اولویت‌بندی مؤلفه‌های توسعه پایدار در برنامه‌ریزی پارک‌های اکولوژی نمونه موردی: (کوه پارک مشهد)

مقاله پژوهشی

پایداری، توسعه و محیط زیست، دوره سوم، شماره1، بهار 1401، صص 79-94

اولویت‌بندی مؤلفه‌های توسعه پایدار در برنامه‌ریزی پارک‌های اکولوژی

نمونه موردی: (کوه پارک مشهد)

تکتم حنایی[1]^*

t.hanaee@mshdiau.ac.ir

 مسلم سیدالحسینی[2]

 الناز خلیلی[3]

چکیده

زمینه و هدف: با بررسی و مرور مطالب گذشته در دو حوزه‌ی پارک اکولوژی و توسعه پایدار می‌توان به این نتیجه رسید که بیشتر مطالعات بر روی مفاهیم و مؤلفه‌های این دو حوزه به‌صورت جداگانه تأکید داشته‌اند و مطالعه‌ای در خصوص ادغام این دو حوزه و تأثیرات متقابل آن‌ها بر روی‌هم انجام‌نشده است، برای همین منظور هدف اصلی این پژوهش شناسایی مؤلفه‌های پارک‌های اکولوژی و اولویت‌بندی آن‌ها با رویکرد توسعه پایدار شهری است.

 روش بررسی: این پژوهش به لحاظ هدف کاربردی، از حیث ماهیت و روش انجام کار توصیفی - تحلیلی و روش تحقیق آن کمی است. برای سؤالات پرسش‌نامه 28 نفر از کارشناسان فعال در حوزه توسعه پایدار و فضای سبز مشهد با روش تمام شماری انتخاب شده است. تحلیل نتایج، باتوجه‌به نوع طیف مورداستفاده در پرسش‌ها، از معادلات ساختاری و تحلیل عاملی توسط نرم‌افزار Smart Pls و SPSS استفاده‌شده است.

 یافته‌ها: یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که مقدار اهمیت مؤلفه‌های اصلی در پارک اکولوژیکی به ترتیب امتیاز شامل پایداری زیست‌محیطی 89 درصد، پایداری اجتماعی - اقتصادی 55 درصد و پایداری کالبدی - عملکردی 57 درصد است، بنابراین بالاترین اولویت با متغیر پایداری زیست‌محیطی و کمترین اولویت پایداری اجتماعی - اقتصادی است.

بحث و نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش بیان می‌کند که اولویت شاخص‌های پارک‌های اکولوژی در راستای ارتقای توسعه‌ی پایدار به ترتیب اولویت شامل پایداری انرژی - ساختمان اداری، پایداری انرژی - زیست‌محیطی، تنوع زیست بومی، حفاظت - زیست‌محیطی، رفاه و سلامت زیستی، عدالت اجتماعی، امنیت اقتصادی، مشارکت و حضورپذیری، انعطاف عملکردی، تنوع کالبدی، منظر سبز، تنوع مسیرها، حمل‌ونقل پایدار، پیاده مداری و خلاقیت عملکردی است. در کوه پارک مشهد در بین سه مؤلفه اصلی بیشترین امتیاز مربوط به پایداری زیست‌محیطی به دلیل وجود بستر طبیعی کوهستان و کمترین امتیاز پایداری اجتماعی – اقتصادی است.

کلیدواژه‌ها: پایداری زیست‌محیطی، پارک اکولوژی، کوه پارک، مشهد

Prioritization of Sustainable Development Components in the Planning of Ecology Parks

Case study: (Mashhad Park Mountain)

Toktam Hanaee[4]^*

t.hanaee@mshdiau.ac.ir

Moslem Seyedolhosseini[5]

Elnaz khalili[6]

Abstract

Background and Objective: By reviewing the previous articles on the two areas of ecology park and sustainable development, it can be concluded that most studies have focused on the concepts and components of these two areas separately and a study on the integration of these two areas and interactions. They have not been done on top of each other, so the main purpose of this study is to identify the compone

Methods: This research is quantitative in terms of a practical purpose, in terms of the nature and method of carrying out descriptive-analytical work and its research method. For the questions of the questionnaire, 28 active experts in the field of sustainable development and green space of Mashhad were selected by the full number method. Analyzing the results, according to the type of spectrum used in the questions, structural equations and factor analysis were used by Smart Pls and SPSS software.

nts of ecological parks and prioritize them with the approach of sustainable urban development.

Results: The findings of this study indicate that the importance of the main components in the ecological park, which includes 89% environmental sustainability, 55% socio-economic sustainability, and 57% physical-functional sustainability, respectively, so the highest priority with The variable is environmental sustainability, and the lowest priority is socio-economic sustainability.

Discussion and Conclusions: The results indicate that the priority of ecological park indicators to promote sustainable development, respectively, priority includes energy sustainability - office building, energy sustainability — ecology, ecological diversity, conservation — ecology, welfare and health, social justice, economic security participation and attendance, functional flexibility, physical diversity, green landscape, diversity of routes, sustainable transportation, pedestrianization and functional creativity. In Mashhad Park Mountain, among the three main components, the highest score is related to environmental sustainability due to the natural mountain bed and the lowest score is socio-economic sustainability.

Keywords: Environmental sustainability, Ecological Park, Mountain Park,  Mashhad

مقدمه

در عصر جدید و رشد شهرنشینی و افزایش جمعیت در شهرها استفاده از راهبردهای توسعه پایدار شهری و نیل به این مقصد بسیار مهم و ضروری است، عدم شناخت ظرفیت‌ها و استفاده ی نامناسب از امکانات، سبب بروز مشکلات زیست‌محیطی زیادی مانند تخریب محیط‌زیست پیرامونی شهرها، منابع طبیعی و بخش وسیعی از مرغوب‌ترین و مناسب‌ترین اراضی می‌شود (1).

