ارائه راهبردهای باززنده‌سازی باغ‌های صفوی بهشهر با تاکید برمولفه های طراحی منظر سبز.

مقاله مستخرج از پایان نامه

 

 

 

 

 

 

پایداری، توسعه و محیط زیست، دوره سوم، شماره2، تابستان 1401، صص 1-24

ارائه راهبردهای باززنده‌سازی باغ‌های صفوی بهشهر با تاکید برمولفه های طراحی منظر سبز

 

سیده محدثه نجفی تروجنی [1]

 سارا نهیبی[2]^*

sara.nahibi1401@gmail.com

 حسین موسوی فاطمی[3]

تاریخ دریافت: 22/04/1401

تاریخ پذیرش: 02/06/1401

چکیده

زمینه و هدف: باغ تاریخی به­دلیل غنای طبیعی، ارزش­های کالبدی، تاریخی و فرهنگی، نیازمند صیانت است. مناظر تاریخی به­جا­مانده از گذشته هر سرزمین، نمادی از هویت و تمدن اجداد آن محسوب می­گردد که به زندگی امروز ملتش معنا می­بخشد. باغ­های صفوی بهشهر از جمله باغ­های ایرانی هستند که همزمان با پایه­ریزی شهر اشرف­البلاد ساخته­شد. این مجموعه در طول تاریخ دچار تحولات بسیار شده و بخش کوچکی از آن باقی­مانده­است. حفاظت و باززنده­سازی باغ­های صفوی بهشهر، عملی به منظور ارتقا هویت شهر و عاملی بر بقا و احیای سنت­های بومی این شهر و سرزمین است. لذا هدف از این پژوهش شناسایی مهم­ترین مولفه­های طراحی منظر سبز شهری در محدوده مورد مطالعه و کاربست آنها در طراحی و باززنده­سازی باغ­های تاریخی این شهر است.

روش بررسی: روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی می­باشد و از روش جمع­آوری اطلاعات به صورت مطالعات کتابخانه­ای و میدانی استفاده شده­است. پس­از تکمیل پرسشنامه­ها توسط متخصصانبومی این حوزه به روش دلفی و تحلیل سوات اطلاعات بدست­آمده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و معیارهای طراحی سایت با توجه به اهداف پژوهش استخراج شد.

یافته­ها: از مهمترین عوامل موثر بر باززنده­سازی منظر سبز شهری، عوامل کالبدی و عملکردی، اجتماعی، هویتی، زیست­محیطی، عوامل منظر و سیمای بصری و عوامل تاریخی هستند. بنابر یافته­های تحقیق عوامل هویتی مهم­ترین عامل تاثیر­گذار در محدوده­ی باغ­های صفوی بهشهر بوده­است.

بحث و نتیجه­گیری: بر مبنای مطالعات شناخت محدوده و ارزیابی نظرات متخصصین، ایجاد فضایی باهویت و سرزنده که تامین­کننده نیازهای مراجعان می­باشد، مستلزم طراحی و باززنده­سازی اصولی باغ­های تاریخی است که هسته اصلی این شهر را شکل­داده­اند. نتایج نشان­می­دهد که این کار ارتقاء حیات و هویت شهری را نیز به همراه دارد.

واژگان کلیدی: باززنده­سازی، باغ­های تاریخی، باغ­های صفوی بهشهر، هویت، منظر سبز شهری.

 

 

 

 

 

J. Sus. Dev. & Env., Vol 3, No.2, Summer 2022, pp.1-24

Presenting Strategies for the Revitalization of the Safavid Gardens of Behshahr, Emphasizing the Components

of Green Landscape Design

 

Seyedeh mohaddeseh Najafi teroujeni[4]

 sara nahibi^*[5]

sara.nahibi1401@gmail.com

 hossein Mousavi fatemi[6]

Received: July 13, 2022

Accepted: August 24, 2022

Abstract

Background and purpose: The historical garden needs protection due to its natural wealth, physical, historical and cultural values. The lands' historical landscapes remaining from the past are considered a symbol of the identity and civilization of its ancestors, which gives meaning to life of its nation. The Safavid gardens of Behshahr are among the Iranian gardens built at the same time as the foundation of Ashraf Al-Balad city. This series has undergone many changes throughout history, and only a small part of it remains. Protecting and revitalizing the Safavid gardens in Behshahr is an action to promote the identity and revival of the native culture of this city and country.this research aims to identify the most significant components of urban green landscape design in the studied area and their applications in the design and revitalization of the historical gardens of this city.

Research method: The research method in this study is descriptive-analytical and the information is collected through library and field studies. After completing the questionnaires, all the obtained information was analyzed through the Delphi method and SWOT analysis. Additionally, the site design criteria were extracted according to the research objectives.

Findings: The most important factors affecting the revitalization of the urban green landscape are physical and functional, social, identity, environmental, landscape and visual, and historical factors. According to the findings of the research, identity factors were the most important influencing factors in the areas of Safavid gardens in Behshahr.

Discussion and conclusion: Based on the studies of area knowledge and evaluation of experts' opinions, it is concluded that creating an authentic and lively space that meets the needs of visitors requires the basic design and revitalization of historical gardens, which have shaped the core of this city. The results show that this action improves urban life and identity.

Key words: Revitalization, Historical Gardens, Safavid gardens of Behshahr, Identity, Urban Green Landscape.

 

مقدمه

 

هر شهر، با توجه به وضعیت کالبدی، فعالیتی، تاریخی و اجتماعی خود، ماهیت خاصی را پذیراست که این ماهیت در حقیقت هویت آن شهر را شکل می‌بخشد. فضاها و بافت‌های مختلف شهری نیز از این قاعده مستثنی نیستند. هر فضا به سبب ویژگی‌های خاص خود، هویتی دارد که این هویت، مثبت و یا منفی، نماینده آن فضا و شکل‌دهنده تصورات مخاطبان فضاست.

شهر وجودی متشکل از لایه­­های تاریخی، طبیعی، فرهنگی و اقتصادی که انسان آن را نظام­مند ساخته و معنا می­بخشد، اما چگونه است که گاه معنای شهر، زیبایی را به نمایش گذاشته و آرامش را به ارمغان می­آورد و گاه روح انسان را متزلزل می­سازد. شهر فرای افراد و تسهیلات اجتماعی، انسجامی از عادات و سنت­ها و تفکراتی است که ریشه این عادات را ساخته­اند، و لذا شهر صرفا یک مکانیزم کالبدی نیست، بستر حرکت اجتماعی مردمی است که آن را می­سازند. شهر محصول طبیعت و به­ویژه طبیعت بشر است و به ­مثابه تبلور اندیشه جامعه، توسط انسان­های جدید با اندیشه نوشونده، که ناشی از تحولات معیشتی و معرفتی آن­هاست، مورد مداخله قرار گرفته و ساختار آن در انطباق کامل با ذهنیت جدید قرار می­گیرد (1). اما باید توجه داشت روند تغییر، بر کالبد جدید شهر و هویت نو تاثیرگذار است. در حقیقت با توجه به رابطه متقابل انسان و محیط و تأثیرگذاری فضای شهری بر شهروندان، توجه و طراحی مناسب سیمای شهر می­تواند گامی مؤثر در بهبود شرایط فرهنگی، اجتماعی باشد و ایجاد حس هویت در افراد نماید. منظر شهر، اولین برخورد ساکنین با شهر، محله و کوچه­ای است که در آن زندگی می­کنند. بدون شک مشاهده منظر شهر و یا یک محله متناسب با هویت و خاطره جمعی ساکنین آن از مظاهر ایجاد و یا افزایش احساس تعلق ساکنین است (2). در این میان باغات تاریخی را شاید بتوان مهم­ترین عنصر یک منظر شهری دانست که از برهمکنش مولفه­های طبیعی و مصنوع هویتی تشکیل شده و خود بازنمود مولفه­های انسانی را بر عهده دارند.

