توسعه شهری اکولوژیک با ارایه معیارهای طراحی شهری اکولوژیک در منطقه 4 شهری تهران

 

 

مستخرج از پایان نامه

 

 

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و سوم، شماره یازده، بهمن ماه 1400(245-227)

                                                                

 

توسعه شهری اکولوژیک با ارایه معیارهای

 طراحی شهری اکولوژیک  در منطقه 4 شهری تهران

 

   آناهید ملک مرزبان[1]

 سید مجید مفیدی شمیرانی[2]^*

 s_m_mofidi@iust.ac.ir

 

تاریخ دریافت: 4/9/96

تاریخ پذیرش: 16/11/96

 

چکیده

زمینه و هدف: تغییرات شهری در اصول اولیه مرتبط با پایداری هر روز دامنه تخریب وسیعتری را پیش رو قرار می دهد و توجه هر چه بیش تری به شیوه های نوین را می طلبد. هدف کلی تحقیق، توسعه شهری اکولوژیک جهت باز تعریف شهرها برای تبدیل به شبکه ای با اثرات مثبت همراه با بوم و فرهنگ انسانی می باشد. تحقق این رویکرد مستلزم تدوین برنامه‌ها و بازنگری به صورت ضرورتی اجتناب‏ناپذیر است. کلان شهرهایی مانند تهران با مجموعه ای از چالش های اکولوژیکی مواجه هستند.

روش بررسی : تحقیق حاضر با اتکا به شیوه های توصیفی و تحلیلی انجام شده است. به علت وجود پیچیدگی های مختلف در تهران، انتخاب  منطقه 4 به عنوان نمونه جهت بررسی عملی تر و ارایه راهکارهای تفضیلی، تاکیدی بر صحت راهبردهای کلان اکولوژیک خواهد بود. با استفاده از روش های ترکیبی و ماتریس SWOT به شناخت مسایل، تدوین چشم انداز و اهداف اکولوژیک پرداخته شده، سپس معیارها و راهبردهای اکولوژیکی تدوین و با ماتریس QSPM، اولویت بندی شده و سهم حوزه های فرعی مشخص شده است.

یافته ها: یافته های منطقه 4 نشان می دهد، مهم ترین راهبرد به موضوع کیفیت هوا و صدا ، سازگاری کاربری ها و رشد فضای سبز مرتبط است و اصلی ترین حوزه های فرعی منطقه، حمل و نقل، فضای سبز، احیای هویت، آسایش شهری، کاربری زمین، تقاضای زمین ، آب و انرژی هستند. نتایج می‌تواند مورد استفاده متخصصان، مدیران، سازمان‌ها  قرار گیرد.

بحث و نتیجه گیری: نتایج نشان می دهد اجرای معیارهای شهر اکولوژیک، ابزاری جهت حفظ منابع و توسعه شهری پایداراست.  ابعاد کالبدی و محیطی در اولویت هستند همچنین راهبردهای ساختار شهری و بافت منطقه ای اهمیت بالاتری در منطقه 4دارند. روش بکاربرده شده قابل تعمیم در سایر مناطق تهران نیز می باشد.

 

واژه های کلیدی: توسعه شهری اکولوژیک، معیار، راهبرد، منطقه 4 شهر تهران.

J. Env. Sci. Tech., Vol 23, No. 11, February, 2022

 

 

 

 

 

Ecological Urbanism

By Providing Ecological Urban Design Criteria in District 4 of Tehran

 

Anahid Malekmarzban[3]

Seyed-Majid Mofidi-Shemirani[4]^*

 s_m_mofidi@iust.ac.ir

 

Admission Date:February 5, 2018

Date Received: November 25, 2017

 

Abstract

Background and Objective: Urban changes related to sustainability in primary cause more destruction in the cities every day and the need of more attention to modern methods of urban development. The overall objective of this study is Ecological Urban Development to redefine cities in order to change to a network and system with positive impacts alongside human culture and ecology. Realization of this approach requires to develop programs and revise as an inevitable necessity. Metropolis like Tehran are facing with a set of ecological challenges.

Material and Methodology: The method used in the present study is based on descriptive and analytical practices. Due to the different complexities exist in Tehran, choose District 4 of Tehran for instance for more practical investigation and providing detailed solutions, emphasizing on the validity of macro-ecological strategies. The identification of issues, development of ecological visions and goals of the region by using a combination of methods and SWOT matrix. Then, the urban ecological criteria and strategies are developed, prioritized and the contribution of each sub-area has been identified in these strategies.

Findings: The research findings of district4 show that the most important strategy is related to air and sound quality, land use compatibility and green space growth. The main minor field in this district are transportation, green spaces, restoring identity, urban safety, land use, demand for land, water and energy. Results can be used by experts, managers, organizations.

Discussion and Conclusion: Implementing ecological criteria is a tool for conservation of resources and sustainable urban development. Physical, environmental dimensions are in the top priority, also urban and regional texture strategies are most important in Region 4. The applied method can be generalized in other district of Tehran.

 

Keywords: Ecological Urbanism, Criteria, Strategy, District 4 of Tehran.

 

مقدمه

 

شهرها از مهم ترین اکوسیستم های منسجم و بسیار حساس روی کره زمین می باشند و جمعیتی بالغ بر 75 درصد از جمعیت جهان در  این اکوسیستم ها زندگی می کنند.(1) بنابراین شهرها و بستر طبیعی آنها فرصت مناسبی جهت بهترین نوع از توسعه و برنامه ریزی را فراهم می کند. موضوع شهر و توسعه آن دغدغه سالهای بسیاری است که اندیشمندان علوم محتلف به خصوص شهرسازی و معماری با آن دست به گریبان بوده اند، اما باتوجه به مسائل مختلف و ناپایداری های متعدد در شهر ها رویکردهای جدیدی معرفی شده است که از میان آن ها رویکر نوین توسعه شهری اکولوژیک که در این تحقیق مد نظر می باشد بسیار منطقی تر به نظر میرسد چرا که نگاه تک بعدی سایر رویکرد ها را ندارد و به دنبال فراهم کردن فضایی در شهرها و کلان شهرهایی چون تهران است. در کلان شهر تهران با مجموعه ای از چالش های پایداری محیطی روبرو هستیم، که نبود ضوابط و معیارهای لازم جهت این نوع توسعه مواجه با آن را چند برابر مشکل تر می کند. موضوع بوم شناختی در محیط های شهری و پایداری از طریق بکارگیری آن در برنامه ریزی و ارایه معیارهای طراحی شهری اکولوژیک یک ضرورت اجتناب ناپذیر  می باشد. با توجه به پیچیدگی های یکی از مناطق تهران به عنوان نمونه انتخاب شده تا بررسی عملی تر ممکن باشد . منطقه 4شهر تهران به دلایل گوناگون از جمله وسعت زیاد، وجود لکه های اکولوژیکی با عملکرد فرامنطقه ای و بسیاری پتانسیل های دیگر برگزیده شده است. (2) منطقه با هدف ارایه معیارها و راهبردهای طراحی شهری اکولوژیک جهت هدایت به سوی چشم انداز توسعه اکولوژیکی انتخاب شده است. در این پژوهش تاکید بر تحقق و هم خوانی اصول و معیارهای اکولوژیکی در یک منطقه شهری تهران با اصول کلی از دیگر اهداف بوده است، چرا که منطقه شهری به عنوان جزء مهم و موثر واقدام نخست در سطح یک شهر به سوی توسعه اکولوژیک بوده و نگاه جامع، کلان با مدیریت بخشی جزئی از اهداف این توسعه می باشد. تحقق اجرای آن در تمامی مقیاس ها در یک منطقه شهری قابل مشاهده می باشد.