توسعه شهرهای پایدارتر نه‌تنها به دنبال بهبود ویژگی‌های غیرزنده و زنده زندگی شهری است، بلکه پاسخی برای ویژگی‌های اجتماعی زندگی شهری مانند تجربیات شهروندان، رضایت و درک آن‌ها از کیفیت محیط است. معنا و مفهوم پایداری در سال‌های اخیر و گذشته‌های نه‌چندان دور، استفاده از دانش بشر در راستای مسائل محیطی و مشکلات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی بوده است. همان‌طور که شهرها پر از جمعیت و آلودگی می‌شوند، طراحی منظر زیست‌محیطی توجه بیشتری را به خود جلب می‌کند و فضاهای باز به‌خصوص پارک‌های شهری نقش حیاتی را در التیام محیط طبیعی و همچنین سلامت جسمی و روحی در شهروندان دارد. از سوی دیگر یکی از اهداف اصلی توسعه پایدار حفظ طبیعت و نگاه ویژه به آن است؛ بنابراین بیان و اجرای توسعه پایدار در فضاهای شهری را منظر شهری پایدار می‌نامند(2).

مسائلی مانند درگیری انسان و حیات‌وحش و محیط‌زیست شهری کاملاً موضوعی است که بیشتر جوامع اطراف پارک‌های ملی در سراسر جهان با آن دست‌به‌گریبان هستند (3). از سویی دیگر چنین درگیری‌ها اغلب، به دلیل فشارهای جمعیتی که منجر به تجاوز انسان به فضای حیات‌وحش می‌شود، به وجود می‌آیند (4). در همین راستا مدیریت پایدار و توسعه منابع طبیعی، گستره‌ای است که نیازهای زمان حال را بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده در رفع نیازهای خود برآورده می‌کند و مدیریت شهرداری و پارک‌های شهری باید بدون تهدید سو استفاده از مزایای این پارک، پاسخگوی نیازهای فعلی شهروندان باشد (5). در همین راستا پارک‌های اکولوژیکی امکان استفاده پایدار از منابع طبیعی را فراهم می‌کنند و می‌توانند به‌عنوان مکانی برای حفظ محیط‌زیست مبتنی بر سایت مورداستفاده قرار گیرند و به دنبال مزایای اوقات فراغت و تجربة زیست‌محیطی هستند. تجربه استفاده از فضاهای اکولوژی و پارک‌های زیست‌محیطی به ارتقای سطح رضایت کلی شهروندان از مناطق شهری منجر می‌شود (6).

 در این پژوهش به بررسی مؤلفه‌های پارک اکولوژی و اولویت‌بندی آن‌ها با رویکرد توسعه پایدار شهری پرداخته شده است. در همین راستا کوه پارک مشهد به دلیل اینکه در اسناد دارای پیوست زیست‌محیطی است و در بستر طبیعی کوهستان احداث‌شده است انتخاب نمونه موردی این پژوهش برای تحلیل و ارزیابی این مؤلفه‌ها است، بنابراین می‌توان تأکید داشت که هدف اصلی این پژوهش شناسایی و اولویت‌بندی مؤلفه‌های پارک‌های اکولوژی در کوه پارک مشهد و سؤال اصلی این پژوهش چگونه می‌توان به اولویت‌بندی شاخص‌های پارک اکولوژی با رویکرد توسعه پایدار شهری پرداخت؟ است.

 مفهوم اولیه توسعه پایدار شهری نخستین‌بار در دهه 60 و 70 میلادی و در آثاری چون بهار خاموش نوشته راشل کارسون 1962، تراژدی کمون‌ها نوشته هاردین 1968 و نقشه بقا توسط مجله بوم‌شناسی 1972 با این مضمون پدیدار شد که فعالیت‌های انسان می‌تواند آثار زیان‌باری بر روی طبیعت در برداشته باشد و چنانچه کنترل نشود هرگونه رشد و توسعه‌ای ناپایدار خواهد بود در همان دوران این چالش اساسی به طور رسمی در گزارش سال 1972 انجمن رم با عنوان موانع رشد بازتاب یافت. پیام این انجمن بین‌المللی متشکل از دانشمندان، برگان، کارشناسان بخش عمومی و اساتید دانشگاه در گزارش مزبور این بود که با روند کنونی به‌جای رشد باید به عدم رشد فکر کرد. در سال 1980 گزارشی با عنوان راهبرد حفاظت از منابع طبیعی توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی انتشار یافت که در آن توسعه تأکید داشت نه‌تنها برای طبیعت زیان‌آور نخواهد بود بلکه پدیده‌ای است که می‌تواند در جهت پایداری طبیعت عمل کند. بسیاری از پژوهشگران اکولوژی و خلاقیت و مشارکت محلی و اجتماعی را به‌عنوان اصول اساسی طراحی «منظر توسعه پایدار» معرفی می‌کنند. (7).

