مدل اکولوژیکی توسعه اکوتوریسم در جزیره هرمز با تأکید بر توسعه پایدار

مقاله مستخرج از پایان نامه

پایداری، توسعه و محیط زیست، دوره سوم، شماره1، بهار 1401، صص 29-44

مدل اکولوژیکی توسعه اکوتوریسم در جزیره هرمز با تأکید بر توسعه پایدار

پانته‌آ نامداری[1]

دکتر اکرم الملوک لاهیجانیان ^*[2]

Lahijanian@hotmail.com

دکتر محسن دهقانی قناتغستانی[3]

دکتر محمد صدیق مرتضوی[4]

چکیده

زمینه و هدف: یکی از مهم‌ترین گام‌ها در مدیریت و برنامه‌ریزی برای توسعه اکوتوریسم، داشتن شناخت کافی از محیط‌زیست آن منطقه است. پژوهش حاضر، در جزیره هرمز واقع در تنگه خلیج‌فارس صورت گرفته است که دارای جاذبه‌های منحصربه‌فرد طبیعی می‌باشد. هدف تعیین مدل و پهنه‌های اکولوژیکی مناسب جهت توسعه اکوتوریسم در جزیره هرمز با توجه به اصول توسعه پایدار است.

روش بررسی: در این تحقیق از تکنیک (ضعف، قوت، فرصت و تهدید) یا ([5]SWOT)، فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی ([6]AHP) و سامانه اطلاعات جغرافیایی ([7]GIS) استفاده‌شده است. در ابتدا تکنیک SWOT، وضعیت فعلی گردشگری جزیره را در محیط رقابتی نشان داد، سپس، 5 معیار و 16 زیر معیار برای بررسی پتانسیل اکولوژیک اکوتوریسم جزیره توسط خبرگان حوزه گردشگری منطقه، انتخاب شد و پس از ارزش‌گذاری این معیارها با روش AHP، مدل اکولوژِیکی تعیین گردید و لایه‌های رقومی مربوط معیارها و زیر معیارها در محیط GIS تهیه و تلفیق شدند که درنهایت منجر به نقشه پهنه‌بندی معیارهای اکولوژیک اکوتوریسم جزیره هرمز در چهار طبقه (بسیار مناسب تا ضعیف) گردید.

یافته‌ها: یافته‌ها نشان می‌دهد که 8 کیلومترمربع از زمین‌های جزیره هرمز در طبقه بسیار مناسب، 13 کیلومترمربع در طبقه مناسب،15 کیلومترمربع در طبقه متوسط و 6 کیلومترمربع از این پهنه‌ها در طبقه ضعیف قرار دارند. این نواحی به ترتیب اولویت شامل: نواحی مرکزی، شرقی، جنوبی، شمالی و غربی می‌باشند، بنابراین جزیره دارای پتانسیل اکولوژیکی بالایی است.

بحث و نتیجه‌گیری: توسعه اکوتوریسم در جزیره هرمز، سبب ارتقای سطح اقتصاد منطقه و بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی می‌گردد. این نتایج می‌تواند به‌عنوان یک نقشه راه برای مدیران (محلی و ملی) و سایر سازمان‌های مرتبط در حوزه مدیریت منابع گردشگری عمل کرده و به ایجاد یک برنامه مدیریت جامع گردشگری در منطقه با توجه به اصول توسعه پایدار کمک نماید.

واژه‌های کلیدی: مدل اکولوژیکی اکوتوریسم، توسعه پایدار، خلیج‌فارس،جزیره هرمز

Ecological Model of Ecotourism Development in Hormuz Island with Emphasis on the Sustainable Development

Panteha Namdari [8]

Akramolmolok Lahijanian^*[9]

Lahijanian@hotmail.com

Mohsen Dehghani Ghanatghestani [10]

Mohammad Seddiq Mortazavi [11]

Abstract

Background and Objective: One of the most important steps in managing and planning for ecotourism development is having sufficient knowledge of the environment of that area. The present study was conducted on the island of Hormuz in the Persian Gulf, which has unique natural attractions. The aim is to determine the appropriate ecological model and zones for the development of ecotourism in Hormuz Island according to the principles of sustainable development.

Material and Methodology: In this research, technique (SWOT), Analytic Hierarchy Process (AHP) and Geographic Information System (GIS) have been used. First, the SWOT technique showed the current state of the island's tourism in a competitive environment, then, 5 criteria and 16 sub-criteria were selected by regional tourism experts to evaluate the ecological potential of the island, and after evaluating these criteria by AHP method, the ecological model Was determined And the digital layers related to the criteria and sub-criteria were prepared and integrated in GIS environment, which finally led to the zoning map of Hormuz Island ecotourism criteria in four categories.

Findings: Findings indicate that 8 square kilometers of land in Hormoz are in a very suitable floor, 13 square kilometers in a suitable floor, 15 square kilometers in the middle floor and 6 square kilometers of these areas are in a poor floor. These areas include the central, eastern, southern, northern and western areas in order of priority, so the island has a high ecological potential.

Discussion and Conclusion: The development of ecotourism on the island of Hormuz, promotes the level of the region's economy and sustainable use of natural resources. These results can serve as a roadmap for managers and other related organizations in the field of tourism and help to create a comprehensive tourism management plan in the region according to the principles of sustainable development.