توجه به مفهوم توسعه اکولوژیکی سابقه طولانی داشته است و در هزار سال قبل نیز اندیشمندانی به موضوع اقلیم و سلامت افراد اشاره  کرده اند (3). نظریه پردازانی چوم سردا، هاوارد، گدس به طور مشخص در حیطه شهرسازی به فرم و شیوه زندگی انسان اشاره کرده اند (4). بعد از مجموعه مشکلات بوجود آمده از انقلاب صنعتی و وقوع بحرانهای محیط زیستی توجه به مسائل اکولوژیکی بیشتر جلب شد و در ادامه آن برکزاری کنفرانس های متعدد، ارایه مستندات و کتاب های مرتبط را شاهد بوده ایم. به طور کلی اندیشمندان زیادی رویکردی موضوعی به مسائل اکولوژیک داشته اند و از سال ساختار اطلاعاتی درباب طبیعت شهری و رویکرد اکولوژیکی به طراحی و برنامه ریزی شهری به طور مشخص وجود داشته است. در سال 1975 ریچارد رجیستر و فعالان این حوزه واژه اکولوژی شهری را مطرح کردند (5) اولین بار در سال 1987 این واژه در کنفرانس برکلی آمریکا مطرح شد و در ادامه در سال 2003در دانشگاه اورگان به طور خاص شهرسازی اکولوژیک مطرح شده است که همگی بر شکل گیری مفهوم شهر اکولوژیک تاثیر گذار بوده است. (6) از میان اندیشمندان معاصر ریچارد رجیستر، مارک رزلند، دیوید انگویچت، محسن مصطفوی،کن وورتی، جان کانز،رادنی اروایت، بانتگار و دارکو رادوکوویچ در حوزه های مختلف به موضوع شهر اکولوژیک اشاره داشته اند. 

روش بررسی

این پژوهش دارای ماهیت کاربردی است و از روش توصیفی و اسنادی، روش تحلیل و استدلال منطقی استفاده شده است که بر پایه   روش نمونه موردی با استفاده از راهکارهای ترکیبی استوار است. با توجه به ویژگی های خاص بستر پژوهش مجموعه ای از مطالعات کتابخانه ای و اسنادی جهت شناسایی چارچوب موضوع انجام گرفته است ودر ادامه با بررسی میدانی و شناخت بستر تحقیق هدف نهایی میسر شده است. جهت دست یابی به مبانی نظری تحقیق ابتدا تعاریف شهر اکولوژیک، اصول و مفاهیم آن مورد بررسی قرار گرفته و معیارهای طراحی شهر اکولوژیک استخراج شده است، سپس با شناخت منطقه 4 با استفاده از ابزار اسنادی و کتابخانه ای و تحلیل با استفاده از ماتریس SWOT تطبیقی  حوزه های اصلی و فرعی، مشکلات، چشم انداز و اهداف اکولوژیکی منطقه مشخص شده و در انتها به ارایه معیارها و راهبردهای اکولوژیک پرداخته شده است. همچنین با استفاده از روش ارزیابی تطبیقی، مقایسه ای میان منطقه 4تهران و شرایط ایده آل اکولوژیکی صورت گرفته است، همچنین مهمترین راهبردها  و انتخاب بهترین گزینه ها نیز با استفاده از روش های ارزیابی ماتریس تحلیلی QSPM انتخاب شده است. در انتها به منظور بررسی راهبردهای اکولوژیکی منطقه با راهبردهای کلی شهر اکولوژیک تهران برخی از مهمترین راهبردهای ارایه شده از میان 26 راهبرد مورد بررسی قرار می گیرد و میزان انطباق آنها با استفاده از نمودارها به صورت آماری با معیار و زیر معیار ها مشخص و سهم و میزان اثربخشی هر راهبرد در سایر ابعاد مشخص شده است. در این پژوهش سعی شده براین اصل تاکید شود که با وجود تفاوت در مناطق مختلف شهری، اگر اصول کلی تدوین شده باشد طراحی هر منطقه یا بخش با هر مقیاسی می تواند تحت پوشش چارچوب های کلی قرار گیرد.

توسعه شهری اکولوژیک

 توسعه شهر اکولوژیک یک رویکرد چند رشته ای و جامع از بسیاری از تخصص ها  برای رسیدگی همه جانبه به نقاط ضعف و چالش های شهرهای معاصر می باشد. در واقع از میان تمام رویکردهای مختلفی که به توسعه پایدار شهری مربوط می شود، شهر اکولوژیک به عنوان یک راه حل جدید جهت جایگزین شدن با توسعه های موجود به عنوان ضروتی اجتناب ناپذیر مطرح می باشد(7).  شهرگرایی اکولوژیک تنها، مجموعه ای از دیدگاه ها و مفاهیم نیست، مفهوم شهرگرایی اکولوژیک تنها پایداری نیست اما در آن پایداری به معنای بازیافت، صرفه جویی در مصرف انرژی و استفاده مجدد و غیره معنا پیدا می کند، به معنای اکولوژی شهری نیست چراکه آنها تنها بر مسائل اکولوژیک متمرکز هستند آما آن به معنای اگاهی از سیستم های اکولوژیکی است، مفهوم آن طراحی شهری نیست که هدفش ساختارهای فیزیکی باشد بلکه شامل طراحی شهری هم می شود (8).

مفهوم شهر اکولوژیک

شهر اکولوژیک یک مدل سکونت گاهی انسانی است که از لحاظ اکولوژیکی سالم، خود کفا و انعطاف پذیر است و عملکرد آن با اکوسیستم های طبیعی سازگار می باشد. ساختار آن به دنبال فراهم کردن سلامت بدون مصرف زیاد انرژی از منابع تجدید ناپذیر و جایگزینی آن با منابع تجدید پذیر در منطقه زیستی می باشد. اثرات اکولوژیکی ساکنان چنین شهری منعکس کننده اصول بنیادی عدالت، مسئولیت پذیری، انعطاف و سطح کافی شادی است(9). در واقع راه حل های طراحی شهری جامع نگر می باشد که به بهبود زندگی ساکنان و شهر از طریق مدیریت و برنامه ریزی یکپارچه می پردازد و سبب می شود منافع اکولوژیکی شهر به کنترل مدیران درآید. شهر اکولوژیک یک بستر مناسب برای تمدن فراتر از صنعت می باشد"(10). شهر اکولوژیک در واقع مکان جذابی برای کار و زندگی است و یک ساختار کاملا پایدار برای زندگی همراه با بهداشت، ایمنی، رفاه ساکنان و حفظ هویت شهرو ساکنان تعریف می شود(11). کولین فورنیه تعریفی برای شهر اکولوژیک متراکم ارایه می دهد. او شهر اکولوژیک را،"شهری متعادل با طبیعت عنوان می کند که دارای مرزهای مشخص، نسبت مناسب تراکم، فضاهای عمومی باز، و بلوک های شهری با کاربری های مختلط دارد. تراکم بهینه امکان حضور مغازه ها و دسترسی گسترده مردم به حمل و نقل عمومی و تامین نیازهای اولیه شان را در محدوده زندگی فراهم می کند، در نتیجه استفاده از اتومبیل کاهش می یابد(12). بانتاگار شهر اکولوژیک را"شهری در دسترس برای همه، هم سو با مناطق اطراف، متعادل با طبیعت، استفاده مجدد از ضایعات و چرخه بسته آب تعریف می کند"(13). از دیدگاه ون دیک و کن ورتی"شهر اکولوژیک شهری با چارچوب یکپارچه مدیریت شهری، توجه به منابع ذی نفعان، و در نظر داشتن اهداف برابری و عدالت می باشد. شهر اکولوژیک باید سیاست های جامع حمل و نقل را مد نظر قرار داده و در جهت مدیریت انرژی تلاش کنند. این شهر به بحث مدیریت زباله و ضایعات و همینطور چرخه های آب و منابع آبی توجه لازم را دارد"(14). دارکورادوویچ "شهرسازی اکولوژیک و شهر اکولوژیک را طراحی و برنامه ریزی شهری در مقیاس های مختلف می داند به گونه ای که از لحاظ محیطی و فرهنگی مسئول و پاسخ گو با شرایط بستر خود باشد و عقیده دارد سه ویژگی اصلی یعنی پایداری اکولوژیکی به معنای قابلیت اجتماع و اکو سیستم برای ارایه فعالیت در مراحل آینده بدون هرگونه فشار بر منابع کلیدی آن سیستم و همینطور پایداری فرهنگی یعنی بهبودو افزایش کیفیت زندگی در حدی که قابل تحمل اکو سیستم باشد و در نهایت پایداری اقتصادی به معنای همراهی با حفاظت از محیط زیست در شهر اکولوژیک به ظهور می رسد"(15). در ادامه مجموع نظریات اندیشمندان در جدول (1) ارایه شده است.