مفهوم پایداری در تفکر «شهرسازی منظر» هم به معنای «ثبات» ساختار اصلی شهر و هم به مفهوم «تغییر» فعالیت و برنامه‌ها مطابق با تغییر شرایط و تقاضاها در طول زمان است؛ بنابراین می‌توان از چارچوب نظری تفکر «شهرسازی منظر» با ویژگی «عدم قطعیت» و «تغییر» در طراحی «عرصه‌های باز» درون و پیرامون شهر و همچنین «محله‌های شهری» که از قابلیت «انطباق» و «انعطاف‌پذیری» بیشتری برخوردارند، استفاده نمود (8). تأثیر توسعه پایدار باید فراتر از تمرکز محدود نگرانی‌های اقتصادی، اکولوژیکی یا اجتماعی در نظر گرفته شود. براین‌اساس مروری بر چالش‌های مرتبط با تلاش برای رویکردی پایدار و جامع برای توسعه داشته است و ارائه رویکردی چندوجهی به موضوع به‌منظور احاطه به آنچه به‌عنوان «مردم، سیاره و سود» نامیده می‌شود، با تأکید بر موضوعاتی ازجمله اهداف توسعه پایدار، اقتصاد دایره‌ای، آب‌وهوا، انرژی، کارآفرینی پایدار و آینده محوری آن (9). در حال حاضر، مفهوم مدیریت توسعه پایدار شهری به طور فزاینده‌ای بر ایجاد پایداری تمرکز دارد. زیرساخت سبز که کمیسیون اروپا برای محیط‌زیست آن را به‌عنوان یک شبکه برنامه‌ریزی‌شده استراتژیک از مجموعه‌های کاملاً طبیعی و نیمه‌طبیعی تعریف می‌کند که در آن شرایط اجرای خدمات مختلف اکوسیستم مانند تنظیم جریان آب، حفظ تنوع زیستی، ایجاد شرایط مساعد برای تفریح، شکل‌گیری هویت فرهنگی در یک سکونتگاه شهری و غیره را داشته باشد و عناصر این زیرساخت در ویژگی‌هایی مانند چندمنظوره بودن، اتصال و سلسله‌مراتب ذاتی مستتر هستند(10). اجلاس ریو در سال 1992 کمک‌های قابل‌توجهی به آموزش محیط‌زیست کرد. در این جلسه تأکید شد که محیط‌زیست و توسعه پایدار را نمی‌توان جدا از هم در نظر گرفت و هر توسعه‌ای باید توسعه پایدار باشد و اجتناب‌ناپذیر است که تلاش‌هایی برای افزایش آگاهی زیست‌محیطی و مشکلات زیست‌محیطی به معنای جهانی باید در همه سطوح آموزش از دوره پیش‌دبستانی از طریق برنامه‌های آموزش محیط‌زیست در دسترس قرار گیرد با آموزش زیست‌محیطی، هدف کمک به افراد برای ایجاد نگرش مثبت نسبت به محیط‌زیست است و درنتیجه با شکل‌دادن به سبک زندگی خود با رفتار آگاهانه از محیط‌زیست، آن‌ها را به سمت پایداری سوق می‌دهد(11). پارک‌های اکولوژیکی امکان استفاده پایدار از منابع طبیعی را فراهم می‌کنند و می‌توانند به‌عنوان مکانی برای محیط‌زیست مبتنی بر سایت مورداستفاده قرار گیرند (12).یکی از مهم‌ترین کارکردهای پارک اکولوژیکی شهری حفاظت و بهبود محیط‌زیست شهری است که همان فضای سبز شهر است. ادغام اکولوژی و انسانیت در پارک باعث می‌شود که پارک دارای اهمیت دوگانه حفاظت از محیط‌زیست و میراث تاریخ و فرهنگ باشد. (13). به مزایای زیست‌محیطی اکو پارک به‌عنوان فضایی تحت کنترل برای حفظ ویژگی‌های طبیعی (پوشش گیاهی و بدنه‌های آبی) که به طور بالقوه خدمات اکوسیستم را در مکان پیشنهادی بهبود می‌بخشد اشاره‌شده است و مزیت بیشتر این پارک‌ها این است که می‌تواند منظره‌ای پایدار را برای رفت‌وآمد عمومی در منطقه ایجاد کند (14). بسیاری از پژوهشگران مانند کوینوا معیارهای پارک‌های اکولوژی را مکان‌یابی فضای سبز، کاربری فضای سبز، محیط‌زیست و تنوع اجتماعی زیستی می‌داند (15). همچنین پژوهشگران بی‌شماری ادعا می‌کنند که برای اطمینان از اینکه حداقل سرمایه طبیعی حفظ شود، بهترین راه استفاده از اکولوژی است، به‌ویژه در تلاش برای حفظ تنوع زیستی دریایی و زمینی (16). مطالعات اکولوژیکی و حفاظت از تنوع زیستی در پارک‌ها و فضاهای اکولوژی می‌تواند دانش جدیدی را در مورد طبیعت کشف کند که در همین راستا نوآوری و خلاقیت را تقویت می‌کند، سپس به تأمین منابع اقتصادی کافی برای تمامی جوامع در سراسر جهان کمک می‌کند (17).

در جهان پارک‌های اکولوژی زیادی احداث و مورد بهره‌برداری قرار گرفته است که به‌عنوان‌مثال می‌توان اکو پارک NIRAG حلوان مصر که یک پارک اکولوژی مبتنی بر رویکرد طراحی مشارکتی شهروندی است و فاز اول آن اجرا شده است. این پارک علمی ازنظر آموزشی دانش‌آموزان مدارس مجاور و دانشگاه حلوان را هدف قرار می‌دهد و طراحی منظر زیست‌محیطی فضاهای حاشیه‌ای خشک اطراف فضای شهری را بر عهده دارد. مسیر میان‌بر اصلی برای تشویق پیاده‌روی طراحی‌شده است و شیب مسیرها نیز طوری طراحی‌شده که برای کارمندان و شهروندان معلول و مسن مناسب باشد. پتانسیل‌های بالا برای توسعه پایداری شهر در این پارک کاملاً مشهود است (18).

نمونه دیگر اکو پارک ورشو است که هدف آن جوان‌سازی منطقه و بهبود کیفیت زندگی ساکنان آن است. این پروژه چندین چالش ازجمله پاک‌سازی منطقه، تقسیم آن به مناطق جداگانه، جایگزینی گونه‌های گیاهی مهاجم با گونه‌های بومی و بازگرداندن طبیعت و تنوع زیستی به این منطقه شهری - صنعتی را به عهده داشت. این پروژه همچنین فعالیت‌های آموزشی، زمین‌های بازی و مناطق تفریحی و نمایشی را در پارک توسعه می‌دهد. مخازن آب باران برنامه‌ریزی‌شده است، روشنایی با پنل‌های خورشیدی تأمین می‌شود و مصالح ساختمانی در صورت امکان بازیافت و سازگار با محیط‌زیست خواهند بود. درنهایت، پروژه اکو پارک باهدف ایجاد مکانی برای تفریح ​​و آرامش و یک پناهگاه پایدار از طبیعت، صلح و آرامش در قلب ورشوی پساصنعتی است(19).