در سرزمین پهناور ایران باغ­هایی وجود دارند که نمونه­های با­­ارزشی تلقی شده و باعث ترویج هنر باغ­سازی ایرانی در دیگر سرزمین­ها شده­اند. باغ تاریخی جدای از غنای طبیعی که ممکن است در بطن خود داشته­باشد، به دلیل ارزش­های فضایی کالبدی و تاریخی فرهنگی، نیازمند صیانت و حفاظت است. در عین حال این­گونه فضای طرح­اندازی شده به دلیل برخی تفاوت­ها با گونه­های دیگر یا دست کم برخی ویژگی­های ماهوی خود، از جمله حضور گسترده عناصر زنده و رشدکننده و وابستگی فراتر از استقرار بر زمین و خاک که ریشه در ماهیت آن دارد، در کنار هر فعالیت مبتنی بر حفاظت، نیازمند انواع اقداماتی متفاوت و مربوط به خود است (3). می­توان چنین نتیجه گرفت که احیای باغات تاریخی از یک سو ارزش­های میراثی مربوط به چندین سده را محافظت می­کند و از دیگر سو، هویت شهر را بر افکار آدمیان تثبیت می­کند. اما احیا چگونه می­تواند هر دو مهم را برآورده سازد؟

شهر بهشهر نیز از جمله مراکز شهری تاریخی در ایران است که دربرگیرنده­ی هسته­ی اولیه شهر – مجموعه باغات متعلق به دوران صفویه- می­باشد و به سبب عدم انطباق فضا با نیازهای شهروندان و ساختار عمومی شهر (از جمله تحولات شبکه ارتباطی درون شهری)، بی توجهی نسبت به کیفیت فضا و فقدان طرحی کارا و مورد اقبال عموم در جهت احیای باغات، با فرسودگی و هرج­ومرج کالبدی - فعالیتی، سطح پایین کیفیت حیات شهری، تخریب بخشی از باغات و کاربری ناسازگار با زمینه مواجه شده است.

 

 

 

جدول1- پیشینه پژوهش

Table 1- Literature review

پژوهشگر	پژوهش	یافته ها
جمال و همکاران	"رویکرد جامع باززنده­سازی باغ­های تاریخی: مطالعه موردی آنتونیادیس در الکساندریا، پگیپت"، 2020	-   بررسی تاثیرات باغ­های تاریخی در کیفیت زندگی جوامع -   ارائه چارچوبی از دستورالعمل­ها­ به همراه تجزیه و تحلیل­های SWOT برای دستیابی به یک رویکرد جامع سازگار با موارد مشابه(4).
منصوری و همکاران	"خوانش منظر شهر اشرف البلاد در دورۀ صفوی و نسبت آن با مجموعه باغ­های صفوی"، 1399	-   بررسی چگونگی کیفیات روابط و پیوندهای میان باغ­های شاهی به­عنوان عناصر شاخص منظر شهری تاریخی شهر صفوی اشرف­البلاد با سایر اجزای تشکیل­دهندۀ آن. -   تأکید بر وظایف و نقش مجموعه باغ به صورت اجماعی و تک­به­تک و  وجود پیوند همگون باغ با منظر شهری در دوران پیدایش شهر که موجب خلق منظری یکپارچه شده است(5).
گرنزو	"تولید فضای عمومی در یک شهر کوچک کانادایی: تحلیلی از شیوه‌های فضایی در باززنده­سازی باغ‌های گالت"، 2017	-   ارزیابی منتقدانه مجموعه‌ای از شیوه‌های فضایی دخیل در تولید فضایی یک پارک عمومی باززنده­سازی شده در مرکز شهر لث بریج، آلبرتا، کانادا. -   بیان معایب باغ گالت، به عنوان فضایی که هم از نظر ذهنی و هم از نظر مادی برای قشر محدودی از مردم ایجاد شده، که موجب حذف برخی از فقیرترین و حاشیه‌نشین‌ترین ساکنان شهر می­شود(6).
افراسیابی	"باززنده­سازی و احیای محور بصری چهارباغ شیراز (خیابان تاریخی صفوی)"، 1395	-   معرفی باغ ایرانی به‌عنوان گونه‌ای از منظره‌پردازی در فرهنگ ایرانی که در فضای سبز شهری نقش مهمی ایفا می­کند. -   شناخت ارزش‌های نمادین و تحلیل آن‌ها و ارائه توصیه‌های لازم جهت باززنده­سازی و احیاء این محور به عنوان وسیله‌ای جهت خوانایی و هویت بخشی دوباره به نظام شهری(7).
نخعی	"الگوی باززنده سازی منظر باغ‌های تاریخی ایرانی در مناطق گرم و خشک بر مبنای اصول خشک منظر سازی"، 1395	-   بررسی مؤلفه های باغ ایرانی و خشک منظرسازی و ارائه اجتماع همسویی از این مؤلفه­ها. -   ارائه یک الگوی جامع برای استفاده از خشک منظرسازی در باغ ایرانی که می­تواند پوشش گیاهی یک باغ تاریخی ایرانی را که به دلیل کمبود آب از دست رفته، مجددا به شکلی جدید احیاء نماید (8).
حسیبی و همکاران	"ارائه اصول و راهکارهای باززنده­سازی پارک­ها در بافت­های قدیمی شهر، با حفظ هویت تاریخی و فرهنگی (مطالعه موردی: پارک شهر واقع در محله سنگلج تهران)"، 1393	-   ارائه طرحی جهت باززنده­سازی پارک شهر تهران به عنوان اولین و مهمترین پارک تاریخی پایتخت با هدف شناسایی و تشخیص قابلیت­ها و استعدادهای بازپیرایی وباززنده­سازی این پارک. -   معرفی الگویی جهت باز آفرینی پارکهای تاریخی در ایران، با برقراری تعادل بین کارکردهای اکولوژیکی، تاریخی و اجتماعی، که موجب حفظ کلیت سامانه یک پارک تاریخی می­شود (9).
الماسی­فر و همکاران	"باززنده­سازی منظر فرهنگی تخت سلیمان با تاکید بر رویکردهای بازآفرینی و حفاظت از میراث جهانی ICOMOS"، 1389	-   معرفی باززنده­سازی منظر فرهنگی،  به عنوان روند منسجم و منظمی در راستای احیاء و حفاظت از «هویت فرهنگی و طبیعی» یک مجموعه تاریخی که تداوم و بازشناسی آن، درک و شناخت ارزش­های یک سرزمین را تعالی می­بخشد (10).