 

 

جدول1-جمع بندی نظریات اندیشمندان درباره شهر اکولوژیک

Table1. Concluding theories of philosophers on the EcoCity

اندیشمندان	حوزه	ابعاد مداخله	مفاهیم کلیدی
ریچارد رجیستر	راهبردی/طراحی	محیطی- کالبدی	طراحی شهری بر پایه محیط، کاهش ردپای اکولوژیک، بازیافت، تکنولوژی های مناسب، کاهش مصرف انرژی، آب و ضایعات
کولین فورنیه	راهبردی	کالبدی	تراکم مناسب، فضاهای عمومی، کاربری های مختلط، حمل و نقل عمومی.
بانتاگار	راهبردی	محیطی	شهر در دسترس برای همه، چرخه بسته آب، بازیافت؛ استفاده مجدد.
مصطفوی	طراحی	محیطی- اجتماعی	طراحی شهری جامع نگر، مدیریت یکپارچه، کنترل منافع اکولوژیکی، بهبود زندگی و سلامت
رادنی اروایت	راهبردی	محیطی	بادوام ترین نوع سکونت انسانی، استاندارد قابل قبول، حفظ اکو سیستم و چرخه ها
رودیگر ویتینگ	راهبردی	محیطی/اجتماعی اقتصادی	جریان مواد، انرژی، دفع زباله، تعادل سطوح عمودی و افقی با شرایط اجتماعی- اقتصادی
جان کانز	راهبردی	محیطی	مسئولیت پذیری اکولوژی، متابولیسم شهری
رزلند	راهبردی	اجتماعی- اقتصادی	رویکردها : تکنولوژی مناسب، توسعه اقتصادی ، اکولوژی اجتماعی و منطقه زیستی
ون دیک	راهبردی	محیطی- کالبدی	سیاست جامع حمل و نقل، مدیریت انرژی، ضایعات و منابع آبی، عدالت، مدیریت یکپارچه
کن ورتی	راهبردی	محیطی- کالبدی	سیاست حمل و نقل، مدیریت انرژی،ضایعات و منابع آبی، عدالت و مدیریت یکپارچه
دارکو رادویچ	راهبردی/طراحی	محیطی/اجتماعی -فرهنگی	طراحی و برنامه ریزی  پاسخ گو به شرایط اکولوژیکی، اقتصادی-فرهنگی

 

مطابق جدول(1) اکثر اندیشمندان در حوزه راهبردی و ابعاد محیطی به اظهار نظر در زمینه شهر اکولوژیک پرداخته اند و سایر ابعاد در کنار بعد محیط زیستی  و همراه با توجه به آن شکل گرفته است.

 

سیستم ها و شبکه  اکولوژیک

اکوسیستم های شهری شامل مناطق حومه شهری، مناطق خارج شهر، روستاهای مسکونی کم تراکم که بوسیله کریدرهای ارتباطی به شهر متصل می شوند. سیستم های اکولوژیک را می­توان در قالب شهرهای اکولوژیک، مادر شهرهای اکولوژیک و منطقه زیستی تعریف کرد(16). در شهرها غالباً مجموعه ای از فضاهای سبز، حوضچه های آب، لکه ها و مسیرها و دره ها و کانال های آب وجود دارند. هرچه این لکه ها و کریدرها به لحاظ اندازه وسیع تر باشند، عملکرد شبکه به لحاظ زیست محیطی بهتر خواهد بود و هر چه بهم نزدیکتر باشند کارایی اکولوژیکی بهتری دارد(17).

طراحی شهری پایدار

طراحی شهری در دوران معاصر برای پاسخ به مسائل و معضلات جدید صورتی نو یافته وبه دانش های وسیع تری تکیه می کند (18). طراحی اکولوژیک در واقع بسیار با مفاهیم مرتبط با طراحی پایدار مشترک است و اصولی مانند فشردگی، حمل و نقل پایدار، تراکم، استفاده مختلط، تنوع، طراحی خورشیدی، سرسبزی در آن تکرار شده است(19). طراحی اکولوژیکی به نقل از استینر متوجه ساختار و محتوای مکان باشد که تاثیر این فرآیندها طی زمان و تحت تاثیر فرهنگ است که خصوصیات فضایی ویژه مکان را بوجود می آورند(20).

اهداف شهر اکولوژیک

 اهداف کلی در سه بعد اکولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی فرهنگی شکل گرفته است که در جدول (2) به تفسیر مشخص می باشد (21).

عناصر برنامه ریزی شهر اکولوژیک

عناصر مرتبط با برنامه ریزی شهری اکولوژیک شامل بخش محیط یا زمینه وسایر بخش هاست که موضوعاتی چون حمل و نقل، مسائل اجتماعی، مسائل اقتصادی، موضوعات کالبدی،کاربری ها، فضای سبز، فضای سبز، آسایش سرزمین و موضوعات انرژی و جریان مواد، زباله، ضایعات ومصالح ساختمانی می باشد (22). توسعه شهر اکولوژیک جنبه های متعددی از زندگی انسان را شامل می شود که به ترتیب زیر معرفی می گردد: امنیت اکولوژیکی، بهداشت اکولوژیکی، متابولیسم صنعتی اکولوژیکی، منظر اکولوژیکی، آگاهی اکولوژیکی (23).

 

 

جدول 2-  اهداف کلی شهر اکولوژیک

Table 2. Overall goals of the Eco City

ابعاد	اهداف کلی شهر اکولوژیک
ابعاد اکولوژیکی	به حداقل رساندن تقاضا برای زمین( به خصوص از محوطه های سبز) و حمل و نقل به حداقل رساندن مواد اولیه و انرژی مصرفی اولیه و به حداقل رساندن اختلال در محیط طبیعی تعامل مطلوب با جریان شهری و منطقه ای مواد
ابعاد اجتماعی فرهنگی	تامین نیازهای اولیه و تحقق رفتارها برای حمایت انسانی افزایش رفاه روانی و احساس اجتماعی و افزایش احترام به محیط های انسانی ایجاد چارچوب ها برای حکم رانی و ایجاد دولت خوب، افزایش آگاهی از توسعه پایدار
ابعاد اقتصادی	تحقق اقتصاد محلی متنوع، مقاوم در برابر بحران و نوآور و جدید،کاهش هزینه های کل زندگی

 

معیارها ی شهر اکولوژیک

 

با مطالعه منابع مرتبط با شهر اکولوژیک و کلیات آن مشخص شده که این رویکرد به ابعاد مختلف کالبدی، اکولوژیکی، اجتماعی- اقتصادی پرداخته است و در اکثر موارد حوزه ها بهم مرتبط بوده و تحقق آنها در یک بخش زمینه تحقق بخش دیگر را فراهم میکند. بر اساس عناصر برنامه ریزی که در بالا ارایه شده است، حوزه های اصلی و فرعی جهت طراحی و برنامه ریزی این نوع از توسعه قابل تشخیص می باشد که در شکل(1) مشخص شده است. 5 حوزه اصلی و 18حوزه فرعی قابل شناسایی می باشد که هر کدام با توجه به ویژگیهای شکلی، ساختاری و محتوایی منطقه همخوانی های لازم را پیدا نموده است. در ادامه این تحقیق به بررسی شرایط حاکم بر منطقه 4 و مقایسه آن با معیارهای کلی شهر اکولوژیک پرداخته شده است.