Keywords: Ecological Model of Ecotourism, Sustainable Development, Persian Gulf, Hormoz Island

مقدمه

به گفته سازمان جهانی گردشگری ملل متحد (UNWTO)[12]، «گردشگری شامل فعالیت افرادی است که به خارج از محیط معمول خود سفر می‌کنند و به مدت حداقل یک‌شب و حداکثر یک سال در مقاصد تفریحی، تجاری دیگر اقامت می‌کنند.» لذا، گردشگری یکی از بخش‌های کلیدی اقتصاد است که سهم مستقیم در تولید ناخالص داخلی هر کشور دارد و برای مردم محلی اشتغال ایجاد می‌کند. علاوه بر این، گردشگری صلح، رفاه، روابط ملی و بین‌المللی را در راستای اهداف توسعه پایدار ترویج و توسعه می‌دهد (1).

یکی از انواع گردشگری در طبیعت اکوتوریسم نام دارد. اکوتوریسم اغلب با واژه بوم گردی برابر است، اما بیشتر از گردشگری در طبیعت به مناطق طبیعی توجه دارد چراکه دارای مؤلفه‌های اخلاقی، تعهد، احترام، بهره‌مندی پایدار و حفاظت از محیط‌زیست و مردم محلی است که با اهداف توسعه پایدار هماهنگ و همسو است (3و2). اهمیت این موضوع باعث شد که سال 2017 به‌عنوان سال بین‌المللی توسعه پایدار اکوتوریسم نامیده شود. رشد جهانی اکوتوریسم می‌تواند ترکیبی از مزایای توسعه اقتصادی، انعطاف‌پذیری جوامع محلی و تنوع زیستی باشد (3). اکوتوریسم یک بازار در حال رشد دریکی از بزرگ‌ترین صنایع جهان، یعنی صنعت گردشگری است (4و5).

فعالیت‌های اکوتوریسم به‌تدریج در تعداد زیادی از کشورها مانند ایران رواج یافته است. اگرچه ایران دارای آب‌وهوای و جاذبه‌های طبیعی متنوع و همچنین تنوع زیستی قابل‌توجهی است، اما محدودیت‌های عمده‌ای مانند فقدان مقررات قطعی، نبود برنامه‌های آموزشی مدون و زیرساخت‌های مناسب است که به کند شدن توسعه اکوتوریسم در ایران کمک کرده است. توسعه اکوتوریسم پایدار یکی از موضوعاتی است که در کشور ما به‌طور کامل موردتوجه قرار نگرفته است (6). ایران دارای چندین جزیره واقع در خلیج‌فارس ازجمله هرمز است که ازنظر منابع اکولوژیکی و صنعت اکوتوریسم دارای اهمیت زیادی هستند. این جزیره، به دلیل دور بودن و جزیره‌ای بودن دارای اکوسیستم‌های بکر است که باعث می‌شود به‌عنوان مقصد بوم گردی معرفی گردد (7). جزیره هرمز در دهانه خلیج‌فارس واقع‌شده است و دارای ارزش‌ها و فرصت‌های نظامی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی، اقتصادی و زیست‌محیطی فراوانی است و به‌عنوان مروارید زمین‌شناسی خلیج‌فارس شناخته می‌شود که به دلیل تنوع زیاد سنگ‌ها و مواد معدنی در سطح جهانی شهرت دارد (8). این تنوع در ساختارهای زمین‌شناسی (بیش از 72 نوع تنوع رنگ در خاک جزیره) باعث شده است که سالانه گردشگران داخلی و بین‌المللی زیادی را به خود جذب کند. از دیگر جاذبه‌های این جزیره می‌توان مناظر زیبای اطراف جزیره، معدن اکر، صخره‌های مرجانی، سواحل صخره‌ای، غارهای دریایی، سواحل ساحلی، پوشش گیاهی بومی حرا، وجود گونه‌های حیات‌وحش نادر و در معرض خطر انقراض مانند لاک‌پشت، دلفین و غیره را نام برد. به دلیل پدیده‌های متنوع و منحصربه‌فرد زمین‌شناسی و بیولوژیکی این جزیره پتانسیل لازم برای تبدیل‌شدن به قطب ژئوتوریسم عالی در منطقه خلیج‌فارس را دارد(9). بیش از 5700 نفر در این جزیره زندگی می‌کنند، رشد جمعیت جزیره روند کاهشی دارد اما نرخ بیکاری روند افزایشی دارد (10)؛ بنابراین توسعه گردشگری در این جزیره می‌تواند راه‌حل مناسبی برای بهبود شرایط اقتصادی و ایجاد اشتغال برای افراد بومی منطقه باشد.