 

 

 

 

مرور اجمالی پیشینه پژوهش نشان می­دهد که بیشتر مطالعات انجام گرفته مبتنی بر رویکردهای خاصی بوده که ارزیابی اولیه­ی مولفه­های تاثیرگذار بر باززنده­سازی باغات تاریخی مورد توجه قرار نگرفته­است. هم­چنین مطالعات صورت­گرفته در محدوده­ی مورد بررسی مجموعه­ی باغات صفوی بهشهر را در ارتباط با یکدیگر در نظر نگرفته­است. لذا این پژوهش در تلاش است در بدو امر مهم­ترین معیارهای موثر بر باززنده­سازی مجموعه­ی باغات صفوی بهشهر را کشف نموده و در مرحله­ی بعد طراحی مبتنی بر آن را به انجام رساند.

با توجه به موارد مذکور و هویت تاریخی و طبیعی محدوده، مسئله­ی اصلی در این پژوهش بازطراحی و باززنده سازی باغات صفوی، با تاکید بر مهم­ترین مولفه­های موثر بر منظر سبز شهری می­باشد. بر این اساس هدف از این پژوهش شناسایی مهم­ترین مولفه­های طراحی منظر سبز شهری در محدوده مورد مطالعه و کاربست آنها در طراحی، احیا و باززنده­سازی باغ های تاریخی این شهر است.

مرمت:

مرمت کاری آئینی و مستمر است که نمی­توان آن را در یک زمان مشخص به صورت مقطعی آن هم به شکل مُسکّن اعمال کرد. مرمت به دو صورت امکان­پذیر است، تعمیر و نگهداری (11). الگوهای مرمتی در بافت شهری، اقدامات گوناگونی را شامل می­شود که بسته به شدت و نوع ناکارآمدی بافت، متفاوت می باشد. به طور کلی الگوهای مداخله در بافت های فرسوده شهری در قالب سه رویکرد بهسازی، نوسازی و بازسازی مطرح است که الگوی رایج مداخله در کشور ایران نیز است (12).

نوسازی بازآفرینی هستی­ها و معاصر­سازی بافت و عناصر درونی آن را با حفظ ماهیت­های شکلی (در ابعاد کالبدی) و همنواخت با موازین نوین را (در ابعاد غیر­کالبدی) در دستور کار دارد. بستر مداخله می­تواند بافت شهری، فضای شهری، مجموعه­ها و بناها به­تنهایی و یا در مجموع باشد. در نوسازی وفاداری به گذشته در صورت خدشه­دار نشدن ارزش­های کهن (چه فنون نوین بکار گرفته شود یا نه) مجاز می­باشد (13).

تجدید حیات، باززنده­سازی (Revitalization)، انطباق و به روز کردن (Adaptation)، تبدیل، دگرگونی (Conversion)، حفاظت (Conservation)، نو شدن (Renewal)، احیا (Restoration)، تعمیر (Repair)  اقدامات نوسازی می­باشند (14). باززنده­سازی مداخله­های فنی و عملی به منظور تضمین تداوم زمانی یک اثر هنری، یک دوره و سبک تاریخی است و باغ تاریخی را به عنوان خاطرة جمعی حفظ می­نماید. کلیة اقداماتی که در جهت حفظ موجودیت و هویت باغ صورت می­پذیرد، برپایه بررسی­های تاریخی و توجه به زمینة فرهنگی، تعیین­کنندة نحوة باززنده­سازی است (15).

منظر شهری:

منظر در دنیای امروز، موجودی زنده و پویاست که از یک سو متأثر از انسان و نحوه ارتباط او با محیط و از سوی دیگر با تداعی خاطراتی که در زمان­های طولانی بر بستر آن روی داده است، بر ارتباط او با محیط تأثیر می­گذارد و به دنبال آن، فرهنگ و تمدن آدمیان را تغییر می­دهد (1).

ماهیتی با نام منظر شهری، حاصل تجربه انسان در فیزیک شهر است. درک منظر شهری به داده­های محسوس خلاصه نمی­شود، بلکه پیوسته در ارتباط با ذهنیت ناظر رشد می­کند، ذهنیتی که بیش از حس بینایی عمل می­نماید. پس از دریافت داده­های محسوس و ثبت آنها در ذهن خود، می­تواند کیفیتی را شناسایی کند که حاصل عملی ارادی است و آن را "منظر شهری" می­نامند (16). اجزا و عناصر تشکیل دهنده کالبد و فرم فضاهای شهری به نوعی عناصر منظر شهری محسوب می­شوند (17).

منظر شهری در سه سطح پیکر شهر (مقیاس کلان)، سیمای شهر (مقیاس میانی) و چهره شهر (مقیاس خرد) قابل بررسی است. جنگل­ها در مقیاس کلان، وضعیت پوشش گیاهی (توده­های درختان و بوته­ها) در مقیاس میانی و باغچه­ها و پوشش گیاهی (درختان، درختچه­ها، بوته­ها به صورت مجزا یا کنار­هم و نوع و رنگ پوشش گیاهی) از عوامل مهم تأثیرگذار بر منظر شهری می­باشند (18). شهرهای برخوردار از منظر شهری مطلوب قادرند با وسعت­بخشیدن به تجربه زیباشناختی شهروندان، موجب ارتقاء تصویر ذهنی و تقویت غرور مدنی در میان شهروندان گردند (19).

طراحی محیط و منظر، فرایند آگاهانه­ی سازماندهی، برنامه­ریزی و ایجاد تغییرات فیزیکی در محیط و منظر است (20). طراحی منظر، خلق محیط و منظرهای برانگیزاننده، پر معنی و پایدار است. در واقع انسان شکل محیط خود را تغییر می­دهد و محیط نیز به نوبه خود باعث تغییر شکل زندگی انسان می­شود (21).

باغ تاریخی:

باغ­های تاریخی، نظامی درهم تنیده از ارزش­های طبیعی تا فرهنگی است که کلیتی منحصر به فرد را خلق کرده است. باغ­های تاریخی به آن دسته از باغ­ها اطلاق می­شود که واجد آثار کالبدی و یا ارتباط با مفهوم گذشته باشند. امکان دارد که در باغ­های تاریخی دوره­ها و لایه­های متعدد تاریخی موجود باشد، یا ساخته دست آفریننده معماری شناخته شده و معروف باشند و یا با شخصیت­های تاریخی و مشاهیر مرتبط باشند (22). باغ تاریخی نه تنها به دلیل ارزش منظره­ای بلکه به جهت خاطرات جمعی برگرفته از دوره­های تاریخی آن، اهمیت می­یابد. چنان که ترکیبی از محیط طبیعی و محیط مصنوع به مرور زمان شکل گرفته­اند که به عنوان عامل شاخصی در جهت شناسایی لایه­ها و مقاطع تاریخی در باغ عنوان می­گردد (23). از جمله ارزشمندترین باغ­های تاریخی دنیا باغ ایرانی است.

باغ در فرهنگ و تمدن ایرانی، از روزگاران دیرین اهمیت و جایگاهی مهم داشته است و یکی از مفاهیم بنیادین مباحث اجتماعی، فرهنگی و طبیعی این سرزمین به شمارمی­رود (24). تاریخ نگاران بسیاری، ایرانیان را اولین خالقان باغ می­دانند. فارسنامه ابن بلخی (۵۱۰-۵۰۰ ه. ق) منوچهر پسر میشخوریار را که هفتمین پادشاه پیشدادی است، نخستین کسی میداند که در جهان به احداث باغ و بوستان پرداخته است (25).