یکی دیگر از پارک‌های اکولوژی در جهان اکو پارک روسیه با نام Clearfield است. این پارک زیست‌محیطی در سال 2015 تأسیس شد و در ساحل رودخانه اوکا، 120 کیلومتری خارج از مسکو واقع‌شده است. این منطقه با زیبایی فوق‌العاده 500 هکتار وسعت دارد. ازنظر گیاهان و جانوران غنی است و با جنگل‌ها، مزارع، تپه‌ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌هایش متمایز می‌شود. ایده اصلی اکو پارک ترویج سبک زندگی سالم از طریق رویدادها، کارگاه‌ها، تعطیلات، فعالیت و تغذیه سالم و همچنین پیشبرد تحقیقات و نوآوری در زمینه شهرسازی و ساخت‌وساز سبز است. آخرین تحولات در زمینه پایداری و مسئولیت که توسط دولت روسیه در طول ساخت این پارک
 آغازشده است، اهمیت زیادی برای توسعه اکوتوریسم در این کشور قائل شده است و ادغام جامعه و نوآوری در سطح مردمی، مانند Clearfield ، در حال حاضر به تقویت اکوتوریسم و ​​رسیدگی به چالش‌های جهانی تغییرات اجتماعی و محیطی کمک می‌کند. رویکرد مشارکتی بیشتر دولت و جامعه در توسعه اکو پارک‌ها قطعاً نتایج بهتری را برای کشورها و جامعه جهانی به دست خواهد آورد (20). در آخر نیز یکی از اقسام پارک‌های اکولوژی که در دنیا بسیار موردتوجه هستند با نام اکو پارک اشاره می‌کنیم که طراحان فضای شهری، فضاهای آلوده و یا رها شده‌ای که برای محیط‌زیست و انسان‌ها خطرآفرین است به پارک تبدیل می‌کنند. این نوع پارک‌ها در راستای ارتقای توسعه پایدار در کشورها از اهمیت بسزایی برخوردار هستند. در کشور چین نیز این نوع پارک مورد استقبال طراحان قرار گرفته است که یکی از نمونه‌های معروف این حوزه اکو پارک ملی این کشور است. از قرن بیست و یکم، دولت مرکزی چین رهبری چندین پروژه ساخت‌وساز اکو پارک ملی - صنعتی را برعهده گرفته است که برای حفاظت از محیط‌زیست بسیار الزامی بوده است. این پارک‌ها سیاست‌های ملی، سیاست پارک‌های نمایشی، سیاست تحول بازیافت و سیاست‌های کم‌کربن را اتخاذ می‌کند. این پارک‌ها انتشار آلودگی صنعتی را با بهبود کارایی تصفیه آلودگی، بهبود کارایی انرژی و ترویج تراکم صنعتی کاهش داده است و از سوی دیگر ایجاد اکو پارک‌های صنعتی در چین توانسته رشد اقتصادی شهر را از طریق ارتقای ساختاری، رقابت دولتی و تراکم اقتصادی ارتقا دهد(21).

باتوجه‌به دیدگاه‌ محققان و نمونه‌های اجراشده پارک‌های اکولوژی در جهان، سه مؤلفه اصلی که شامل زیست‌محیطی، اجتماعی - اقتصادی و کالبدی - عملکردی و شاخص‌های موردبحث نیز استخراج گردید که در شکل یک چارچوب نظری این پژوهش باتوجه‌به همین مفاهیم بررسی شده ترسیم گردیده است.

شکل 1- چارچوب نظری پژوهش (مأخذ: نگارنده:1401)

Figure 1- The theoretical framework of the research (source: Author, 2022)

روش‌ بررسی

این پژوهش به لحاظ هدف کاربردی، از حیث ماهیت و روش انجام کار توصیفی - تحلیلی است و تحلیل پژوهش آن به‌صورت کمی انجام شده است. اطلاعات لازم با بهره‌گیری از روش‌های کتابخانه‌ای، اطلاعات اسنادی و بررسی مقالات و منابع معتبر گردآوری‌شده است و باتوجه‌به مدل نظری مستخرج از نظریات همگرا و واگرای اندیشمندان به شناسایی مؤلفه‌های اکو پارک و تدوین پرسش‌نامه پرداخته شده است و از مشاهده و مطالعه برای گردآوری اطلاعات نیز استفاده‌شده است. سؤالات پرسش‌نامه از کارشناسان متخصص باتوجه‌به مؤلفه و شاخص‌های موجود در مدل مفهومی طراحی‌شده است. در این سؤالات از طیف پنج‌گزینه‌ای لیکرت با درجه بسیار خوب، خوب، متوسط، ضعیف و بسیار ضعیف طبقه‌بندی و برای تحلیل نتایج پرسش‌نامه، باتوجه‌به نوع طیف مورداستفاده در پرسش‌ها و به‌منظور اولویت‌بندی و میزان اهمیت مؤلفه‌های ذکرشده، از معادلات ساختاری و نرم‌افزار اسمارت پی ال اس استفاده‌شده است. تعداد جامعه آماری باتوجه‌به گروه هدف متخصصین فعال مشهد در این حوزه کاری،28 نفر با روش تمام شماری مشخص گردید. روایی صوری پرسش‌نامه با تأیید متخصصان و کارشناسان بر اساس جدول شماره 1 و استخراج ضریب آلفای کرونباخ برای تمامی متغیرها بالاتر از 0.7 ارزیابی شد و بر همین اساس پایایی کلی متغیرهای پژوهش نیز صورت گرفت. پس از استخراج اطلاعات از طریق نرم‌افزار SPSS و Smart Pls، به‌منظور تحلیل استنباطی داده‌ها از روش تحلیل عاملی و برای آگاهی از اولویت‌بندی شاخص‌های پژوهش و روابط معناداری بین آن‌ها از آزمون تی استفاده‌شده است.