مدیریت اکوتوریسم در جزایر بسیار ساده‌تر از سرزمین اصلی است؛ زیرا محدودیت تعداد گردشگران و کنترل کار آن‌ها راحت‌تر از سرزمین اصلی انجام می‌شود. همچنین، محیط طبیعی جزایر یک محیط جداشده است و باید ازنظر تنوع زیستی حفظ شود. با توجه به اهمیت زیاد گردشگری و تأثیرات آن بر محیط‌زیست، بررسی و برنامه‌ریزی اصولی بر پایه توسعه پایدار امری بسیار حیاتی محسوب می‌گردد، تاکنون تحقیقات مختلفی در این خصوص انجام‌شده است ، ازجمله این مطالعات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: در پژوهشی باهدف «ارائه معیارهای مناسب برای برنامه‌ریزی صنعت گردشگری در روستاهای ساحلی (مطالعه موردی: جزیره قشم)» صورت گرفت. بر اساس روش دلفی (Delphi) معیارهای گردشگری در چهار دسته اصلی معیارهای زیست‌محیطی، معیارهای تسهیلات و خدمات گردشگری، معیارهای زیرساختی و معیارهای اقتصادی_اجتماعی و فرهنگی مشخص گردیدند. سپس اولویت-بندی دهستان‌های جزیره جهت توسعه گردشگری بر اساس روش TOPSIS صورت پذیرفت. نتایج پژوهش نشان از آن دارد که پهنه‌بندی مناطق مستعد توریسم ساحلی نقش مؤثری در توسعه منطقه خواهد داشت و با بهره‌گیری از پتانسیل‌های متنوع و متعدد منطقه جزء با نگرش همه‌جانبه و برنامه‌ریزی چندبعدی میسر نخواهد شد (11). در تحقیقی به‌منظور برنامه‌ریزی کاربری اراضی جهت توسعه گردشگری با رویکرد ارزیابی چند عامله، از 10 متغیر طبقات ارتفاعی، شیب، جهت شیب، خاک، لیتولوژی، پوشش زمین، راه ارتباطی، گسل، پتانسیل سیلاب و پتانسیل زمین‌لغزش برای منطقه اشنویه استفاده‌شده است. مواد مورداستفاده در این پژوهش از نقشه‌های مختلف با مقیاس‌های متفاوت، نرم‌افزار ARCGIS10، نرم‌افزار Super Decisions استفاده‌شده است، در مرحله بعد متغیرها با استفاده از مدل‌های[13]ANP و AHP وبر اساس نظر متخصصین امر ارزش‌گذاری گردیدند. نتایج در سه‌طبقه کیفی ممنوع، مشروط و مجاز محاسبه شد و نشان داد که حدود 21 درصد از منطقه واجد قابلیت توسعه گردشگری به‌طور مجاز است و حدود 42 درصد از منطقه قابلیت توسعه فقط به‌صورت مشروط با رعایت جوانب اکولوژیکی را دارا است. حدود 37 درصد هم ممنوع بودن توسعه گردشگری را نشان می‌دهد. در پهنه‌هایی که جهت توسعه گردشگری مجاز هستند، در صورت استفاده مطلوب، ارائه امکانات و خدمات رفاهی و تبلیغ مناسب می‌توان از پتانسیل‌های آن‌ها به‌منظور گسترش گردشگری پایدار و برقراری تعادل و توازن اقتصادی مناطق مختلف به‌ویژه مناطق توسعه‌نیافته و روستایی استفاده کرد (12). در پژوهشی از ﻃﺮﯾﻖ مکان‌یابی ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﺘﻌﺪ توسعه‌ی گردشگری ﺳﻼﻣﺖ ازنظر قابلیت‌های ﻣﺤﯿﻄﯽ در اﺳﺘﺎن ﻣﺎزﻧﺪران پرداخته شد؛ که در آن از روش تصمیم‌گیری ﭼﻨﺪ ﻣﻌﯿﺎره و – ﺑﭙﺮدازد. ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس، اﺑﺘﺪا ﺑﺎ دسته‌بندی، سامانه‌ی اﻃﻼﻋﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎی ﻣﺤﯿﻄﯽ مکان‌یابی ﮔﺮدﺷﮕﺮی ﺳﻼﻣﺖ د ر ﺳﻪ ﮔﺮو ه ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎی ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ، ﻣﻨﺎﺑﻊ و زیرساخت‌ها ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﯾﺪ.پس از ﺗﺸﮑﯿﻞ ماتریس‌های زوﺟﯽ و وزن دهی ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ، ﻣﻌﯿﺎر ﻣﻨﺎﺑﻊ و زیرساخت‌ها ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده و ﭘﺲ ا ز آن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎی ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ و ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ رقابت‌پذیری ﻗﺮار دارﻧﺪ. درنتیجه‌ی ﻫﻤﭙﻮﺷﺎﻧﯽ لایه‌ها، ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﺘﺎن ازلحاظ قابلیت‌های توسعه‌ی گردشگری ﺳﻼﻣﺖ اولویت‌بندی ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ. ﻧﺘﺎﯾﺞ ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﮐﯽ از آ ن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﯽ اﺳﺘﺎن به‌ویژه در حاشیه‌ی محدوده‌های ﺷﻬﺮی از قابلیت‌های ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺟﻬﺖ توسعه‌ی ﮔﺮدﺷﮕﺮی ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ (13). در تحقیقی به شناسایی مطلوب‌ترین نقاط جهت احداث سایت گردشگری دریایی در شهرستان تنکابن پرداخته شد. به‌منظور مکان‌یابی چنین سایت‌هایی در نظر گرفتن معیارهایی بدین شرح ضروری است: فاصله از دریا، دید نسبت به دریا، آفتاب‌گیری، کاربری اراضی، فاصله از مخاطرات طبیعی همچون گسل، سیلاب، فرسایش، فاصله از سکونتگاه‌ها، فاصله از رودخانه و دریاچه، فاصله از شبکه معابر، فاصله از مناطق حفاظت‌شده و درصد شیب. پس از تعین وزن هر یک از معیارها از روش AHP، لایه‌های اطلاعاتی هر یک از معیارها در محیط GIS ایجاد گردید. بر این اساس چهار محدوده در شهرستان تنکابن به‌منظور جانمایی سایت گردشگری دریایی نسبت به سایر نقاط، مطلوب تشخیص داده‌شده است. بنابراین برنامه‌ریزی مناسب برای ایجاد سایت‌های گردشگری دریایی در مکان‌های پیشنهادشده به ترتیب اولویت، توسعه پایدار گردشگری و متقابلاً توسعه اقتصادی منطقه را به همراه خواهد داشت (14).