باغ ایرانی پدیده­ای فرهنگی، تاریخی، کالبدی در سرزمین ایران است و معمولا به صورت محدوده­ای محصور که در آن گیاه، آب و ابنیه در نظام معماری مشخصی با هم تلفیق می­شوند و محیطی مطلوب، ایمن و آسوده برای انسان به وجود می­آورد، ساخته می­شود (26). باغ ایرانی، به­عنوان بخشی از هویت ایرانیان است که در آن علاوه­ بر تاریخ، فرهنگ و سبک زندگی آنها پدیدار است. اصولاً زمانی که از هویت ایرانی بحث می­شود، این باغ نمایش زمان­مند همان هویت تاریخی است (27). لذا حفظ و بازسازی باغ ایرانی، حفظ فرهنگ و نمایش آن به جهان است. باززنده­سازی باغ ایرانی، زمینه­ی درک بهتری از آن چه عناصر طبیعی در فرهنگ ایرانی بوده و می­توانست در حال حاضر باشد، برای نسل امروز شهرسازان، معماران و طراحان محیطی فراهم می­کند (28).

باغ ایرانی، فضایی منظم و سازمان داده­شده با نگرش زیبایی­شناسانه ایرانی از ترکیب عناصر طبیعی، مانند: آب، گیاه و سنگ، و عناصر مصنوع، مانند: کوشک، دیوار و... است. به طور کلی عناصر باغ را در دو گروه: «عناصر طبیعی» و «عناصر مصنوع» می­توان طبقه­بندی کرد (29).

 عناصر اصلی شامل چهار عنصر: "زمین، آب، گیاه و فضا" هستند. در رابطه با زمین به جز شکل موقعیت های کلی ، عوامل ویژگی های دیگری همچون جنس خاک شیب و اختلاف سطح ، قابلیت آبیاری و حاصلخیزی نیز اهمیت دارد. باغ ایرانی ممکن است در یک سطح با شیب ملایم و یا زیاد ساخته­شود و در صورت قرارگیری در زمینی با شیب زیاد، معمولاً شکل باغ تحت تأثیر شکل زمین قرار گرفته و در چند سطح ساخته می­شود. (30). گیاه و آب، مهم­ترین عناصر طبیعی هستند که در شکل­گیری باغ ها نقش اساسی ایفا می­نمایند (31). شیوه حضور و حرکت آب در باغ دارای نظامی خاص و هماهنگ با هندسه و ساختار باغ بوده و در گونه­های متفاوت باغ ایرانی اشکال مختلف به خود می­گیرد (32). بسته به شرایط آب و هوایی و نوع زمین و خاک منطقه ترکیبی از سه دسته گیاهان ذیل در باغ کاشته می­شوند: درختان و بوته­های زینتی، درختان بارور و گل­ها و پیاز­های بومی. گیاهان در باغ ایرانی با اهداف متفاوتی از جمله سایه اندازی ، محصول دهی و تزئین باغ و ... به کار می­روند و از آنجا که سودمندی یکی از اصلی­ترین ویژگی­های باغ سازی ایرانی است بیشترین حجم گیاهان باغ را، درختان میوه و پس از آن درختان سایه­افکن تشکیل می­دادند. به همین نسبت گیاهان تزئینی به میزان کمتری در باغ به چشم می آیند (30). در باغ ایرانی بناها (فضای بسته) و فضای باز با هم تلفیق گردیده و جدای از یکدیگر نیستند. در میان عناصر چهارگانه ای که باغ را شکل می بخشد (فضا) عنصری معمارانه است که وظیفه دارد تا محیطی انسانی را ایجاد کند(31).

برخی از خصوصیات کلی باغ­های ایرانی:

• احداث باغ اصولا در زمین شیب­دار
• محصور بودن پیرامون باغ با دیوار
• تقسیم سطح باغ غالبا به چهار بخش
• استفاده از خطوط راست در طراحی باغ
• وجود یک ساختمان در مرکز یا بلندترین قسمت فضا
• استفاده از جوی دائمی اصلی (آب دائم)
• روان نمودن آب به گونه­ای که صدای آب به وجود آید (آب شیبها)
• استفاده از سنگ­های تراش­دار در کف جوی برای نمایان شدن موج آب (سینه کبکی)
• وجود رابطه نزدیک با طبیعت و عدم وجود حد فاصل بین ساختمان و باغ
• وجود حوض یا استخر برای تامین آب و زیبایی چشم­انداز در مقابل عمارت
• استفاده از درخت­های زیاد و سایه­دار و وجود معبر­های باریک
• اختصاص دادن بیشترین قسمت باغ به کاشت درختان میوه
• استفاده از انواع گلهای زینتی و دارویی
• استفاده بیشتر از گل سرخ نسبت به گونه­های دیگر (33)

بسیاری از صاحب­نظران، باغ ایرانی را هندسه­ای مستطیلی با دو محور عمود بر هم می­شناسند که در محل تقاطع آنها، کوشک ساخته شده است (34). اما آنچه در هندسه باغ ایرانی سرزمین­های مختلف، مشابه و تکرارشونده است، شکل مستطیلی آن و وجود یک محور اصلی است که موجب شکل­گیری پرسپکتیو یک نقطه­ای شده و چشم­انداز اصلی باغ را تولید می­کند. این نظام هندسی مستطیلی واجد نوعی کمال و قدرت در صورت خود است که با معنای باغ ملازمه دارد (35).

در طراحی باغ ایرانی علاوه بر هندسه، سلسله مراتب، تقارن، مرکزیت، ریتم، استقلال و تشخیص فضاها، تنوع در وحدت، وحدت در تنوع، طبیعت گرایی و بهره­گیری از منظر، هویت از مهمترین اصولی است که در طراحی باغ ایرانی رعایت شده است (36).

 

 

 

شکل 1- اصول طراحی و نظام حاکم بر ساختار کالبدی فضای باغ ایرانی. منبع: 36

Figure 1- Principles of design and system governing the physical structure of the Iranian garden space (36)

 

 

باغ­ها به­دلیل وابستگی شدید به عناصر طبیعی، چون: گیاه و آب و نیاز به مراقبت و نگهداشت دائمی، از ناپایدارترین ساخته­های دست بشر هستند. آتش­سوزی، خشکسالی، متروکه شدن باغ و در اقلیمی چون مازندران، رویش گیاهان خودرو در بستر باغ، همه و همه به نابودی باغ می­انجامد (29).

 باغ سازی صفوی با وجود پیشرفت فراوان تحت تأثیر سبک تیموری بود (37). باغ هشت بهشت اصفهان، باغ هزار جریب اصفهان، قدمگاه نیشابور، باغ چهلستون اصفهان، باغ­های چهلستون، صاحب الزمان و زیتون، عباس آباد بهشهر، باغ­های قزوین، باغ گلستان تهران. باغ فرح­آباد ساری نمونه­هایی ازین باغ­ها هستند.