جدول1 -ضریب آلفای کرونباخ مؤلفه‌های اصلی اکو پارک

Table 1- Cronbach's alpha coefficient of the main components of Eco Park

محدوده موردمطالعه

کوه پارک مشهد با مساحت بیش از ۲ میلیون مترمربع و طول 5.1 کیلومتر و طراحی 5 کانون که در مقیاس شهر - فرا شهر به‌مثابه مفصل پیونددهنده بافت شهری و کرانه‌های طبیعی جنوب شهر مشهد و ازنظر اکولوژیک پیونددهنده ارتفاعات جنوب، کوهشار و پارک خورشید است. هدف مهم این پارک و این پروژه استفاده بهتر مردم این منطقه از طبیعت است. کوه پارک به‌عنوان بستری پیاده محور، تفرجی و دوستدار محیط‌زیست و باهویت مستقل و متمایز در راستای ارتقای توسعه پایدار ایفای نقش می‌کند. در ابتدا آنچه به‌عنوان فضای سبز عمومی در دسترس شهروندان و بازدیدکنندگان از این پارک قرار گرفت از انتهای دلاوران (شهرک لویزان) آغاز می‌شود و تا پارک خورشید ادامه دارد که در طول این مسیر، مسیرهای مجزا برای پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری و حتی خودرو، در نظر گرفته‌شده که فضایی چند عملکردی است (کانون دو و زیست پارک) و باقی فضاها و کانون‌های طراحی‌شده این پارک در حال آماده‌سازی است.

در سند چشم‌انداز این پروژه، به اهداف کوه پارک شامل: 1- ایجاد مجموعه‌های چند عملکردی و مجهز برای بروز فعالیت‌های متنوع تفریحی - تفرجی شهروندان.2- تجهیز عرصه‌های منظر گاهی دارای مناظر گسترده به شهر و کرانه‌های طبیعی جنوب شهر مشهد.3- دوستدار محیط‌زیست با حفظ احترام به حافظه‌ی جغرافیایی بستر طبیعی.4- برقراری اتصال میان عناصر طبیعی کوه و پهنه‌های سبز  و مصنوع (بافت شهری) پیرامون.5- بهبود پیاده محوری، ایمنی و امنیت برای حضور خانواده‌ها در بستر طبیعی اشاره و تأکید شده است.

شکل2- نقشه هوایی و کانون های اصلی کوه پارک(22)

Figure 2- Aerial map and the main focal points of Park Mountain (22)

یافته‌ها

در پرسش‌نامه تکمیل‌شده، اول به بیان آمار توصیفی پرسش‌شوندگان و در ادامه به آمار استنباطی استخراج‌شده می‌پردازیم. با درنظرگرفتن تعداد پاسخ‌دهندگان از هر دو گروه جنسیت، میانگین درصد زنان و مردان برابر با 50 درصد است. با طبقه‌بندی به سه گروه سنی، 10 درصد کارشناسان در گروه سنی 20 تا 30 سال،65 درصد در گروه سنی 30 تا 40 سال، 25 درصد در گروه سنی 40 سال و بیشتر قرار دارند.100 درصد پاسخ‌دهندگان دارای مدرک کارشناسی ارشد و دکتری هستند در بین کارشناسان، بیشترین شغل سازمانی با 65 درصد به شهرداری مشهد اختصاص می‌یابد. در جدول شماره 2، میانگین و انحراف معیار پاسخ‌ها  در مورد متغیرهای اصلی پژوهش ارائه‌شده است.

جدول 2- شاخص‌های مرکزی، پراکندگی و توزیع عوامل

Table 2- Central indicators, dispersion and distribution of factors

فرضیة اصلی:

 به نظر می‌رسد بین شاخص‌های اکو پارک
و توسعه پایدار شهری، در کوه پارک مشهد ارتباط معناداری وجود دارد.

جدول 3- برازش الگوی پیشنهادی و الگوهای اصلاح شده بر اساس شاخص‌های برازندگی

Table 3- Fit of the proposed model and modified models based on fit indices

در جدول شماره3، مقدار اهمیت متغیرهای اصلی در پارک اکولوژیکی تقریباً 71 درصد، پایداری زیست‌محیطی 89 درصد، پایداری اجتماعی - اقتصادی 55 درصد و پایداری کالبدی - عملکردی 57 درصد است. جهت اولویت‌بندی بین متغیرهای
اصلی از آزمون فریدمن با سطح معناداری کمتر از 05/0 برای اولویت‌بندی تأیید می‌شود و بر اساس اولویت‌بندی انجام‌شده بالاترین اولویت با متغیر پایداری زیست‌محیطی و کمترین اولویت پایداری اجتماعی - اقتصادی است.

جدول 4- آزمون فریدمن برای اولویت‌بندی متغیرهای اصلی و شاخص‌ها

Table 4- Friedman's test for main priorities and indicators

همچنین از جدول شماره 4 و باتوجه‌به بررسی و تحلیل آزمون پی ال اس[7]، نمودارهای تحلیل عاملی و آزمون تی کوه پارک مشهد در شکل شماره 3 نشان‌داده‌شده است  که مقادیر اولویت‌بندی شاخص‌های مورد بررسی در مقایسه با هم در گروه خود به چه صورت است. در کوه پارک مشهد بین سه مؤلفه اصلی یعنی پایداری زیست‌محیطی، اجتماعی - اقتصادی و کالبدی - عملکردی بیشترین امتیاز مربوط به پایداری

زیست‌محیطی است که می‌توان به این اشاره داشت این پارک در بستر کوهستان احداث شده و چندین پارک درون خودش جای‌داده است، مثل زیست پارک یا دهکده طبیعت و خانواده که عنوان شده بزرگ‌ترین پارک موضوعی کشور می‌باشد و به‌تازگی مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. این پارک مجموعه‌ای تفریحی و همچنین اکو پارک 29 هکتاری است و مکانی برای تفریح شهروندان و آشنایی بازندگی روستایی و
عشایری در محیط تپه‌ماهوری است. رتبه دوم مربوط به پایداری کالبدی – عملکردی است که می‌توان رابطه مستقیم چند عملکردی بودن فضاهای این پارک مثل مسیر پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری و ورزش‌های  کوهنوردی با این امتیاز دانست. آخرین مؤلفه هم در این لیست به پایداری اجتماعی - اقتصادی تعلق می‌گیرد که می‌توان به فاصله زیاد دسترسی برخی از نقاط شهر مشهد به این پارک و یا عدم جذب سرمایه‌گذاری‌های مناسب اشاره داشت.