متأسفانه اکثر مطالعات انجام‌شده به‌صورت کیفی بوده و کاربرد علمی و عملی در آن در نظر گرفته نشده است.لذا این پژوهش سعی دارد یک مدل گردشگری را ارائه دهد که پهنه‌بندی در آن بر اساس وضعیت فعلی و معیارها و پتانسیل‌های مختص جزیره هرمز بناشده است. به‌گونه‌ای که به‌صورت عملی می‌تواند نقشه راه مدیران در توسعه برنامه‌های اکوتوریسم منطقه با توجه به اهداف توسعه پایدار قرار گیرد.

روش بررسی 

منطقه موردمطالعه

جزیره هرمز در دهانه تنگه هرمز در مدخل ورودی خلیج‌فارس از دریای عمان بین مختصات جغرافیایی 56 درجه 25 دقیقه تا 56 درجه و 30 دقیقه طول شرقی و 27 درجه و 2 دقیقه تا 27 درجه و 6 دقیقه عرض شمالی است، بین بندرعباس در شمال غربی و جزایر قشم و لارک در جنوب غربی واقع‌شده است. این جزیره به دلیل موقعیت جغرافیایی که در مجاورت تنگه هرمز قرار دارد، کلید خلیج‌فارس نامیده می‌شود. جزیره هرمز بیضی‌شکل است که قطر کوچک آن 5.5 و قطر بزرگ بین 7.5 تا 9 کیلومتر و مساحت آن حدود 42 کیلومترمربع است. این جزیره اصولاً یک گنبد نمکی است که در آن سازندهای آذرین و غالباً آتش‌فشانی تیپ غالب سنگ‌شناسی را تشکیل می‌دهد وجود کانی‌ها و سنگ‌های زیبا، لقب موزه زمین‌شناسی و بهشت زمین شناسان را برای این جزیره به ارمغان آورده است (شکل 1).

شکل 1- موقعیت جزیره هرمز در خلیج‌فارس (مآخذ: نگارنده)

Figure 1- Location of the island of Hormuz in the Persian Gulf (by author)

مواد و روش‌ها

این تحقیق بر اساس اهداف خاص خود از نوع کاربردی است زیرا در راستای ارزیابی و شناخت پتانسیل‌های گردشگری جزیره هرمز و ارائه مدل اکولوژی کارآمد بر آن است که نتایج حاصله در برنامه‌ریزی بهتر گردشگری منطقه در راستای توسعه پایدار قابل‌استفاده باشد. در این راستا با توجه به موضوع و مباحث نظری آن از روش پیمایشی و همچنین از مدل دلفی(شامل 15 نفر از متخصصان حوزه گردشگری و مدیریت محیط‌زیست منطقه واژ طریق پرسشنامه و مصاحبه حضوری) جهت ارائه راهکارهای کارآمد و برنامه‌ریزی اصولی و مناسب استفاده‌شده است. روش گردی آوری اطلاعات از طریق روش کتابخانه‌ای و روش میدانی صورت گرفته است. با استفاده از اطلاعات فوق‌الذکر استراتژی‌های مربوط به تکنیک SWOT (نقاط قوت، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدها) تهیه و توسط گروه دلفی وزن دهی شد و نمایی از وضعیت فعلی گردشگری منطقه مشخص گردید (15). سپس عوامل اکولوژیکی مرتبط با گردشگری منطقه موردمطالعه موردبررسی قرار گرفت. برای تحلیل دقیق این موضوع از فرآیند سلسله مراتبی AHP بهره گرفته‌شده است (16و 13). به‌طوری‌که برای تجزیه‌وتحلیل اطلاعات در ابتدا، عوامل مؤثر در پهنه‌بندی مدل اکولوژیکی گردشگری (معیارها و زیر معیارها) در محدوده موردمطالعه به کمک گروه دلفی که همگی با موضوع و قلمرو پژوهش آشنایی کامل داشتند جمع‌آوری و انتخاب گردید وزن دهی و اولویت‌بندی شد و سپس برای ترسیم، تلفیق و تحلیل از نرم‌افزار- ARC      GIS استفاده گردید. نرم‌افزار GIS بیشترین کاربرد را در تجزیه‌وتحلیل داده‌ها داشته و با کارایی که دارد در جهت برآورد نیازهای مختلف اطلاعاتی، برآورد شاخص و به‌طورکلی کمک به برنامه‌ریزی و ارزیابی فعالیت‌های گردشگری بسیار مؤثر هست (17).