 

شکل 1- حوزه های اصلی و فرعی   معیارهای شهر اکولوژیک

Figure1. The major and minor field of Eco City criteria

 

 

 

معرفی محدوده مورد مطالعه و دلایل انتخاب آن

 

 منطقه 4 شهرداری تهران یکی از بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین و مهاجرپذیرترین مناطق می‌باشد. جمعت آن در سال 1388 در حدود 874006 نفر و وسعت آن 1922/75 کیلومتر مربع می باشد. میانگین سنی 26 سال و در شرق کلانشهر تهران با مرز مشترک میان مناطق 1،3،7،8 و 13 می باشد. نابرابری اجتماعی و اقتصادی شدید در منطقه حاکم است و دارای 19 ناحیه و 20 محله می باشد. بعد متوسط خانوار آن 4/3 است. پارک جنگلی لویزان مساحتی در حدود 14% از کل منطقه را شامل شده است و کاربری عمده منطقه مسکونی و شبکه معابر است. مساحت فضای سبز در حدود 1/678/620 متر مربع می باشد(24). دلایل انتخاب منطقه 4 به شرح زیر می باشد: از گسترده‌ترین، پرجمعیت و مهاجر پذیرترین مناطق شهری تهران است، وجود پارک جنگلی لویزان به عنوان لکه اکولوژیکی با کارکرد فرامنطقه‌ای و شهری، وجود جاذبه‌های طبیعی تلو و جنگل‌کاری‌های سوهانک، به عنوان یکی از کانون‌های ورودی شهر تهران، وجود مراکز آموزش عالی و تحقیقاتی و دانشگاه‌ها در این منطقه، شبکه معابر بزرگراهی در جهات شمالی، جنوبی و شرقی غربی، وجود اماکن و اراضی وسیع نظامی در این منطقه، وجود قطب صنعتی شاخص در شرق منطقه ومعضل آلودگی‌های هوا و صدا و بصری(25).

یافته ها

در این تحقیق با استفاده از منابع اطلاعاتی موجود به بررسی ویژگی‌های کلی و اختصاصی منطقه، پرداخته شده است. مشکلات عمده منطقه 4 شهری تهران مطابق جدول (3) به شرح زیر می باشد(26). در شکل (2) ارتباط آن با حوزه های اصلی و فرعی معیارهای شهر اکولوژیک مشخص شده است.

 

 

 

 

 

جدول 3- خلاصه مطالعات ویژه منطقه 4 شهرداری تهران (27) و(28).

Table3. Summary of special studies in District 4 of Tehran Municipality

تحلیل وضعیت	حوزه
§         وجود بافت‌های کم‌ارزش  و ضعف هویت کالبدی و سیمای شهر ناموزون §         وجود ناهمگنی بین بافت‌های شمال و شمال غربی با جنوب و جنوب غربی §         عدم وجود مراکز  و فضاهای خدماتی محله‌ای و ناحیه‌ای و منطقه‌ای §         اجرای طرح‌هایی مغایر با طرح‌های تفصیلی منطقه و طرح جامع §         ساخت در ارتفاعات بالای 1800 متر و تجاوز به خط حریم ارتفاعی و عدم تفکیک صنایع شهری و غیرشهری  کمبود خدمات برتر مانند بیمارستان، ورزشگاه، سینما، آمفی‌تئاتر و غیره	کالبدی
§         گسستن بافت شهری به واسطه بزرگراه‌ها و پارک لویزان §         از بین رفتن تاریخچه منطقه مانند بافت روستایی و باغات  و نبود نشانه بارز شهری §         وجود بافت‌های متراکم و ریزدانه و بلندمرتبه‌سازی بی‌ضابطه و برنامه‌ریزی نشده	سیمای شهری
§         وجود محورها و گره‌های ترافیکی مهم و تداخل عملکرد سریع شریان‌های اصلی منطقه با عملکرد کاربری حاشیه‌ای §         عدم تکمیل مسیرها و خطوط مترو و قطار سریع‌السیر شهری	حمل‌ونقل
§         تداخل بافت مسکونی با کارگاه‌های صنعتی مزاحم ورفت‌وآمدهای شهری §         وجود کارگاه‌های آلاینده محیط زیست و نبود شبکه فاضلاب شهری و دفع نامناسب فاضلاب‌ها §         آلودگی شدید نهرهای خروجی از کارخانه‌ها	محیط زیست
§         کمبود فضاهای سبز با مقیاس محله و ناحیه و کمبود فضاهای جمعی و عمومی و خدمات عمومی §         کمبود مراکز آموزش ابتدایی و توزیع نابرابر آن‌ها و کمبود مراکز تجاری بزرگ و متمرکز §         نابرابری شدید در قیمت زمین در نواحی مختلف منطقه §         وجود فضاهای بی‌دفاع شهری به علت بهره‌برداری ضعیف از فضاها	کاربری
§         عدم تحقق پروژه‌های مرتبط با موضوع انرژی‌های پاک §         عدم فناوری و امکانات مالی در این زمینه و نبود پتانسیل‌ها برای استفاده از انرژی‌های پاک به‌جز انرژی خورشیدی	انرژی
§         آلاینده ازن و منواکسید کربن بالاتر از استاندارد سالانه می‌باشد. §         آلاینده ذرات معلق کمتر از 5/2 میکرون بالاتر از حد استاندارد است. §         آلاینده دی‌اکسید نیتروژن به صورت سالانه در وضع نامطلوبی قرار دارد. §         آلودگی صوتی بسیار بالاتر از استاندارد لازم در کاربری مسکونی می‌باشد.	آلودگی

 

 

 

شکل 2-حوزه های اصلی طراحی شهر اکولوژیک و مشکلات مرتبط منطقه 4 با آن

Figure 2. The Main Field of Ecological Urban Design & Related Problems of  District 4

 

 

 

ارزیابی منطقه تطابق منطقه با معیارهای شهر اکولوژیک

 

با استفاده از معیارهای شهر اکولوژیک، بررسی و تطبیق شرایط حاضر در منطقه به صورت چک لیست، نشان دهنده تنها 2 مورد انطباق نسبی با شرایط اکولوژیک در زمینه حمل و نقل عمومی و تلفیق فضاهای سبز با زندگی شهری می باشد که فاصله بسیار زیادی با شرایط مطلوب و اولیه شهر اکولوژیک دارد. همچنین بر اساس  ضوابط IEFS (29)، نیز منطقه مورد ارزیابی قرار گرفته و امتیاز ها با توجه به روش کارشناسی ارایه شده است که این ارزیابی وضعیت رادر گروه های:وضعیت ناسالم، شهر سبز، شهر سبز با رتبه 1، شهر سبز با رتبه2، شهر اکولوژیک، شهر اکولوژیک رتبه 2، شهر اکولوژیک رتبه 3 و گروه گایا که کاملا پایدار  می­باشد مورد بررسی قرار می دهد. بر اساس نتایج جدول9 منطقه4  در شرایط بین ناسالم و اولین مرحله شهر سبز قرار دارد که تا اولین مرحله شهر اکولوژیک فاصله دارد.

تعیین چشم انداز و اهداف اکولوژیک منطقه

با توجه به مجموعه مشکلات بررسی شده در منطقه 4 تهران، در نظر گرفتن معیارها و چشم‌انداز کلی شهر اکولوژیک و چشم‌انداز طرح جامع تهران مربوط به برنامه عملیاتی 5 ساله دوم شهرداری تهران، همچنین چشم‌انداز طرح توسعه منطقه، در نهایت چشم‌انداز اکولوژیک منطقه حاصل شده که در شکل(3) ارایه و اهداف مرتبط با توسعه اکولوژیک منطقه نیز منتج از چشم انداز در زیر ارایه شده است.