از پیش از باغ­های صفوی باغی (دست نخورده) برجای نمانده است. کهن­ترین باغ صفویان، باغ چهلستون قزوین است و پس از باغ­های قزوین، کهن­ترین باغ­ در بهشهر است که اکنون شهرداری شده است. برخی از کهن­ترین باغ­های به جا مانده در ایران از صفویان و در اصفهان است؛ مانند باغ چهلستون، هشت بهشت، تالار اشرف. از آن زمان نگاره­هایی به جا مانده که نشان­دهنده برخی باغ­های گذشته است، مانند قوشخانه، هفت دست، نمکدان و هزار­جریب. این باغ­های ویران شده­اند (38).

باغ­های این دوره به عصر طلایی باغ­های ایرانی مبدل شده است. از دوران صفویه باغ در گستره­ی شهر به عنوان یک عنصر شکل­دهنده­ی ساختار فیزیکی شهر بوده و همواره تلفیق آن با ساختار شهری سبب ارتقاء کیفی و بصری منظر شهر شده­است (36). در این زمان برای اولین بار در تاریخ معماری ایران، فضای خارج (باغ) را با فضای داخل (ساختمان) مربوط می­ساختند (39).

به طور کلی باغ­های صفوی به طرز فشرده­ای در اطراف کوشک سلطنتی قرار داشتند و با اسامی مختلف از قبیل باغ چهلستون، باغ صاحب الزمان، باغ زیتون، باغ حرم، باغ خلوت، باغ چشمه، باغ هزار جریب، باغ هشت بهشت معروف بودند. طرح هرکدام بسته به استفاده­ای که از آنها می­شد طراحی گردیده است. در این باغ­ها باغی به نام باغ تپه وجود­داشت که بالاتر از سایر باغ­ها احداث می­شد (40).

در دوران صفوی به جز باغ­های اعلام شده به نوعی دیگر از باغ های دوران اسلامی توجه می­شود که تا آن زمان در هنر باغسازی غایب این الگوی جدید را می­توان باغ­شهر نامید که در آن باغ­ها در خدمت عموم مردم و شاید بتوان آنها را از جهت نحوه استفاده به پارک­های سبز عمومی امروزین مقایسه نمود. بنابراین در اینجا برای اولین بار علل عام­المنفعه بودن و در اختیار عموم بودن را می­توان به جهت ایجاد رفروم اجتماعی دانست که خود می­تواند علتی سیاسی باشد (41). در یک قرن اخیر فرهنگ معماری، باغسازی و ... به راه انحطاط افتاد و باغ­های معاصر ایرانی دستخوش بی­هویتی و اغتشاش گردید. متاسفانه باغسازی امروز ما بی­بهره از سنت و عاری از هویت است (42).

هویت:

در فرهنگ فارسی عمید هویت به معنای "حقیقت شیء یا شخص که مشتمل بر صفات جوهری او باشد، شخصیت، ذات، هستی و وجود، منسوب به هو" آمده است. در زبان لاتین، واژه «Identity» معادل لغت هویت است (1). مهمترین شرط هویتمندی قابل تشخیص بودن است. بر این اساس، نخستین گام در راه تشخیص هویت، امکان بازشناسی پدیده بر اساس شباهت­های آن با پدیده­های هم سنخ و تفاوت­هایش با پدیده­های غیر هم سنخ در ذهن است (43).

برخی منابع و ابزارهای اصلی هویت عبارتند از:

- مکان و فضا: ایجاد حس تمایز، تأمین تداوم و پایداری، تأمین انسجام و همبستگی اجتماعی و ایجاد حس تعلق.

- زمان: احساس ثبات شخصیت در طول زمان، وجود یک گذشته معنادار و وجود خاطره

- فرهنگ: ایجاد حس تمایز و ادغام به کمک فرهنگ (44).

به نظر می‌رسد تمامی شهرها دارای هویت هستند اما بی‌هویتی در این حالت به معنای این است که افراد نمی‌توانند با محیط شهری و عناصر تشکیل‌دهنده‌ی آن پیوندی عاطفی برقرار نمایند. این حالت با موضوع خوشایندی و نیز خاطره‌انگیزی ارتباط دارد. در این معنا وجه انسانی و ذهنی هویت مطرح است (45).

به‌طور کلی می‌توان دو عامل اساسی را، کلید هویت‌بخش به یک پدیده و در اینجا به یک محدوده شهری دانست: تشخص فضا، این‌همانی مخاطب با فضا. کلیه راهکارها و عناصر هویت‌بخش در حقیقت مسیری به منظور دستیابی به دو عامل یاد شده محسوب می‌گردند.

«ناحیه تاریخی شهرها، میراث ارزشمند معماری و کالبدی بجای مانده از گذشتگان ماست که در طول زمان در هویت­بخشی به حیات شهری همواره نقش بارزی ایفاء نموده است. این بخش از شهر تجلی­گاه ابعاد فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مردمانی است که در دوره های تاریخی در این بخش از شهر روزگار سپری کرده و هویت فرهنگی آن را به ثبت رسانده­اند. چنانچه ناحیه تاریخی شهرها را شناسنامه واقعی آن ها بنامیم سخن گزافی نگفته ایم. بنابراین، حفظ، احیاء و باززنده سازی آن­ها و انطباق آن با کلیت سیستم شهری از جمله ضرورت­هایی است که می­تواند حیات ناحیه تاریخی را همگام با شهر پیش­برد» (46).

آنچه اثری را در نگاه عموم با – یا بی - هویت جلوه می­دهد، تعلق یا عدم تعلق آن به هویتی جمعی و پایدار است. در این نگاه اثر باهویت اثری است که هویت آن در راستای هویت جمعی باشد؛ چون یک بنای تاریخی در یک بافت تاریخی؛ و اثر بی­هویت اثری است که هویت آن در تعارض با هویت جمعی
 باشد؛ مانند یک بنای مدرن در یک بافت تاریخی (47).

مناظر تاریخی از عناصری شکل گرفته­اند که معرف هویت منظر هستند و چه به صورت منفرد و چه در کنار یکدیگر، در طول تاریخ تکامل یافته­اند. علاوه بر پوشش گیاهی و پستی بلندی­ها، مناظر تاریخی باید عناصر دیگری چون آب، نهر، دریاچه و چشمه، جاده­ها و راه­ها، پلکان و دیوار­ها، بناها و مبلمان، پرچین، نیمکت، چراغ و مجسمه را در برگیرند (48).

بر این اساس بخشی از هویت منظر شهری با کالبد گذشته شهر پیوند خورده­است و زمانی که مکان­های خاطره انگیز با اتصال تاریخی به گذشته را از بین می­بریم، به دنبال قطع تداوم تاریخی، منظر شهری هویت­دار را از بین برده­ایم؛ منظری که می­تواند با حیات مدنی امروز و تداوم تاریخی گذشته، شهر را با­هویت­تر کند (49).

در این پژوهش با توجه به شناخت محدوده و بررسی­ عوامل تاثیرگذار بر باززنده­سازی آن شامل عوامل کالبدی و عملکردی، عوامل تاریخی، عوامل منظر و سیمای بصری، عوامل هویتی و ...، و بر اساس نظر متخصصان این حوزه، عوامل هویتی مهم­ترین عامل بوده و بر این اساس، در جدول پیش رو به بیان اهبرد­ها و راهکارهای هویت بخشی به منظر سبز تاریخی پرداختیم.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول2- راهبردها و راهکارهای باززنده­سازی محدوده براساس مهمترین عامل موثر در محدوده.