شکل 3- تحلیل عاملی مؤلفه‌های پارک‌های اکولوژیکی

Figure 3- Factor analysis of the components of Ecological parks

شکل4- آزمون تی مؤلفه‌ها

Figure 4- T-test of the components

بحث و نتیجه‌گیری

در این پژوهش مؤلفه‌های پارک اکولوژی در کوه پارک مشهد با رویکرد توسعه پایدار مورد اولویت‌بندی قرار گرفته است. نتایج حاکی از آن است که بین شاخص‌های پارک اکولوژی و توسعه پایدار شهری رابطه معناداری وجود دارد و برای رسیدن به توسعه پایدار در شهر نیاز به توجه بیشتر به احداث و اجرای پارک‌های اکولوژی در شهرها است. در مقایسه نتایج پژوهش حاضر با پژوهش‌های مشابه که به ارزیابی پارک‌های اکولوژی پردازند نشان می‌دهد که در پژوهش‌های قبلی به تدوین مؤلفه‌های پارک‌های اکولوژی و بررسی شاخص‌ها توجه بیشتری شده است و اولویت‌بندی این مؤلفه‌ها با رویکرد توسعه پایدار بر اساس نظر کارشناسان موردنظر نبوده است. به‌عنوان‌مثال در نتایج پژوهش انجام‌شده توسط کاراکاش (2021) دستیابی به توسعه پایدار در درجه اول با تغییر عادات مصرف افراد امکان‌پذیر است عنوان شده است. یکی از مهم‌ترین راه‌ها برای کمک به این فرایند، آموزش کودکان به بهترین شکل است. افزایش یافتن مطالعات در مورد آگاهی ردپای اکولوژیکی با ایجاد آگاهی، امکان توسعه نگرش به محیط‌زیست و ایجاد رفتار زیست‌محیطی امکان‌پذیر است. این فرایند آموزشی گام مهمی در دستیابی به توسعه پایدار خواهد بود(23).

حفظ پارک‌های اکولوژی و ملی، مانند تلاش برای حفظ سایر اکوسیستم‌های طبیعی، مستقیماً با پایداری ارتباط دارد. اکو پارک به‌عنوان یکی از مدل‌های بوم‌گردی در سراسر جهان به‌خوبی پذیرفته‌شده است. این پارک‌ها متشکل از اقامتگاه‌ها، مرکز آموزشی، گالری‌ها، رستوران‌ها و غیره است. اگر این امکانات به‌درستی برنامه‌ریزی نشود و عناصر پایداری در آن گنجانده نشوند، اثرات منفی بر تلاش‌های حفاظت اکوسیستم خواهند داشت. گنجاندن عناصر پایداری در برنامه‌ریزی در حال حاضر یک روش استاندارد توسط بسیاری از شوراهای منطقه در کشورهای توسعه‌یافته مانند ایالات متحده و بریتانیا است. توسعه‌دهندگان باید با چک‌لیست‌های پایداری مطابقت داشته باشند، انطباق با پایداری به‌جای دستگاه‌ها و زیرسیستم‌های پروژه به‌طورکلی موردنیاز است (24) (25).