 

شکل3- چشم‌انداز اکولوژیک منطقه4شهرداری تهران

Figure3.Ecological vision of District 4 of Tehran Municipality

اهداف اکولوژیکی منطقه 4:

 

1- حداقل اخلال در محیط‌های طبیعی و احترام به چشم‌اندازها جهت سامان دهی و کاهش تقاضا برای زمین در محوطه‌های سبز

2- اصلاح تراکم، استفاده از پتانسیل‌ها جهت ارتقای بافت‌های مساله‌دار و بهبود ابعادحمل‌ونقل، دسترسی‌های نزدیک و کاهش سفر

3- استفاده از پتانسیل‌های طبیعی منطقه جهت ایجاد نقاط خاص گردشگری، تفریحی، ورزشی و اردوگاهی با عملکرد فرامنطقه‌ای  و سایر پتانسیل‌ها و زمین‌های موجود جهت افزایش خدمات شهری و صنایع خاص و افزایش تنوع اقتصادی و اجتماعی در منطقه

4- اصلاح و احیای بدنه‌های آبی موجود و بهره‌گیری از پتانسیل انرژی خورشیدی موجود در منطقه

تحلیل مجموع بررسی ‌های منطقه 4 برحسب روش ماتریس تلفیقی  SWOT

بر اساس مطالعات انجام پذیرفته، مشکلات موجود در منطقه مطابق جدول (4) و  دسته تحلیل آن مشخص شده است. بر این اساس حمل و نقل، محیط زیست، سیمای شهری،کاربری زمین، سازمان فضایی دسته های تحلیلی شکل گرفته در منطقه می باشد. در هر زمینه بررسی اختصاصی انجام شده است سپس با توجه به چشم‌انداز کلی اکولوژیک منطقه و اهداف توسعه اکولوژیکی آن، ماتریس SWOT تلفیقی در جدول شماره(4) تدوین و نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید ها با در نظرگرفتن تمامی حوزه ها مشخص شده است.

 

جدول 4- تحلیل مجموع بررسی‌های منطقه 4 برحسب روش ماتریس تلفیقی  SWOT

Table 4. Analysis of total surveys of district 4 based on integrational swot matrix

نقاط قوت	نقاط ضعف	فرصت ها	تهدیدها
1- پارک جنگلی لویزان ریه تنفسی شهر و سرانه فضای سبز مناسب 2- اراضی بایر و دسترسی به حریم های وسیع حومه شهر 3- وجود عناصر و چشم اندازهای طبیعی و زیبا در اطراف منطقه 4-سطح بالای سفر های درون منطقه ای و معابر ریلی و موتوری 5- از مهم ترین ورودی خروجی های تفرجی  و خصلت دروازه ای منطقه 6-طیف وسیعی از فعالیت های فنی حرفه ای و بدنه های چند عملکردی 7-وجود جاذبه های غنی فرهنگی در منطقه 8-وجود منابع انسانی جوان در منطقه 9- وجودکاربری های آموزش عالی	1-تداخل عملکرد شریانها و ترافیک عبوری در منطقه 2-نا برابری های اجتماعی و اقتصادی 3-کمبود فضای مناسب تفریحی، آموزشی، فضای سبز،مذهبی، خدماتی در مقیاس محله ای 4- سطوح بزرگ نظامی و صنعتی 5-کمبود مراکز منطقه ای و ناحیه ای و خدمات برتر با توجه به مهاجرت و جمعیت زیاد 6-عدم تناسب کاربری ها،گسستگی فضایی و بافت های حاشیه ای 7-آلودگی آب های سطحی و زیرزمینی بواسطه جمع آوری  غیر بهداشتی فاضلاب و زباله 8-آلودگی هوا و تجمع آلاینده ها بواسطه کاربری ها و حمل و نقل شهری و جهت وزش باد 9-دست اندازی به حریم ها و ارتفاعات بالای 1800 متر	1-استفاده اراضی صنعتی و نظامی در جهت توسعه خدمات منطقه ای و فرا منطقه ای 2-تقویت جاذبه های تاریخی- فرهنگی  برای توسعه اقتصادی و گردش گری 3-امکان استفاده از ظرفیت سنی  جوان و بازار وسیع منطقه و اشتغال زایی 4-امکان استفاده ار سرمایه گذاری در بخش زیرساخت ها و انرژی ها ی نو 5-فرصت بهره برداری اقتصادی - گردشگری از خصلت دروازه ای منطقه 6-امکان توسعه پارک جنگلی و چشم اندازها با عملکرد های مختلف 7-فرصت  توسعه اقتصادی  با استفاده ازشبکه ها و گره های حمل و نقلی 8-استفاده از ظرفیت  اقتصادی اقشار غنی جهت مشارکت در نوسازی و بهسازی 9-امکان توسعه اجتماعی اقتصادی با فضاهای جمعی، عمومی و مذهبی	1-افزایش ترافیک، آلاینده ها به علت نبود مراکز خدماتی در  همه مقیاس 2-مسایل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی بواسطه کاربری های نا مناسب 3-شکل گیری بافت های خودرو و ناسازگار به جهت نرخ بالای مهاجرت 4-کارکرد نادرست معابر به جهت عدم اصلاح سیستم و ساختار حمل و نقلی 5-اختلال در آسایش ساکنان به جهت ترافیک عبوری 6-افرایش مرزهای اجتماعی بواسطه طرح ها و سیاست گذاری ها 7-گسترش آلاینده ها و ترافیک بواسطه عدم انتقال کاربری های صنعتی و نظامی 8-آلودگی آب بواسطه کاربری های نامناسب در حاشیه سد و دخل و تصرف در مسیل 9-از بین رفتن هویت تاریخی منطقه،  نشانه ها و سیمای نامناسب شهری

 

روش تدوین معیارهای اکولوژیک و ارزیابی راهبردهای اکولوژیک منطقه 4 تهران

با توجه به  زمینه‌های تعیین شده در حوزه مسائل منطقه ، انجام شناخت عمومی و شناخت حوزه های درگیر،  طبقه بندی مشکلات اصلی منطقه و تعیین دسته تحلیل آن، تحلیل مشکلات با ماتریس  SWOTتلفیقی و ماتریس عوامل درونی و بیرونی  با استفاده از بخش مفاهیم شهر اکولوژیک و عناصر و حوزه های اثرپذیر، در این بخش برای منطقه 4 شهری تهران به صورت مجزا  و خاص، در هرکدام از زمینه‌ها و مشکلات حوزه های اصلی و فرعی به ترتیب معیارها و زیر معیارهای اکولوژیک تدقیق شده و در جدول (6) ارایه شده است. سپس ارزیابی با استفاده از  ماتریس تلفیقی و ماتریس های چهارگانه حاصل شده است. نقاط ضعف و قوت که عوامل داخلی هستند نسبت به نقاط تهدید و فرصت یعنی عوامل خارجی با داشتن امتیاز بالاتر، تأثیر بیش تری دارند که در جدول (7) و (8) ارایه شده است. این در حالی است که تأثیر عوامل بیرونی را در دست یابی بهینه اهداف نباید نادیده گرفت. وزن‌دهی جهت بررسی امتیاز موزون عوامل بر اساس نظر کارشناسانه بوده است و وزن عوامل از عدد 1 تا 5 انتخاب شده است. برای دستیابی به امیتاز موزون دقیق‌تر طیف یک سانی از اعداد 1 تا 5 برای عوامل داخلی و بیرونی انتخاب شده است تا اثرات آن‌ها به صورت یکسان مورد بررسی قرار گیرند. در ادامه  بر اساس کنش عوامل، مجموعه راهبردهای توسعه اکولوژیکی منطقه در 26 راهبرد ارایه شده است. با استفاده از ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی یا QSPM  راهبردها اولویت بندی شده و میزان جذابیت آن ها بر اساس میزان اثر بخشی عامل تعیین کننده در استراتژی و جذابیت آن( بازه تا 4) مشخص گریده است. بررسی مجموعه عوامل داخلی و خارجی و تاثیرات آن ها در شکل (4) ارایه شده است .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 5- معیارهای اکولوژیکی منطقه 4 شهرداری تهران