Table 2- Strategies and solutions for revitalization of the area based on the most important effective factor in the area

راهبرد­ها	راهکارها
ارتقاء کیفیت فضا و احیاء بناها یا پاکسازی بناهای مخروبه  و ساخت بناهای جدید	1-    حذف فضاهای رها شده و بلا استفاده با تزریق کاربری متناسب با بافت 2-    نورپردازی مناسب فضا در شب 3-    ایجاد تعادل در سطوح شفاف و کدر در نمای جداره جهت تأمین نظارت بر خیابان 4-    رعایت مقیاس انسانی و محصوریت مناسب فضا 5-    طراحی ارگانیک و دسترسی­های کوتاه و در مقیاس پیاده 6-    تخریب بناهای با فرسودگی بالا و جایگزینی با بناها و فضاهای باز مورد نیاز بافت 7-    بازسازی الگوهای فضایی مخدوش شده بافت به شکل اولیه 8-    عدم طراحی صلب بدنه ابنیه 9-    تعریف جداره های متناسب با الگوها و ابعاد بافت 10- تقویت و تسهیل شبکه های دسترسی تاریخی پیاده محور 11- توجه به نحوه قرارگیری بنا در قطعه و نحوه ارتباط با همجواری ها 12- توجه به تناسب نقش و زمینه 13- بازسازی و حفاظت از بدنه­های تاریخی
ایجاد پیوستگی بصری در امتداد محدوده	1-    حفظ و تقویت ابنیه تاریخی، شاخص و خاطره انگیز 2-    تقویت نشان ههای بصری موجود در بافت 3-    باز نگهداشتن دید مناظر و پرسپکتیوهای ابنیه تاریخی 4-    ایجاد محدودیت ارتفاعی جداره میدان با توجه به سایه اندازی و آسایش اقلیمی 5-    پیوستگی خط آسمان جداره میدان 6-    ایجاد توالی بصری به وسیله توالی نشانه ها 7-    عدم استقرار پوشش گیاهی مانند درختان یا بدنه ها به صورت یک مرز فیزیکی 8-    اجتناب از هرگونه ساخت و ساز مسدودکننده ی دید به ابنیه تاریخی 9-    نورپردازی ابنیه شاخص در شب 10- توجه به ارتفاع ابنیه اطراف بنای شاخص جهت جلوگیری از منع دید به عنصر شاخص 11- هماهنگی رنگ و مصالح جدار هها جهت ایجاد وحدت بصری 12- حذف و کاهش عوامل ایجاد اغتشاش بصری 13- توجه به جزئیات کالبدی جداره و خط آسمان
فضای سبز متناسب با باغ­های موجود در پیشینه بافت و شرایط اقلیمی	1- استفاده از عوامل هویتی و طبیعی در منظر ، مانند حضور آب در محدوده 2- حضور آب و عناصر طبیعی جهت تلطیف هوا و القاء حس آرامش و سرزندگی 3- تنوع در مبلمان­های چیده شده در فضا 4-برگزاری فعالیت های فرهنگی نیازمند به فضای باز همچون برپائی نمایشگاه های دوره ای، اجرای موسیقی و ... 5- استفاده از ابزار لازم جهت تأمین آسایش اقلیمی 6- ایجاد فضای باز جهت نظاره مناظر اطراف 7-استفاده از مصالح مقاوم در برابر سرما و یخبندان در کف 8-استفاده از گیاهان بومی و مرسوم در باغ­های تاریخی

 

 

 

روش بررسی

پژوهش حاضر از نظر پیامد و نتایج یک پژوهش کاربردی و  از نظر فرایند اجرای تحقیق یک پژوهش کیفی که با رویکردی تحلیلی و توصیفی است که تلاش دارد تا ابتدا مبانی نظری مناظر سبز شهری، باغ­های تاریخی، باززنده­سازی و هویت شهری و... را مورد بررسی قرار­دهد و شاخص‌های آن را استخراج نماید؛ و در ادامه نظر به ماهیت موضوع مورد مطالعه و اهداف بیان شده، روند تحقیق که دربردارنده­ی مطالعه­ی یک نمونه­ی خاص (محدوده­ی حد فاصل پارک ملت و چشمه عمارت بهشهر) می­باشد، این شاخص‌ها و اطلاعات برداشت شده محدوده را مورد بررسی و تحلیل قرار خواهد داد. در نهایت این پژوهش در تلاش است تا با استفاده از اطلاعات و داده­های موجود، فرآیند طراحی و ارائه­ی طرح نهایی را طی مراحل زیر به انجام رساند:

 

                                                                                                               

 

شکل 2- نمودار فرآیند طراحی. مأخذ: نگارنده

Figure 2- Design process diagram, sources: writers.

 

 

 

روش تحقیق

در این پژوهش جهت جمع‌آوری اطلاعات دو روش مطالعات کتابخانه­ای و مطالعات میدانی مورد استفاده قرار گرفته است. از روش کتابخانه­ای در مراحل مطالعات نظری و ادبیات و سوابق استفاده شده است و اسناد چاپی همانند کتاب، دایره‌المعارف‌ها، فرهنگ‌نامه‌ها، مجلات و ماهنامه‌های معتبر، لغت‌نامه‌ها، پژوهش‌نامه‌ها، کتاب‌های همایش‌های علمی، متون چاپی نمایه شده در بانک‌های اطلاعات و همچنین بررسی نمونه های مختلف و موفق تجارب جهانی و فیش برداری به­کار گرفته­­ شده­است. 

روش مطالعات میدانی در بخش شناخت محدوده مورد مطالعه با استفاده از مشاهده، مصاحبه و عکسبرداری به کار رفته­است.  با توجه به اینکه مبحث اصلی مورد مطالعه کیفی است، با در نظر گرفتن هدف تحقیق و نظر به اینکه موضوع باززنده­سازی باغ­ها موضوعی تخصصی است و نیاز به یک توافق نظر وجمع بندی نهایی و تخصصی دارد، در این تحقیق از روش دلفی و نظر متخصصان استفاده شده است. لذا مصاحبه طی چند مرحله نظر­سنجی از متخصصان صورت پذیرفت. همچنین با توجه به بررسی مطالعات مشابه (به لحاظ مساحت مورد مطالعه، موضوع مطالعه و روش جمع­آوری داده ها – روش دلفی)، حجم نمونه 12 نفر می­باشد. در نهایت با اطلاعات به

دست آمده، تحلیل انجام شد.

 به منظور تجزیه و تحلیل داده های پژوهش، به صورت عمده از روش­های کیفی استفاده گردیده است. بدین نحو که پس از شناسایی مسائل موجود در بافت و تحلیل داده­های وضع موجود، جدول SWOT تشکیل شده و با توجه به نتایج این جدول و بررسی پیشنهادات مسئولان و اطلاعات بدست آمده ضمن مطالعات کتابخانه ای، راهبردهای لازم ارائه می­گردد.