یافته‌ها

الف - تعیین وضعیت فعلی گردشگری در جزیره هرمز

به‌منظور ارائه راهبردهای توسعه گردشگری در جزیره هرمز عوامل چهارگانه تحلیل SWOT در جهت رفع ضعف‌ها و تهدیدها و تقویت فرصت‌ها و قوت‌ها موردبررسی قرارگرفته است)تعیین میزان وزن عوامل با روش دلفی انجام شده) ،که نتایج حاصل از آن به ترتیب در جدول 1 و 2 ارائه‌شده است (15).

جدول 1- ماتریس عوامل داخلی (قوت‌ها و ضعف‌ها) مؤثر بر گردشگری جزیره هرمز(مآخذ: نگارنده)

Table 1-Matrix of internal factors (strengths and weaknesses) affecting tourism in Hormuz Island

(By author)

جدول 2- ماتریس عوامل خارجی (فرصت‌ها و تهدیدها) مؤثر بر گردشگری جزیره هرمز(مآخذ: نگارنده)

Table 2- Matrix of external factors (opportunities and threats) affecting tourism in Hormuz Island

(By author)

ماتریس SWOT عوامل داخلی و خارجی را باهم پیوند می‌دهد (نمودار 1). بر اساس امتیاز وزنی حاصل از عوامل داخلی و خارجی وضعیت فعلی برای توسعه گردشگری جزیره هرمز، «محیط رقابتی» را نشان می‌دهد (15).

شکل 2- نمودار تجزیه‌وتحلیل SWOT جزیره هرمز (مآخذ: نگارنده)

Figure 2- SWOT analysis diagram of Hormuz Island (by author)

ب - معیارهای اکوتوریسمی جزیره هرمز

معیارها و زیر معیارهای منتخب به‌صورت نمودار در ذیل آورده

 شده است. (انتخاب معیارها و زیر معیارهای از طریق جلسات حضوری توسط گروه دلفی صورت گرفته است).

شکل 3- نمودار معیارهای اکولوژیکی اکوتوریسم در جزیره هرمز (مآخذ: نگارنده)

Figure 3- Chart of ecological criteria of ecotourism in Hormuz Island (by author)

ج- نتایج حاصل از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)

از روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی برای تعیین دقیق ضرایب معیارها و عوامل مختلف در این تحقیق استفاده می‌شود. فرآیند AHP مستلزم مقایسات زوجی همراه با وابستگی درونی بین معیار‌هاست. بنابراین برای معیارهایی که در مرحله قبل از طریق روش دلفی انتخاب گردید ماتریس‌های زوجی بر اساس جدول ارجحیت مقایسات بر اساس اعداد 1 تا 9 مشخص شد (18). جدول مربوط به مقایسات زوجی معیارهای طبیعی اکوتوریسم در جزیره هرمز است که بر اساس ارجحیت از پیش تعیین‌شده نتایج حاصل به شرح زیر هست.

جدول 3- مربوط به مقایسات زوجی معیارهای اکولوژیکی گردشگری در جزیره هرمز (مآخذ: نگارنده)

Table 3- Related to pairwise comparisons of ecological ecotourism criteria in Hormuz Island (by author)

د- مدل مفهومی معیارهای اکولوژیکی اکوتوریسم جزیره هرمز

بر اساس وزن معیارهای اکولوژیکی حاصل در جدول شماره سه، مدل خطی زیر به‌عنوان مدل مفهومی معیارهای اکولوژیکی اکوتوریسم در جدول شماره چهار تعیین گردید . زیر معیارهای موردبررسی به‌صورت حروف مخفف(جدول شماره سه) نمایش داده‌شده است. در این مرحله، مجموع امتیاز نهایی از تلفیق ضرایب اهمیت، به دست می‌آید(K  =1000  ضریب ثابت( .

 جدول 4- مدل مفهومی معیارهای اکولوژیکی اکوتوریسم در جزیره هرمز (مآخذ: نگارنده)

Table 4- Conceptual model of ecological ecotourism criteria in Hormuz Island (by author)

پس از تعیین معیارهای اکولوژیک و وزن دهی آن‌ها، نقشه‌های موقعیت مکانی هریک از معیارها و زیر معیارهای مربوط به آن‌ها

تهیه و در زیر آورده شده است.

شکل4- موقعیت مکانی معیار پهنه‌های حساس در جزیره هرمز (مآخذ: نگارنده)

Figure 4- location of sensitive areas criterion in Hormuz Island (by author)

شکل5- موقعیت مکانی معیار پوشش گیاهی در جزیره هرمز (مآخذ: نگارنده)

Figure 5- location of vegetation criterion in Hormuz Island (by author)

شکل6- موقعیت مکانی معیار حیات‌وحش در جزیره هرمز (مآخذ: نگارنده)

Figure 6- Location of wildlife criterion in Hormuz Island (by author)

شکل7- موقعیت مکانی معیار جاذبه‌های زمین‌شناسی در جزیره هرمز (مآخذ: نگارنده)

Figure 7- location of geological attractions criterion in Hormuz Island (by author)

شکل8- موقعیت مکانی معیار سواحل در جزیره هرمز (مآخذ: نگارنده)

Figure 8- location of beaches criterion in Hormuz Island (by author)

ه- تهیه نقشه پهنه‌بندی پتانسیل اکولوژیکی اکوتوریسم جزیره هرمز در محیط GIS

درنهایت پس از تلفیق و روبهم گذاری نقشه‌های مربوط به هر معیار و طبقه‌بندی آن‌ها بر اساس اوزان جدول شماره سه ،در جدول شماره پنج آورده شده است.سپس در محیط GIS، نقشه پهنه‌بندی پتانسیل اکولوژیکی اکوتوریسم جزیره هرمز در چهار طبقه خیلی مناسب، مناسب، متوسط و ضعیف با توجه به وزن نهایی هر معیار تهیه گردید (شکل 9).