Table 5. Ecological criterias of District 4 of Tehran Municipality

حوزه اصلی	حوزه فرعی		زمینه مشکلات	معیارها	زیرمعیارها	ابعاد
حمل‌ونقل		حمل‌و نقل عمومی و آرام	1-حمل‌ونقل و ترافیک	حمل‌ونقل پایدار	حداقل فاصله در زمان و فضا، اولویت‌بخشی به پیاده‌روی  و دوچرخه‌سواری،تقویت حمل‌ونقل عمومی، کاهش سرعت،کاهش ترافیک با مدیریت پارکینگ‌ها، حداقل انتقال شخصی کالاها، سیستم حمل‌ونقل هوشمند، دسترسی آسان	کالبدی
بافت شهری ومنطقه‌ای		فضای سبز و محیط زیست طبیعی	2- فضای سبز و محیط‌های طبیعی	احیای فضاهای سبز شهری	تلفیق فضاهای سبز با شهر، ایجادفضاهای عمومی شهری سرسبز و زیست‌پذیر، حفاظت از چشم‌اندازها، برنامه‌های سازگار با محیط زیست، ایجاد مناظر اقتصادی پایدار، حفظ تنوع زیستی، حفظ کریدورهای سبز و محورهای سبز	محیطی- کالبدی
اجتماعی- اقتصادی		احیای هویت	3-سیمای شهری	هویت‌بخشی	ایجاد هویت در منطقه،حفظ میراث تاریخی و فرهنگی ایجاد محیط‌های خوانا، افزایش نشانه‌های شهری	اجتماعی- اقتصادی
ساختار شهری		آسایش شهری	4-آلودگی صدا- هوا	طراحی حساس به منابع آلاینده	کاهش آلودگی هوا،کاهش آلودگی صدا	محیطی
		کاربری زمین و فضاهای عمومی	5-کاربری زمین	تعادل، تنوع و سازگاری زیست‌پذیری و خوانایی	کاربری های مختلط و چندعملکردی، تعادل حفظ سازگاری فضاهای خوانای عمومی،فضاهای عمومی زیست‌پذیر تراکم شهری بالا و باکیفیت، مکان‌یابی صحیح کاربری ها در نظر گرفتن ظرفیت قابل تحمل منطقه دسترسی آسان به خدمات در مقیاس منطقه‌ای و محله‌ای	کالبدی
		تقاضای زمین	6-سازمان فضایی	پیوستگی و همگنی در بافت	استفاده مجدد از زمین،ساختارهای متراکم با کیفیت بالا ایجاد محیط‌های جذاب، ایجاد پیوند میان بافت‌های شهری برنامه‌های توسعه بافت‌های مسئله‌دار  وافزایش نفوذپذیری	کالبدی
انرژی و جریان مواد		آب	7-بدنه‌های آبی	احیای مدیریت بدنه‌های آبی	کاهش تداخل در چرخه آب، استفاده مجدد از آب‌های سطحی، باز استفاده از فاضلاب‌ها وآب‌های زیرزمینی	محیطی
		انرژی	8-انرژی	بهره ‌وری در استفاده انرژی پاک	استفاده از انرژی خورشیدی کاهش مصرف انرژی	کالبدی- محیطی

 

جدول6 -ماتریس عوامل بیرونی EFE

Table 6.  Weighting, External Factors of integrational SWOT matrix

عوامل	ردیف	جزئیات عوامل	وزن بین 1 تا 5	وزن نرمال شده	امتیاز وضع موجود	امتیاز موزون
فرصت ها	1	استفاده اراضی صنعتی و نظامی در جهت توسعه خدمات منطقه ای و فرا منطقه ای	5	0.0781	1	0.078125
	2	تقویت جاذبه های تاریخی- فرهنگی  برای توسعه اقتصادی و گردش گری	4	0.0625	1	0.0625
	3	امکان استفاده از ظرفیت سنی  جوان و بازار وسیع منطقه و اشتغال زایی	3	0.0469	2	0.09375
	4	امکان استفاده ار سرمایه گذاری در بخش زیرساخت ها و انرژی ها ی نو	3	0.0469	3	0.140625
	5	فرصت بهره برداری اقتصادی – گردش گری از خصلت دروازه ای منطقه	3	0.0469	2	0.09375
	6	امکان توسعه پارک جنگلی و چشم اندازها با عملکرد های مختلف	5	0.0781	4	0.3125
	7	فرصت  توسعه اقتصادی  با استفاده ازشبکه ها و گره های حمل و نقلی	3	0.0469	2	0.09375
	8	استفاده از ظرفیت  اقتصادی اقشار غنی جهت نوسازی و بهسازی	2	0.0313	1	0.03125
	9	امکان توسعه اجتماعی اقتصادی با فضاهای جمعی، عمومی و مذهبی	3	0.0469	1	0.046875
تهدید ها	1	افزایش ترافیک،آلاینده ها به علت نبود مراکز خدماتی در  همه مقیاس	5	0.0781	4	0.3125
	2	مسائل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی بواسطه کاربریهای نا مناسب	3	0.0469	3	0.140625
	3	شکل گیری بافت های خودرو و ناسازگار به جهت نرخ بالای مهاجرت	3	0.0469	2	0.09375
	4	کارکرد نادرست معابر جهت عدم اصلاح سیستم و ساختار حمل و نقلی	3	0.0469	3	0.140625
	5	اختلال در آسایش ساکنان به جهت ترافیک عبوری	3	0.0469	3	0.140625
	6	افرایش مرزهای اجتماعی بواسطه طرح ها و سیاست گذاری ها	3	0.0469	3	0.140625
	7	گسترش آلاینده ها و ترافیک با عدم انتقال کاربری های صنعتی و نظامی	5	0.0781	4	0.3125
	8	آلودگی آب با کاربری های نامناسب در حاشیه سد و تصرف در مسیل	5	0.0781	3	0.234375
	9	از بین رفتن هویت تاریخی منطقه و نشانه ها و سیمای شهری نامناسب	3	0.0469	3	0.140625
	0		64	1		2.609375

 

جدول7- ماتریس عوامل درونی IFE

Table 7. Weighting, Internal Factors of integrational SWOT matrix

عوامل	ردیف	جزئیات عوامل	وزن بین 1 تا 5	وزن نرمال شده	امتیاز وضع موجود	امتیاز موزون
فرصت ها	1	پارک جنگلی لویزان ریه تنفسی شهر و سرانه فضای سبز مناسب	5	0.082	4	0.327869
	2	اراضی بایر و دسترسی به حریم های وسیع حومه شهر	4	0.0656	2	0.131148
	3	وجود عناصر و چشم اندازهای طبیعی و زیبا در اطراف منطقه	4	0.0656	2	0.131148
	4	سطح بالای سفر های درون منطقه ای و معابر ریلی و موتوری	3	0.0492	3	0.147541
	5	یکی از مهم ترین ورودی خروجی های تفرجی  شهر و خصلت دروازه ای منطقه	2	0.0328	2	0.065574
	6	طیف وسیعی از فعالیت های فنی حرفه ای و بدنه های چند عملکردی	1	0.0164	3	0.04918
	7	وجود جاذبه های غنی فرهنگی در منطقه	3	0.0492	2	0.098361
	8	وجود منابع انسانی جوان در منطقه	3	0.0492	3	0.147541
	9	وجود کاربری های آموزش عالی	3	0.0492	3	0.147541
تهدید ها	1	تداخل عملکرد شریانها و ترافیک عبوری در منطقه	4	0.0656	3	0.196721
	2	نا برابری های اجتماعی و اقتصادی	3	0.0492	3	0.147541
	3	کمبود فضای مناسب تفریحی، آموزشی، فضای سبز، مذهبی، خدماتی در مقیاس محله ای	4	0.0656	3	0.196721
	4	وجود سطوح بزرگ نظامی و صنعتی در منطقه	5	0.082	4	0.327869
	5	کمبود مراکز منطقه ای و ناحیه ای و خدمات برتر با توجه به مهاجرت و جمعیت زیاد	3	0.0492	2	0.098361
	6	عدم تناسب کاربری ها،گسستگی فضایی و بافت های حاشیه ای	4	0.0656	4	0.262295
	7	آلودگی آب های سطحی و زیرزمینی بواسطه جمع آوری  غیر بهداشتی فاضلاب و زباله	5	0.082	4	0.327869
	8	آلودگی هوا و تجمع آلاینده ها بواسطه کاربری ها و حمل و نقل شهری و جهت وزش باد	3	0.0492	3	0.147541
	9	دست اندازی به حریم ها و ارتفاعات بالای 1800 متر	2	0.0328	2	0.065574
			61	1		3.016393