محدوده مورد مطالعه

شهر بهشهر، مرکز اداری شهرستان بهشهر می باشد که در شرق استان مازندران واقع است. شهرستان بهشهر از شمال به خلیج میانکاله، از شرق به استان گلستان، از جنوب به منطقه کوهستانی هزارجریب و استان سمنان و از غرب به شهرستان نکا محدود است. بر اساس سالنامه آماری سال 1399 این شهرستان 3/1416 کیلومتر مربع وسعت دارد. این شهر در ارتفاع 17 متری از سطح دریا واقع شده است (50). این شهر در منطقه­ای جلگه­ای و ساحلی و در کوهپایه­ی البرز شرقی، قرار دارد. به علت پستی­ها و بلندی­های این منطقه، دو نوع آب و هوا می­توان در آن تشخیص داد: آب و هوای نواحی ساحلی گرم و نیمه مرطوب و نواحی کوهستانی آن معتدل و نیمه مرطوب تا نیمه خشک است (51).

 

 

 

شکل 3- نقشه موقعیت جغرافیایی شهر بهشهر و منطقه­ی مورد مطالعه.

Figure 3- Map of the geographical location of Behshahr city and the studied area

 

 

بهشهر شهری است متعلق به دوران صفوی و شاه عباس اول. شهرستان بهشهر در طول حیات خود، نام­های متعددی به خود گرفته است. از جمله آن­ها، اشرف­البلاد و در نهایت بهشهر را می توان نام برد (52). به طور کلی باغ­های بهشهر را می­توان به 3 دسته اصلی تقسیم کرد: مجموعه باغ­های اشرف در داخل شهر، باغ همایون تپه، مجموعه عباس­آباد به عنوان تفرجگاه شاه عباس. پس از صفویه، اشرف با ویرانی و رکود مواجه شد و کاخ­های آن در اثر وقایعی همچون آتش­سوزی و جنگ از بین رفت و در دوره­های مختلف مورد بازسازی و ویرانی متناوب قرار گرفت(53). بار دیگر در عصر قاجار دستور مرمت باغ­های اشرف صادر می­شود. رضاشاه به تعمیر و در حقیقت بازسازی کاخ شاه که هم اکنون شهرداری بهشهر می­باشد همت گمارد (55).

 

 

 

شکل4- طرح تجدید بنای اصلی باغهای صفویه در اشرف(بهشهر) که آنها را باغ شاه نامیدند. مأخذ: (54).

Figure 4- The plan of rebuilding the original Safavid gardens in Ashraf, which were called Bagh Shah (54)

 

 

بهشهر با هسته­ی تاریخی مربوط به عصر صفوی، دارای پیشینه­ای است که در درجه اول مدیون شاهان صفوی است، بر این اساس عمده عناصر هویتی شهر در هر دوره­ی تاریخی، وابسته به استخوانبندی و ساختار اصلی شهر صفوی ( مجموعه باغ– کاخها) می­باشد. همچنین طبیعت خاص شهر و وضعیت جغرافیایی آن و عناصر صنعتی و مدرن دوره پهلوی، دو عامل مهم دیگرند که عناصر هویتی شهر را به خود وابسته ساخته­اند. لذا تقویت، بازسازی و بهره گیری از این عناصر در طرحها و توسعه های آتی شهر، از مهمترین راهکارها در جهت تقویت هویت منظر شهر به شمار می­رود.

 

 

 

شکل 5- عناصر هویتی منظر شهر، بر مبنای مطالعات تاریخی. ماخذ: نگارنده

Figure 5- Identity elements of the city landscape, based on historical studies, sources: writers

 

 

 

محدوده مورد مطالعه، حد فاصل پارک ملت (باغ شاه) و چشمه عمارت واقع در بخش مرکزی شهر بهشهر است که با مساحت 244741مترمربع (حدود 24.5 هکتار)، واقع در ناحیه سه شهری می­باشد. تعیین محدوده به عنوان بافت مرکزی شهر به عوامل گوناگونی از جمله حوزه­ی مرکزی شهر در مطالعات تاریخی، فعالیت های جاری در بافت، تراکم جمعیت در شب و روز و ... وابسته بوده است. این محدوده از سمت جنوب به کوه­های شهر، از شمال به بلوار شهید هاشمی­نژاد، از شرق به خیابان پاسداران و از غرب به ساختمان­هایی با کاربری مسکونی منتهی می­گردد

.

 

شکل6- جانمایی وضع موجود سایت و نحوه قرارگیری پارک ملت و چشمه عمارت نسبت به یکدیگر. منبع: نگارنده.

Figure 6- Positioning of the status quo site and the location of Mellat Park and Cheshme emarat in relation to each other, sources: writers.

 

چنانکه در مطالعات تاریخی شهر بیان گردید، هسته­ی تاریخی شهر (مجموعه باغات صفوی) واقع در محدوده مورد مطالعه بوده و در واقع این قسمت محور تاریخی باغ­های صفوی بوده است و در تمام ادوار حیات شهری، بخش اصلی هویت بخش
شهر و از عناصر اصلی بافت مرکزی شهر به شمار می­آمده­است. با گذشت زمان و ورود مدرنیته و به­وجود آمدن تغییرات در ساختار شهری، بافت مرکزی شهر نیز با تحولات گوناگون مواجه گردید. با رکود باغات در دوران قاجار و تخریب کاخ­های صفوی، بافت مسکونی جایگزین بخشی از باغات شرقی (در ضلع شرقی باغ شاه) شد. همچنین قسمتی از چشمه عمارت در قسمت غربی مجموعه باغ­ها، به خانه­های مسکونی اختصاص یافت. خیابان­کشی­هایی با اسلوب جدید در بافت مرکزی انجام گردید و بناهایی به سبک مدرن ساخته­شد. در دهه­های اخیر نیز، بخش بزرگی از این محدوده نقش خود را از­دست داده­است و در نتیجه عدم هماهنگی در ساخت­و­سازهای جدید، این محدوده، با نابسامانی­های گوناگون مواجه شده است و به نحوی که اثری از مجوعه باغات تاریخی در اکثر نقاط این محدوده باقی نمانده و در نتیجه هویت بافت در ابعاد گوناگون خدشه­دار گشته است.

 

یافته­ها

محقق ابتدا با حضور در عرصه و مطالعه مبانی نظری 6 مولفه (عوامل کالبدی و عملکردی، عوامل اجتماعی، عوامل تاریخی، عوامل زیست محیطی، عوامل منظر و سیمای بصری، عوامل هویتی) را استخراج نموده و در رابطه با این مولفه­ها مطالعاتی انجام شد و معیارهای به­دست­آمده در جدول سوات در 4 دسته قوت و ضعف و فرصت و تهدید قرار­­گرفت. با استفاده از روش دلفی میزان اهمیت ابعاد مطالعاتی موجود در جدول سوات، منطبق بر نظر 12 متخصص مورد بررسی قرار­گرفت. سپس با توجه به هر مولفه، امتیازاتی به معیارها اختصاص داده­شده و میانگین اوزان هردسته در انتهای ستون آن مشخص­شد. وزن­دهی بر اساس درجه تاثیر خیلی کم تا خیلی­زیاد بین اعداد صفر و یک ارائه می­گردد.