جدول 5- طبقه بندی شاخص اکولوژیکی اکوتوریسم در جزیره هرمز (مآخذ: نگارنده)

Table 5- Zoning of the ecological ecotourism index in Hormoz Island (by author)

شکل 9- پهنه‌بندی شاخص اکولوژیکی اکوتوریسم جزیره هرمز در محیط  GIS(مآخذ: نگارنده)

Figure 9- Zoning of Hormoz Island Ecological Ecotourism Index in GIS environment (by author)

بحث و نتیجه‌گیری

رشد و توسعه در هر زمینه‌ای ازجمله گردشگری، نیازمند برنامه‌ریزی خردمندانه‌ای است تا ضمن به حداقل رساندن آسیب‌ها و هزینه‌ها، بتوان منافع آن را ارتقاء بخشید؛ ازاین‌رو می‌توان گفت، توسعه مطلوب گردشگری همیشه در راستای اهداف توسعه پایدار صورت گرفته و هرگز تصادفی نیست؛ بلکه مسئله‌ای کاملاً نظام‌مند و برنامه‌ریزی‌شده است؛ اما لازمه برنامه‌ریزی، سرمایه‌گذاری و توسعه زیرساخت‌های گردشگری، شناسایی مناسب‌ترین مکان‌ها برای توسعه است تا به‌این‌ترتیب ضمن ایجاد شرایط مناسب برای توسعه در مناسب‌ترین مکان‌ها، زمینه‌های حفاظت یا احیاء مناطق آسیب‌دیده نیز فراهم شود. در این بررسی نیز با سامانه اطلاعات جغرافیایی و الگوی فرایند تحلیلی سلسله مراتبی، کوشش شد تا پهنه‌های دارای مطلوب‌ترین شرایط اکولوژیکی برای توسعه اکوتوریسم شناسایی شوند. همان‌طور که در نقشه شکل شماره نه نشان داده شد، 8 کیلومترمربع از زمین‌های جزیره هرمز در طبقه بسیار مناسب و 13 کیلومترمربع از این پهنه‌ها در طبقه مناسب قرار دارند. این مسئله بیان می‌کند درمجموع، 20 کیلومترمربع از مساحت جزیره هرمز یعنی 47 درصد از زمین‌های این جزیره شرایط پذیرفتنی برای برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری ازلحاظ شاخص اکولوژیک رادارند. با توجه ‌به یافته‌های پژوهش، بخش مرکزی جزیره و محدوده آن، بیشترین مساحت و مناسب‌ترین شرایط را برای توسعه گردشگری اکولوژیکی دارد که دلیل آن، تمرکز بیشتر شاخص‌های دخیل در الگو در این بخش است. از مهم‌ترین دلایل این مسئله می‌توان به علت قرارگیری عمده جاذبه‌های زمین‌شناسی در این بخش اشاره کرد که به علت منحصربه‌فرد بودنشان این جزیره را به بهشت زمین‌شناسی تبدیل کرده‌اند و مهم‌ترین عامل در جذب گردشگران بخصوص ژئوتوریست ها در این جزیره شده‌اند. همچنین به دلیل نزدیکی به سواحل زیبا و محدوده حیات‌وحش منحصربه‌فرد، منجر به این گردیده که بخش مرکزی نسبت به سایر بخش‌ها شرایط مساعدتری برای توسعه گردشگری اکولوژیکی و جذب گردشگر را داشته باشد ؛ اما همان‌طور که مشاهده می‌شود، بخش غربی ازنظر برخورداری از پهنه‌‌هایی با درجه خیلی مناسب، در اولویت آخر قرار داشته است؛ به‌طوری‌که کوچک‌ترین سهمی از این پهنه‌ها نبرده است و علت آن کمبود منابع طبیعی در این بخش است. از پژوهش‌های دیگر نیز می‌توان نیز استدلال کرد که تنوع زیستی مهم‌ترین عامل برای اکوتوریسم ساحلی است و تأثیر مثبتی بر جامعه محلی و گردشگری در جزیره دارد. نتایج تحقیقات بوئیان در مالزی و هسیائو در تایوان این یافته را تائید می‌کنند و نشان می‌دهند که جوامع بومی از حفاظت از تنوع زیستی و منابع گردشگری حمایت می‌کنند.