill sites in the UK. Planning Practice & Research, 13(2), pp.139-151.
• فرهودی، ر. ا.؛ حبیبی، ک.؛ و زندی­بختیاری، پ. 1384. مکانیابی محل دفن مواد زائد جامد شهری با استفاده از منطق فازی در محیط GIS (مطالعه موردی: شهر سنندج). نشریه هنرهای زیبا. 23(8): 24-15.
• Aguilar, J.A.A., Aguilar, H.A.N., Hernandez, R.F.G. and Valencia, M.N.R., 2018. Emplacement of solid waste management infrastructure for the Frailesca Region, Chiapas, México, using GIS tools. The Egyptian Journal of Remote Sensing and Space Science, 21(3), pp.391-399.
• De Waele, J., Nyambe, I.A., Di Gregorio, A., Di Gregorio, F., Simasiku, S., Follesa, R. and Nkemba, S., 2004. Urban waste landfill planning and karstic groundwater resources in developing countries: the example of Lusaka (Zambia). Journal of African Earth Sciences, 39(3-5), pp.501-508.
• عبدلی، م. ع. 1380. بازیافت و دفع مواد زائد جامد شهری، تدوین شیوه­های مناسب دفن بهداشتی و تهیه کمپوست (کود آلی)، جلد سوم، انتشارات سازمان شهرداری های کشور، تهران.
• Zeiss, C. and Lefsrud, L., 1995. Analytical framework for waste-facility siting. Journal of urban planning and development, 121(4), pp.115-145.
• Cantwell, R., 1999. Putting Data to Work—GIS and Site Selection Studies for Waste Management Facilities. In Conference Proceedings (pp. 152-163).
• Allen, A.R., 2002, September. Attenuation: a cost effective landfill strategy for developing countries. In Proceedings of 9th Congress of the International Association for Engineering Geology and the Environment (pp. 136-147).
• Amoah, R.A., Kursah, M.B, 2019. Geospatial analysis of landfill site selection perspectives using geographic information systems in Bongo district, Ghana. SN Appl. Sci.1,  https://doi.org/10.1007/s42452-019-1273-y
• Longdill, P.C., Healy, T.R., Black, K.P., 2008. An integrated GIS approach for sustainable aquaculture management area site selection. Ocean Coast. Manage. 51 (8), 612–624.
• Soltani, A., Hewage, K., Reza, B., Sadiq, R., 2015. Multiple stakeholders in multicriteria decision-making in the context of municipal solid waste management: a review. Waste Manage. 35, 318–328.
• Jahani A., Susan M.2002. First chapter of What is geographic information systems?, GIS as simple words, the geographical organization of the Ministry of Defense and Armed Forces Logistics Publications, p 20. 4.

[1]- استادیار گروه علوم و مهندسی محیط زیست، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه اردکان. اردکان، ایران (نویسنده مسئول)

[2]- دانشجوی کارشناسی ارشد محیط زیست، گروه علوم و مهندسی محیط زیست، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه اردکان. ایران

[3]- استادیار گروه محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه زابل، زابل، ایران

[4]- Department of Environmental science and engineering, Faculty of Agriculture & Natural Resources, Ardakan University, P.O. Box 184, Ardakan, Iran

[5]- M.Sc. student of Environmental science, Department of Environmental science and engineering, Faculty of Agriculture & Natural Resources, Ardakan University, P.O. Box 184, Ardakan, Iran.

[6]- Department of Environmental sciences, Faculty of Natural Resources, University of Zabol, Zabol, Iran