در پژوهش‌های بی‌شماری به این رویکرد که پارک‌های اکولوژی، نوآوری سبز که در آن علاوه بر کشت سبزی‌ها، گیاهان بومی و گیاهان دارویی و کاربری‌های مناسب تحت روابط همکاری، اعتماد و حمایت اجتماعی، شکل‌گیری سرمایه اجتماعی که فرهنگ صلح را بر اساس فعالیت‌های پایداری محیطی حفظ می‌کند پرداخته شده است. اجرای پروژه پارک‌های اکولوژی برخاسته از ساختارهای اجتماعی است و تجربه مهمی در بازآفرینی عمومی و نجات فضاهای خالی شهری است. در این‌گونه پارک‌ها فضاها و مناطق سبز که کارایی اقتصادی بیشتری را ازنظر درآمد خانواده، برابری و امنیت همه‌شمول و عدالت اجتماعی و بهبود پایداری زیست‌محیطی از نتایج مهم و تأثیرگذار پارک‌های اکولوژی که از الگوی فرهنگ بومی، پایداری و قوانین کارآفرینانه پیروی می‌کنند است (26) (27). در ادامه همین مبحث پژوهش صورت‌گرفته توسط آرتور (2018) سرمایه‌گذاری در فضاهای سبز شهری مانند درختان خیابان و پارک ملی جنگلی به‌عنوان استراتژی‌های سازگاری پایدار و کاهش در پاسخ به انواع مسائل تغییرات آب‌وهوا و مشکلات زیست‌محیطی شهری در مناطق شهری متراکم را مدنظر دارد. مناظر سبز شهری می‌توانند سهم قابل‌توجهی در پایداری مناطق شهری و شهرهای کشورهای درحال‌توسعه و بالابردن ارزش کیفیت هوا و میراث گذشتگان، تنظیم دما و کاهش آلودگی داشته باشند(28). با مرور منابع یاد شده و نتیجه این پژوهش درمی‌یابیم مباحث توسعه پایدار و پارک‌های اکولوژی به هم گره‌خورده شده و اجرای موفقیت‌آمیز این دو رویکرد رابطه مستقیم باهم دارد. در تحقیق حاضر که همسوی پژوهش‌ها و مباحث ذکرشده است، مؤلفه‌های پارک‌های اکولوژی در راستای ارتقای توسعه پایدار به‌صورت مؤلفه‌های زیست‌محیطی، اجتماعی - اقتصادی و کالبدی - عملکردی ذکرشده است و شاخص‌های این مؤلفه‌ها جز به‌جز مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته و اولویت‌بندی این شاخص‌ها توسط نرم‌افزار تحلیل‌شده است. و در آخر این مبحث نتیجه‌ی این پژوهش در شکل شماره 5 به‌صورت مدل مفهومی پژوهش منعکس‌شده است. نمونه موردی این پژوهش کوه پارک مشهد است که در بین سه مؤلفه اصلی یعنی پایداری زیست‌محیطی، اجتماعی - اقتصادی و کالبدی - عملکردی بیشترین امتیاز مربوط به پایداری زیست‌محیطی و به ترتیب پایداری کالبدی - عملکردی و پایداری اجتماعی - اقتصادی بعد از آن هستند. در نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل شاخص‌ها در مؤلفه پایداری زیست‌محیطی کوه پارک مشهد، به ترتیب حفاظت - زیست‌محیطی، پایداری انرژی - ساختمان اداری، پایداری انرژی - زیست‌محیطی، تنوع زیست بومی امتیازدهی می‌شود که می‌توان به وجود بستر طبیعی کوهستان به‌عنوان نقطه مثبت و عدم استفاده از انرژی‌های پاک، ازبین‌رفتن زیست‌بوم این منطقه به‌خاطر ساخت‌وسازهای بی‌رویه به‌عنوان نقاط منفی این پارک اشاره کرد. در مؤلفه کالبدی - عملکردی به ترتیب خلاقیت عملکردی، حمل‌ونقل پایدار، پیاده مداری، انعطاف عملکردی، منظر سبز، تنوع کالبدی، تنوع مسیرها امتیازدهی می‌شود که می‌توان به اهمیت‌دادن این پارک به این فضاهای پیاده‌روی و ایجاد فضاهای مناسب برای حمل‌ونقل پایدار از نقاط مثبت و از سویی دیگر نامناسب بودن فضای سبز، تنوع در فضاها و کاربری‌ها به‌عنوان نقاط منفی این پارک اشاره کرد. پایداری اجتماعی – اقتصادی به ترتیب امنیت اقتصادی، عدالت اجتماعی، رفاه و سلامت زیستی، مشارکت و حضورپذیری امتیازدهی می‌شود که می‌توان پتانسیل سرمایه‌گذاری مناسب برای ایجاد اشتغال به‌عنوان نقطه مثبت و عدم دسترسی مناسب برای همه سنین و اقشار جامعه برای استفاده از این پارک و کمبود فضاهای تعاملات اجتماعی جز نقاط منفی این پارک است.

باید در نظر داشت در این پارک سه مقوله مهم و ضروری پارک‌های اکولوژی یعنی استفاده از انرژی‌های پاک، کمترین مداخله در طبیعت زیست‌بوم و آموزش‌های محیط زیستی هنوز به طور کامل رعایت نشده است و به همین علت بسیاری از شاخص‌ها در زیرگروه‌های اصلی دارای امتیاز کمتری هستند. باتوجه‌به ارزیابی شاخص‌های مورد بررسی و برداشت میدانی از پارک در شکل شماره 5 راهکارهایی نیز مطرح‌شده است.

شکل 5- نتیجه اولویت‌بندی مؤلفه‌های پارک‌های اکولوژی با رویکرد توسعه پایدار (مأخذ: نگارنده:1401)

Figure 5- The result of prioritizing the components of ecological parks with a sustainable development approach (source: author, 2022)