به دلیل اینکه اکوتوریسم مزایای اقتصادی را برای جامعه فراهم می‌کند و فرصت‌های شغلی و درآمدهای قابل قبولی را برای آن‌ها ایجاد می‌کند. (19و20). درنهایت، این مسئله باعث می‌شود تا بخش غربی، تنها یک بخش عبوری برای گذر گردشگران و یا مکان تمرکز شاخص‌های انسانی گردشگری در جزیره هرمز باشد؛ بنابراین، ازآنجاکه بخش مرکزی، اولویت اول برای توسعه گردشگری اکولوژیکی در این جزیره است لذا شایسته است به این مسئله توجه شود که نبود برنامه‌ریزی مدیریتی جامع در راستای توسعه پایدار گردشگری در جزیره هرمز، پایداری وضع موجود را یعنی تمرکز گردشگران تنها در مناطقی ویژه از بخش مرکزی جزیره را در پی دارد که در بیشتر مواقع، فراتر از ظرفیت تحمل این منطقه است. این نبود تعادل‌ها و نابرابری‌های منطقه‌ای و بخشی؛ پیامدهای نامطلوب زیست‌محیطی گوناگونی برای جزیره در پی دارد؛ به‌گونه‌ای که تمرکز استفاده بیش از ظرفیت از امکانات طبیعی در آن منطقه و بدون استفاده ماندن ظرفیت‌های مناطق دیگر را موجب می‌شود استفاده بیش از ظرفیت، نه‌تنها موجب استهلاک سریع‌تر منابع، تهدید، آلودگی و تخریب منابع طبیعی موجود می‌شود، بلکه به تخلیه منابع تجدید ناپذیر نیز در این مناطق را سرعت می‌بخشد و صدمات جبران‌ناپذیری به منابع طبیعی این منطقه وارد می‌کند؛ ؛ لذا یکی از بهترین راه‌حل‌ها برای جبران این‌گونه صدمات آموزش و مشارکت (ذینفعان و جامعه محلی) برای ارتقای سطح اکوتوریسم منطقه است. جامعه محلی می‌تواند توسعه گردشگری را با توسعه جامعه و حفاظت از محیط‌زیست تلفیق کرده و درعین‌حال از منابع محافظت کرده و توسعه اقتصادی جامعه را ارتقا دهند، یافته‌های ما با مطالعات لرکپلین در تایلند ،سارییسیک در ترکیه و اسنایمن در جنوب افریقا مطابقت دارد و تأکید می‌کنند که مشارکت زیربنای توسعه پایدار است و مدل‌های مدیریت گردشگری در توانمندسازی جوامع ذینفع در حفظ منابع طبیعی کمک شایانی خواهد کرد.لذا توسعه گردشگری نیاز مبرم به آموزش دارد، چراکه افزایش آگاهی بر نگرش افراد تأثیر گذاشته و سبب کاهش تخریب و ارتقای حفاظت از منابع زیست‌محیطی در راستای توسعه پایدار گردشگری خواهد شد(23و21،22). درنهایت، طراحی نظام برنامه‌ریزی مبتنی بر آمایش سرزمین در جزیره هرمز و توجه به نقش و جایگاه آن در توسعه بلندمدت این جزیره، شرایط مناسبی برای بهره‌برداری مناسب از توانمندی‌های طبیعی، اجتماعی و اقتصادی در تشریع فرایند توسعه و هدایت صحیح چارچوب توسعه، کارایی و بازدهی اقتصادی، گسترش عدالت اجتماعی و تعادل‌های منطقه‌ای، حفاظت محیط‌زیست، احیای منابع طبیعی و رفع محرومیت‌ها به‌ویژه از ساکنین بومی فراهم می‌کند. به‌این‌ترتیب، توسعه کارآمد و پایدار گردشگری جزیره تحقق می‌یابد؛ به‌طوری‌که همه پهنه‌های جزیره که‌ بالقوه مستعد پذیرش گردشگر هستند، به‌طور شایسته بتوانند گردشگران را به سمت خود جذب کنند و ضمن برآوردن نیازهای آنان، منافع بی‌شماری برای جزیره هرمز و مردم آن به ارمغان بیاورند.