 

شکل4- اولویت بندی عوامل داخلی و خارجی ماتریس SWOT تلفیقی

Figure 4. Prioritize the Internal and external Factors of integrational SWOT matrix

 

 

 

همان طور که  در شکل (4) مشخص است از میان راهبردهای 4 گانه،بر اساس وزن دهی انجام شده در جداول 6و 7 راهبردهای تدافعی و محافظه کارانه به ترتیب از اهمیت بیش تری برخوردار میباشند که این موضوع در تدمین راهبرها مدنظر قرار خواهد گرفت.

 

ارایه راهبردهای اکولوژیک منطقه 4 و اولویت سنجی راهبردها

بر اساس ارتباط عوامل درونی و بیرونی، اهداف و چشم انداز اکولوژیک منطقه راهبرد های زیر قابل استنتاج می باشد که بر اساس نتایج حاصل از ماتریس QSPM میزان جذابیت راهبردها  بر اساس وزن دهی موجود  و شکل (4) در جدول (8) ارایه شده است:

 

 

 جدول8-  اولویت بندی راهبردها بر حسب وزن دهی

Table 8. Prioritizing strategies in terms of their weight

ردیف	راهبرد مورد نظر جهت اجرا	میزان جذابیت راهبرد
1	سامان دهی و توسعه پارک جنگلی لویزان برای فعالیت های متنوع با عملکرد منطقه و فرا منطقه ای	7.279
2	توسعه چشم انداز های طبیعی و ارتقاء فعالیت های گردشگری ، ورزشی، تفریحی، تفرجی	8.544
3	تقویت فضاهای سبز شهری به عنوان ریه های تنفسی شهر با اولویت محله ای	6.013
4	تقویت و ارتقاء سیستم های حمل و نقل عمومی	5.896
5	ساماندهی شبکه معابر، میادین و تقاطعات	4.657
6	توسعه حمل و نقل آرام در منطقه	3.981
7	سازگاری انواع حالت های حمل و نقلی در منطقه	3.818
8	فراگیرسازی انرژی خورشید	4.185
9	تغییر در الگوی مصرف و بازیافت به منظور کاهش حجم مواد زاید	2.065
10	توسعه سیستم تصفیه خانه مجزا برای فاضلاب اراضی نظامی، صنعتی، و بیمارستانها	4.618
11	توسعه و حفاظت از حریم ها و ارتفاعات منطقه	6.396
12	حفاظت از منابع آبی و تعریف کاربری های سازگار در حاشیه سد ها و مسیل ها	6.733
13	بهبود سیمای شهری با بهره گیری از عناصر و چشم اندازهای طبیعی در شهر و کوریدورهای بصری	4.369
14	تقویت هویت تاریخی و سیمای شهری منطقه با تاکید و احیاءعناصر و محورهای تاریخی- فرهنگی	2.058
15	توسعه گردش گری فرهنگی تاریخی و جذب سرمایه و رونق اقتصادی	6.170
16	ارتقاء خوانایی با تقویت نشانه های شهری	5.595
17	ساماندهی حریم و اراضی بایر و محدوده های بلافصل با توسعه گردش گری، تفریحی خدماتی	7.092
18	تبدیل اراضی نظامی و صنعتی به مراکز خدماتی، فضای سبز، مراکز تفریحی و فعالیت های نیمه صنعتی	8.648
19	تقویت فضاهای جمعی و رشد تعاملات اجتماعی	6.174
20	رشد اقتصادی و اجتماعی با توسعه مراکز آموزش عالی برتر در منطقه	4.202
21	تعریف مراکز  و خدمات محله ای- منطقه ای و تجاری و اداری	9.611
22	ساماندهی بدنه های خاص و چند عملکردی با خدمات برتر	10.393
23	ساماندهی عمده فروشی کالاها	4.880
24	جبران  نابرابری اجتماعی با رونق اقتصادی،صنعتی و گردشگری	8.605
25	ارتقاء پیوستگی فضایی با توسعه کاربری های سازگار	5.588
26	بهبود کیفیت هوا و صدا با سازگاری کاربری ها و رشد فضای سبز	10.802

 

 

جدول 9- سنجش منطقه 4 با چارچوب ارزیابی پایداری شهر اکولوژیک IEFS

Table 9 .  Evaluation of the district 4 with ecological sustainability assessment framework

 

شرایط منطقه 4 شهری شهرداری تهران						گروه /امتیازها
منطقه 4 (125 -)	اکولوژیک (37.5)	سبز 2 (37.5-)	سبز1 (75-)	سبز (112.5-)	ناسالم (150-)
	2.5	2.5-	5-	7.5-	10-	معیار ها
طراحی شهری
10-	پیاده محور دردسترس				امکانات کم غیرپیاده	1-دسترسی نزدیک
بیوژئو فیزیکی
10-	پاک				آلوده	2-هوای پاک
10-	پاک				آلوده	3-آب سالم
5-	سلامت				خراب	4-خاک سالم
10-	تجدیدپذیر				غیر قابل تجدید	5-مصالح و منابع مسئول
10-	تجدید پذیر				غیر قابل تجدید	6-انرژی پاک
5-	سالم				ناسالم	7-غذای سالم و در دسترس
اجتماعی- اقتصادی
5-	سالم				نامناسب	8-فرهنگ سالم
7.5-	مشارکت بالا				نامناسب	9-ظرفیت سازی در جامعه
7.5-	عادل				ناسالم	10-اقتصاد سالم و عادلانه
7.5-	مادام العمر				فراهم نباشد	11-آموزش مادام العمر
10-	رضایتمندانه				خشونت	12-رفاه و کیفیت
الزامات اکولوژیکی
7.5-	سالم				در معرض خطر	13-تنوع زیستی سالم
10-	تاثیر کم				بالای استاندارد	14-ظرفیت قابل تحمل زمین
10-	سلامت				ناسالم	15-یکپارچگی اکولوژیکی

 

بحث و نتیجه گیری

 