منابع

• 1- Nazmfar, H, Eshghi Chaharborj, A, and Alavi, S. Evaluation of urban development in urban settlements of East Azarbaijan province with an emphasis on the theoretical model of sustainable development. Geography and environmental sustainability, Geographical Research Journal, 2016; 7(22), 65-81.(In Persian)
• 2- Mahjoubifard, M., Fard, A.J., Eraghi, M.G., Amini, S., Hashemian, S.M., Farzanegan, B., samourian, A., & Fakheri, K.T. (2015). Does Airway Pressure Release Ventilation Mode Make Difference in Cardiopulmonary Function of ICU Patients. journal of cardio-thoracic medicine, 3, 375-378.
• 3- Mabibibi MA, Dube K, Thwala K. Successes and challenges in Sustainable Development Goals localisation for host communities around Kruger National Park. Sustainability [Internet]. 2021 [cited 2022 Jul 16];13(10):5341. Available from: https://www.mdpi.com/2071-1050/13/10/5341 .
• 4- Stoldt, M.; Göttert, T.; Mann, C.; Zeller, U. Transfrontier conservation areas and human-wildlife conflict: The case of the Namibian component of the Kavango-Zambezi (KAZA) TFCA.  Rep.2020, 10, 1–16. 
• 5- Doli A, Bamwesigye D, Hlaváčková P, Fialová J, Kupec P, Asamoah O. Forest Park visitors opinions and willingness to pay for sustainable development of the Germia forest and recreational park. Sustainability [Internet]. 2021 [cited 2022 Jul 16];13(6):3160. Available from: https://www.mdpi.com/2071-1050/13/6/3160.
• 6- Kim E-Y, Lee J-A, Kim H-G, Chon J-H. The visitors characteristics of urban ecological park - the cases of gildong ecological park, yeouido tributary ecological park -. J Korean Inst Landsc Archit [Internet]. 2014;42(1):64–74. Available from: http://dx.doi.org/10.9715/kila.2014.42.1.064.
• 7- Saghatoleslami, S., Aminzadeh, B. (2013). a comparative study on the concept and design principles of iranian mahalleh and western neighborhood. hoviateshahr, 7(13), 33-44. https://www.sid.ir/en/journal/viewpaper.aspx?id=312653.
• 8- Erfani, M: Bahraini, H: Tabibian, M. Explaining the process of realizing a sustainable landscape in the contemporary city by using the theory of landscape urbanization. Urban Studies Quarterly. 2018; 8 (30), 88-98. (In Persian)
• 9- Roorda N. Fundamentals of sustainable development. 3rd Edition. 3rd edition. | Abingdon, Oxon ; New York, NY : Routledge, 2021.: Routledge; 2020.
• 10- M., L. Rubio-Andrada, M. S. Celemín-Pedroche & M. D. M. Alonso-Almeida (2019) Analysis of the relations between circular economy and sustainable development goals, International Journal of Sustainable Development & World Ecology, 26:8, 708-720, DOI: 10.1080/13504509.2019.1666754.
• 11- Hamdi-Asl, A., Amoozad-Khalili, H., Tavakkoli-Moghaddam, R., Hajiaghaei-Keshteli, M. (2021). Toward sustainability in designing agricultural supply chain network: A case study on palm date. Scientia Iranica, -. doi: 10.24200/sci.2021.58302.5659.
• 12- Lee, J. A., Kim, H. G., & Chon, J. H. Kim, E. Y., (2014). The visitors characteristics of urban ecological park-The cases of Gildong ecological park, Yeouido tributary ecological park. Journal of the Korean Institute of Landscape Architecture, 42(1), 64-74.
• 13- Yin Z, Feng D. Landscape planning and design of zhanggongdi city park based on human ecology. iop conf ser earth environ sci [Internet]. 2021;760(1):012057. Available from: http://dx.doi.org/10.1088/1755-1315/760/1/012057 .
• 14- Sunoto, Y. N., Ponrahono, Z., & Osman, M. M. (2020). profiling the perceived mangrove forest use value and community’s willingness to pay for mangrove conservation. Planning Malaysia, 18.
• 15- Koynova, T.. Comparative analysis of Nature Park Shumen Plateau and Shumen City Park as green spaces(2018). In Acta Scientifica Naturalis (Vol. 5, Issue 2, pp. 57–66). Walter de Gruyter GmbH. https://doi.org/10.2478/asn-2018-0021.
• 16- Inogwabini, Bila-Isia. Ecology and Sustainable Development. 2019.
• 17- Dudley N, Equilibrium Research, Ali N, Kettunen M, MacKinnon K, University of Queensland, School of Earth and Environmental Sciences. Protected areas and the sustainable development goals. parks [Internet]. 2017;23(2):9–12. Available from: http://dx.doi.org/10.2305/iucn.ch.2017.parks-23-2nd.en European Environment Agency, Green infrastructure and territorial cohesion : the concept of green infrastructure and its integration into policies using monitoring systems, Publications Office, 2012.
• 18- Okasha, A., Mekkawy, A. Participatory eco-landscape design: the case of NRIAG eco-park in Helwan, Egypt. J. Eng. Appl. Sci. 68, 12 (2021). https://doi.org/10.1186/s44147-021-00012-0.
• 19- Osińska-Skotak K, Zawalich J. Analysis of land use changes of urban ventilation corridors in Warsaw in 1992-2015. Geogr Pol [Internet]. 2016 [cited 2022 Jul 13];89(3). Available:from:https://www.academia.edu/43790496/analysis_of_land_use_changes_of_urban_ventilation_corridors_in_warsaw_in_1992_2015.
• 20- Gladkikh T, Andrianova O. Clearfield: Sustainable tourism and architecture in a new Eco-park in Russia. In: Green Events and Green Tourism: an International Guide to Good Practice )2018).
• 21- Song L, Zhou X. Does the Green Industry Policy Reduce Industrial Pollution Emissions—Evidence from China’s National Eco-Industrial Park. Sustainability. 2021; 13(11):6343. https://doi.org/10.3390/su13116343.
• 22- Shahr-saz Consulting Engineers and Shaarabad Boom Architects, design of event spaces in Mountain Park, Mashhad, 2019 . (In Persian)
• 23- Karakaş H. Start for sustainable development: Ecological footprint. In: Transitioning to Quality Education. MDPI; 2021.
• 24- Nath TK, Alauddin. Sitakunda Botanical Garden and Eco-park, Chittagong, Bangladesh: Its impacts on a rural community. Int J Biodivers Sci Manage [Internet]. 2006;2(1):1–11. Available from: http://dx.doi.org/10.1080/17451590609618095.
• 25- Achmad MZ, Syeed Arifin SAI, Ahmad Fuad AF, Malik AA, Zainol I. Sustainability checklist for transport system plan for mangrove Eco-park. Int j mar eng innov res [Internet]. 2018 [cited 2022 Jul 16];2(2).Available from: https://iptek.its.ac.id/index.php/ijmeir/article/view/3649.
• 26- Ishiyama Y, Tim Hsu Y-H, Jung S-J, Lee S-K. Comparative study of national parks in east Asia as environmental education institutions. Jpn J Environ Educ [Internet]. 2019;28(4):4_13-20.Available from:https://www.jstage.jst.go.jp/article/jsoee/28/4/28_4_13/_article.
• 27- Norden, N., González‐M, R., Avella‐M, A., Salgado‐Negret, B., Alcázar, C., Rodríguez‐Buriticá, S., García, H. (2021). Building a socio‐ecological monitoring platform for the comprehensive management of tropical dry forests. Plants, People, Planet, 3(3), 238-248.
• 28- ArthuLoco G, (2018). History lesson, the story of xcaret eco-park.Loco Gringo News Website

[1]- دانشیار،گروه شهرسازی، دانشکده هنر، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، مشهد، ایران (مسئول مکاتبات)

[2]- دانشیار،گروه شهرسازی، دانشکده هنر، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

[3]- دانشجوی دکتری،گروه شهرسازی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

[4]- Department of Urban Planning, Faculty of Arts, Islamic Azad University of Mashhad, Mashhad, Iran(Corresponding Author)

[5]- Department of Urban Planning, Faculty of Arts, Islamic Azad University of Mashhad, Mashhad, Iran

[6]- Ph.D. student in Department of Urban Planning, Faculty of Arts, Islamic Azad University of Mashhad

[7]-Smart Pls