References

• 1- UNWTO 2017, Sustained growth in international tourism despite challenges, Press release, at: http://www2.unwto.org/press-release/2017-01-17/sustained-growth-international-tourismdespite-challenges.
• 2- Honey, M., 2008. Ecotourism and Sustainable Development: Who Owns Paradise? Island Press, Washington, D.C.
• 3- Selkani, I., 2018. A new way to travel. J. Tourism Hospit. 7 (4). https://doi.org/10.4172/2167-0269.1000376.
• 4- Das, S. (2011). Ecotourism, sustainable development and the Indian state. EPW, XL VI (37).
• 5- Blangy, S., & Mehta, H. (2006). Ecotourism and ecological restoration. Journal for Nature Conservation, 14(3-4), 233–236. https://doi.org/10.1016/j.jnc.2006.05.009.
• 6- Sayyed, M. R. G., Mansoori, M. S., & Jaybhaye, R. G. (2013). SWOT analysis of Tandooreh National مانَک (NE Iran) for sustainable ecotourism. Proceedings of the International Academy of Ecology and Environmental Sciences, 3(4), 296–305.
• 7- Yazdi, A., Arian, M.A., & Tabari, M., M., R. (2014). Geological and Geotourism Study of Iran Geology Natural Museum, Hormoz Island. Open Journal of Ecology, 4, 703-714. http://dx.doi.org/10.4236/oje. 2014.411060.
• 8- Zakeri, H. & Habib, F. (2013). Analyzing Factors Affecting Formation of Cultural Landscape in Hormoz Island. Advances in Environmental Biology, 7(6), 988-99.
• 9- Amrikazemi, A., & Mehrpooya, A. (2006). Geotourism resources of Iran. In Geotourism, D. Newsome, R, Dowling, (Eds.), Elsevier Butterworth- Heinemann, Oxford, UK, pp. 78-95. https://doi.org/10.1016/B978-0-7506-6215-4.50013-0.
• 10- Department of Environment (2019). Annually report of achieved and actions in the management of environment in Hormuz Island. Department of Environment. Bandar.Abbas, Iran, 700.
• 11- Dashti, S., Manouri, S.M., Hosseini, S. M., Riyazi, B., Momeni, M. 2017. Provide Appropriate Criteria for Tourism Industry Planning in Coastal Villages (Case study: Qeshm Island). Quarterly Journal of Environmental Science and Technology, 19 (Special Issue No. 4). 295-307. doi: 10.22034 / jest.2017.10732. (In Persian)
• 12- Yamani, M., Yousefi, F., Moradi, A., Abbasi, M., Barzkar, M. 2017. Landscaping Using ANP and AHP Models for Tourism Development Case study: Oshnoyeh city. Geographic Information, 26 (102), 19-34. (In Persian)
• 13- Seyedian, S.A., Yaghoubi, R., Ramezanzadeh Lesboui, M. 2021. Location of Areas Prone to Health Tourism Development in Mazandaran Province by Multi-Criteria Decision Making (AHP) Method and Using Geographic Information System (GIS). Tourism Planning and Development, 10 (36), 170-193. doi: 10.22080 / jtpd.2021.17525.3159. (In Persian)
• 14- Darban Araste, A., Ferdowsi, S., Shah Mohammadi, H. 2018. Identifying The Most Desirable Points for The Construction of a Maritime Tourism Site Case Study: Tonekabon city. Geographic Information, 27 (106), 229-239. (In Persian)
• 15- Arabi, S.M. 2006. Strategic Planning Manual. Tehran: Cultural Research Office. (In Persian)
• 16- Ghaemi, P., Shobiri, S. M., Larijani, M., Rakrak, Behrooz. 2016. Evaluation of Environmental Education Eethods Eased on AHP Eodel. Scientific Quarterly of Environmental Education and Sustainable Development. 4 (3). 33-44. (In Persian)
• 17- Farajzadeh Asl, M., 2008, GIS and its application in tourism planning, Samat Publications, second edition, Tehran. (In Persian)
• 18- Saaty, T. L. (1999), Analytical Network Process, RWS Publications, USA, 1996.
• 19- Bhuiyan, Md, Chamhuri, S., & Mohamad Ismail, S. (2015) Sustainability measurement for ecotourism destination in Malaysia: A study on Lake Kenyir, Terengganu, Social Indicators Research, 128(3). https://doi:10.1007/s11205-015-1068-5.
• 20- Chang, Y. C., & Wu, C. H. (2014) Evaluation indicators for coastal ecotourism based on Fuzzy Delphi method, Journal of Taiwan Agricultural Engineering, 60(2), 10-20. https://doi: 10.20944/preprints 0199.v1.
• 21- Lerkplien, W., Rodhetbhai, C., & Keeratiboorana, Y. (2013). The Management Style of Cultural Tourism in the Ancient Monuments of Lower Central Thailand. Asian Social Science, 9(13). https://doi.10.5539/ass.v9n13p112
• 22- Sariisik, M., Turkay, O., & Akova, O. (2011). How to manage yacht tourism in Turkey: A swot analysis and related strategies. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 24, 1014–1025. https://org/10.1016/j.sbspro.2011.09.041.
• 23- Snyman, S. (2014). Assessment of the main factors impacting community members’ attitudes towards tourism and protected areas in six southern African countries. Koedoe, 56(2). https://org/10.4102/koedoe.v56i2.1139.

[1]-دانشجوی دکترا، گروه مدیریت محیط‌زیست، دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.

[2]- دانشیار منابع طبیعی و محیط‌زیست، گروه مدیریت محیط‌زیست، دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.

[3]- دانشیار گروه علوم و مهندسی محیط‌زیست، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس. بندرعباس. ایران.

[4]- رئیس پژوهشکده اکولوژیکی خلیج‌فارس و دریای عمان، پژوهشکده علوم شیلات ایران، سازمان آموزش و ترویج تحقیقات کشاورزی، بندرعباس، هرمزگان، ایران.

5- Strengths, Weaknesses, Opportunities, and Threats

[6]- Analytic Hierarchy Process

[7]- Geographic Information System

[8]- Department of Environmental Management, Faculty of Natural Resources and Environment, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

[9]- Associate Professor of Natural Resources and Environment, Department of Environmental Management, Faculty of Natural Resources and Environment, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

[10]- Associate Professor of, Islamic Azad University, Bandar Abbas Branch, Bandar Abbas, Hormozgan, Iran.

[11]- Persian Gulf and Oman Sea Ecological Research Institute, Iranian Fisheries Sciences Research Institute,Agricultural Research Education and Extension Organization(AREEO), Bandar Abbas, Hormozgan, Iran.

1-United Nations World Tourism Organization.

1-Analytical Network Process