همان‌طور که مشخص است، توسعه شهری اکولوژیک، توسعه‌ای همه‌جانبه و گسترده می‌باشد که طیف وسیعی از اقدامات را شامل می‌شود. تحقق شهر اکولوژیک یا منطقه اکولوژیک مستلزم تدوین برنامه‌ها و اقدامات و بازنگری طرح‌های پیشین می‌باشد. شهر تهران با پیچیدگی‌های متعددی به لحاظ برنامه‌ریزی و طراحی توسعه اکولوژیکی مواجه بوده است و این در حالی است که عناصر و پتانسیل‌های بهینه جهت اقدامات اکولوژیکی در کلان‌شهر تهران وجود دارد. بسیاری از معیارهای شهر اکولوژیک قابل اجرا در بدنه شهر می‌باشند اما قوانین و ضوابط شهری ضمانت اجرای لازم را برای آن‌ها فراهم نکرده است. بر اساس نتایج حاصل از مطالعات تهران و منطقه 4 ابعاد کالبدی و محیطی موثرترین ابعاد در شکل گیری شهر اکولوژیک می باشند. این ابعاد و حوزه های حاضر مانند حمل‌ونقل، بافت شهری و منطقه‌ای، اجتماعی- اقتصادی، ساختار شهری، انرژی و جریان مواد که شامل زمینه هایی چون 1-حمل‌ونقل و ترافیک، 2- فضای سبز و محیط‌های طبیعی، 3-سیمای شهری، 4-آلودگی صدا- هوا، 5-کاربری زمین، 6-سازمان فضایی، 7-بدنه‌های آبی، 8-انرژی و سایر مسائل میباشد، در هر شهر،منطقه، ناحیه و به طور کل هر مقیاسی سهم به سزایی در ساختار اکولوژیکی آن محیط دارند. با توجه به میزان اهمیت فضاهای اکولوژیک در زندگی ساکنان شهر ها و آینده آن ها و اکوسیستم های شهری همچنین ساختار چند جانبه فضاهای اکولوژیکی، پرداختن به همه ابعاد فرآیندی پیچیده و طولانی خواهد بود وگاها در بسیاری از مخیط ها غیر ممکن می باشد. لذا حل مهم ترین مسایل که یک شهر یا محیط با آنها دست و پنجه نرم میکند در این راستا اهمیت و ضرورت خاص خود را دارد. در این تحقیق با بررسی نمونه عملی از شهر تهران، ساختار منطقه، تطابق آن‌ با معیارهای شهر اکولوژیک، راهبردهای توسعه اکولوژیکی جهت منطقه ارایه شده است؛ که این روش قابل توسعه و تعمیم جهت سایر مناطق تهران می‌باشد. منطقه 4 شهر تهران به طور خاص در مقایسه با راهبردهای شهر اکولوژیک تهران قرار گرفت و راهبردهای منطقه در واقع پوشش دهنده همان راهبردهای کلی بوده اند. مطالعه مجموعه راهبردهای منطقه این نکته را ثابت می کند که بیش ترین حوزه های درگیر در راهبردها به ترتیب ساختار شهری و بافت شهری و منطقه ای می باشند. حوزه اجتماعی- اقتصادی، انرژی و حمل و نقل در رده های بعدی قرار دارند. حوزه های که اولویت دارند زیر مجموعه ابعاد کالبدی و محیطی می باشند که حوزه اثر پذیر این ابعاد شامل موارد زیر می باشد: کشاورزی، زیرساخت ها و کاربری ها، اکوسیستم ها، تنوع زیستی، چرخه های زیستی، انتشار گازهای گل خانه ای، سر و صدا، جلوگیری از پراکندگی شهری، توسعه های درونی، اختلاط کاربری ها، کوتاه کردن مسافت ها، توسعه حمل و نقل عمومی، ایجاد زیر ساخت های پیاده و دوچرخه، الگوهای منظر، تعداد و دسترسی به فضای سبز و عمومی برای جامعه با کاربری خاص، ساختمانها، جاده ها، بازیافت، تصفیه خانه ها و زهکش ها، آب، انرژی، غذا، سکونتگاه ها، صنایع، بهداشت، ساختمان ها، تولید خاک در محل، جابجایی خاک، بازیافت مصالح، استفاده دوباره، گرمایش جهانی، منابع تجدید پذیر، انرژی های پاک، آلودگی آب، آلودگی هوا، ضایعات،  تولید، تصفیه و جمع آوری و بازیافت آب، بستن چرخه آب، ضایعات و مدیریت آن، بازیافت زباله، جمع کننده ها، مشارکت، ظرفیت قابل تحمل، صنایع،  تنوع زیستی.

 

References

1. United Nation Population Division 2008, World Urbanization Prospects, The 2001 Revision Data Tables and Highlights, United Nations New York, USA
2. https://www.region4.tehran.ir/2016/7/20
3. Spirn, Anne, Whiston, (2011) Ecological Urbanism, " A Fram Work for The Design of Resilient City", P2

1. Asmervik, S. & Simensen, T., (2005), The Roots of Ecourbanism, aesopos, Vienna, P2
2. Rosland, Mark, (1997), Dimension of Ecocity, Cities, Elsevier Science, Vol 14, P197
3. https://www.ecocitybuilders.org/why-ecocities/ecocity-definition./2015/5/14

7. Mostafavi, Mohsen, (2012), Why Ecological Urbanism? Why Now? In Ecological Urbanism, Harvard Magazine, No 32, P5

1. Asmervik, S. & Simensen, T., (2005), The Roots of Ecourbanism, aesopos, Vienna, P6
2.  (2011), In International Ecocity Framework and Standards, Ecocity Builders, P5.
3. Mostafavi, Mohsen, (2012), Why Ecological Urbanism? Why Now? In Ecological Urbanism, Harvard Magazine, No 32, P32
4. Philine, Huisman, Ge, Skala, Franz, (2005), Ecocity Book I: A Better Place to Live, Humburg Utrecht, Vienna, P8.
5. Head, Peter, (2008), Entering an Ecological Age, Arup, London, P36.
6. Chami Loss, Ioannis. (2011). Resource Efficiency in an Urban Context: Defining The Framework of Eco-Municipalities, Master Thesis, University of OULU.P22
7. Van Dijk, Meine Pieter, (2010), Beijing and Rotterdam Eco cities? Using 100 Criteria for A Classification of Ecological Cities Paper, ERSCP-EMSU Conference, Delft, Netherland, P3
8. Darko, Radovic, (2009), Eco-Urbanity, TowardsWell-Mannered Built Environments, Routledge, P153
9. www.ecocitystandards.org/ecocity/ecocity_system_hierachy.
10. Aminzadeh, Behnaz, Ariaman, Pouyeh, (2004), Principles and Strategies of Post-Industrial Landscape Design, Journal of Fine Arts, No. 20, p.39. (In Persian)
11. Golkar, Kourosh, (2000), Sustainable urban design in desert cities, Journal of Fine Arts, No. 8, p.43. (In Persian)
12. Rapaport, Elizabeth, (2009), Engineering Sustainable Living: Master Planned Ecocities and The Power of Design, Ecocity World Summit 2009 Proceedings, P4.
13. Moeinifar, Maryam, (2001), Development of Urban Landscape Design Principles Focusing on Landscape Ecology (Case Study: Ecological Design of Kish Island Green Space), PhD Thesis, Department of Urban Development, Science and Research Branch, Tehran, Islamic Azad University, p. 24. (In Persian)
14. Gafforn Philine, Huisman, Ge, Skala, Franz, (2005), Ecocity Book I: A Better Place to Live, Humburg Utrecht, Vienna, P13.
15. Gafforn Philine, Huisman, Ge, Skala, Franz, (2005), Ecocity Book I: A Better Place to Live, Humburg Utrecht, Vienna, P18.
16. Guattari.F, (2000), The Three Ecologies. Trans. Ian Pindar & Paulsutton, London & New Brunwick, Nj: The Athlone Press
17. www.oldregion4.tehran.ir
18. https://www.region4.tehran.ir/2015/11/20
19. ARSEH Consulting Engineers. (1384). Summary of the development model report of region 4. Tehran City Studies and Planning Center. (In Persian)
20. Tehran Municipality Environment and Sustainable Development Headquarters. (2014). Environmental status of Tehran in the third 4 months of 1994. Monitoring and monitoring group of environmental pollutants in Tehran. Tehran Municipality. (In Persian)

28. Air quality control company. (2015). Air and Noise Pollution Reports in Tehran Municipality Areas - Region 4. Volume 1. Persian
29. IEFS, (2011), In International Ecocity Framework and Standards, Ecocity Builders, P5

 

 

1- دانش آموخته دکتری، گروه شهرسازی، دانشکده عمران، معماری و هنر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران .

2- استادیار، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران. ^* (مسوول مکاتبات)

 

1- PhD student, Department of Urban Planning, Faculty of Civil Engineering, Architecture and Art, Islamic Azad University, Tehran Science and Research Unit, Tehran, Iran.

2- Assistant Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, Iran University of Science and Technology, Tehran, Iran.*(Corresponding Author)

تعداد مشاهده مقاله: 1,591

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 492