 

 

 

 

جدول3- جمع­بندی جداول SWOT مربوط به عوامل موثر در باززنده­سازی محدوده مورد مطالعه.

Table 3- Summary of SWOT tables related to effective factors in the revitalization of the studied area.

	عوامل درونی		عوامل بیرونی
	نقاط قوت (S)	نقاط ضعف (W)	فرصت (O)	تهدید (T)
عوامل کالبدی و عملکردی	میانگین اوزان: 77/0	میانگین اوزان: 78/0	میانگین اوزان: 71/0	میانگین اوزان: 71/0
عوامل اجتماعی	میانگین اوزان: 73/0	میانگین اوزان: 71/0	میانگین اوزان: 73/0	میانگین اوزان:72/0
عوامل تاریخی	میانگین اوزان: 83/0	میانگین اوزان: 78/0	میانگین اوزان: 75/0	میانگین اوزان: 74/0
عوامل زیست محیطی	میانگین اوزان: 70/0	میانگین اوزان: 62/0	میانگین اوزان: 66/0	میانگین اوزان:58/0
عوامل منظر و سیمای بصری	میانگین اوزان: 79/0	میانگین اوزان:77/0	میانگین اوزان:74/0	میانگین اوزان:77/0
عوامل هویتی	میانگین اوزان:76/0	میانگین اوزان:81/0	میانگین اوزان:78/0	میانگین اوزان: 74/0

 

 

بررسی و تحلیل نتایج آماری

پس از جمع­آوری داده­ها در مرحله دوم روش دلفی، به منظور یافتن میزان موافقت متخصصان با هر شاخص، ابتدا از ساده­ترین روش یعنی حاصل جمع نمرات و میانگین آن­ها استفاده شد. نمودار پایین معدل نمرات هر شاخص در هر دسته را نشان می­دهد. همان گونه که پیداست، دسته (هویتی)، شامل شاخص­های توجه به عناصر هویت بخش در توسعه و احیا، لزوم

 

شناساندن فرهنگ و معماری بومی، توجه به نظرات مردم، وجود حس مکان دارای بیشترین نمره و میانگین هستند و پس­از­آن به ترتیب دسته­های (تاریخی)، (منظر) و (کالبدی- عملکردی)، و اجتماعی سوی متخصصان حائز اهمیت شناخته شده­اند. در آخرین ردیف اهمیت نیز دسته (زیست محیطی) قراردارد.

 

 

 

شکل7- نمودار عوامل و مؤلفه­های موثر در باززنده­سازی باغ­های صفوی. منبع: نگارنده.

Figure 7- Diagram of the effective factors and components in the revitalization of Safavid gardens, sources: writers.

 

 

همچنین بر اساس امتیازات مربوط به هر یک از نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید، در بعد کالبدی- عملکردی، نقاط قوت (0.78)، بعد اجتماعی، نقاط فرصت و قوت (0.73)، بعد تاریخی، نقاط قوت (0.83)، بعد زیست محیطی، نقاط قوت (0.7)، بعد منظر و سیما، نقاط قوت (0.79) و بعد هویتی، نقاط ضعف (0.81)، بیشترین اثرات را در محدوده مورد مطالعه می گذارند. لذا باید بر­آن شد تا مبتنی بر این نقاط، راهبردهایی را تدوین نمود.

براساس بررسی­ها، عامل­ "هویت" به دلیل احراز وزن بالاتر، مهم­ترین عامل بوده­ است و در مرحله­ی بعد عامل تاریخی بیشترین تاثیر را داشته است و عوامل زیست محیطی کمترین میزان تاثیر را در باززنده­سازی این بافت داراست.

 

 

 

شکل 8- نمودار عوامل موثر در باززنده­سازی باغ­های صفوی بر اساس میزان اهمیت. منبع: نگارنده.

Figure 8- Diagram of effective factors in revitalization Safavid gardens based on importance, sources: writers.

 

شکل 9- آنالیز محدوده مورد مطالعه. منبع: نگارنده.

Figure 9- Analysis of the study area, sources: writers.

 

 

بحث و نتیجه­گیری

بر اساس پیشینه­ی پژوهش که به آن پرداخته­شد، با تعمیم نتایج پژوهش جمال (2020)، چارچوبی جهت باززنده­سازی محدوده­ی مورد بررسی با تاکید بر مهمترین عامل که عامل هویتی است و با استفاده از جدول SWOT  و روش دلفی ارائه شد.

همچنین با تاکید بر نتایج حاصل از مقاله منصوری و همکاران (1399)، که روابط میان باغ­های شاهی و ارتباط آن با منظر شهری یکپارجه را مورد بررسی قرار داده است، الگویی جهت باززنده­سازی بخشی از این محدوده که حدفاصل باغ شاه تا چشمه عمارت بهشهر است، به­دست آمد.

با بهره­مندی از پژوهش گرنزو (2017) ، که معایب باغ گالت به عنوان فضایی غیر قابل استفاده برای عموم بیان شده است، در این پژوهش سعی بر آن بود که این عوامل را در طراحی و باززنده­سازی محدوده در نظر گرفته تا فضایی جاذب جمعیت به وجود آید.

در پژوهش پیش رو، چهار مؤلفه­ی دیگر نظیر عامل هویتی به مولفه های پیشنهادی پژوهش افراسیابی (1395)، [که خصوصیاتی از محور چهارباغ شیراز بیان شده و مولفه­هایی نظیر عوامل کالبدی و منظر را مورد بررسی و باززنده­سازی را از جمله مولفه­های مهم در باززنده سازی محدوده­های تاریخی

 بیان شده است] افزوده شده و در راستای تکمیل پژوهش نخعی (1395) که الگوی باززنده­سازی باغ ایرانی را بر اساس مولفه­های خشک منظر سازی ارائه نموده است، سایر مولفه­های باغ ایرانی بررسی و در انتها الگویی در جهت مهمترین عامل در باززنده­سازی باغ­های صفوی محدوده ارائه شده است.

در تکمیل بررسی­ها و یافته­های حاصل از پژوهش حسیبی و همکارانش (1393) علاوه بر ارائه راهکارهای طراحی بر اساس مولفه­های اجتماعی، اکولوژیکی و تاریخی، در پژوهش حاضر مولفه­های هویتی، کالبدی و عملکردی و زیست­محیطی نیز مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت براساس مهمترین عامل در طراحی محدوده که عامل هویت است، راهکارهایی جهت طراحی ارائه شده است.

در تایید پژوهش الماسی­فر و همکاران (1389)، باززنده سازی روند منظمی است شامل مراحلی نظیر مطالعات فیزیکی یا عملی و تاریخی، شناسایی (تعیین هویت) و ثبت، ارزش­گذاری اهمیت و تمامیت تاریخی، تعیین چگونگی تفسیر، محافظت و مدیریت گزینه­ها و اختیارات موجود که در این پژوهش از این روند بهره برده­ایم. در ادامه به بررسی جمع­بندی نهایی که به ارائه اهداف، راهبردها و اقدامات منتج شده است، پرداخته می­شود.

 

 

جدول 4- تدوین استراتژی­های حاصل از تحلیل منطقه­ی مطالعاتی.

Table 4- Development of strategies resulting from the analysis of the study area.

اهدف کلان	اهداف خرد		راهبردها	اقدام­ها
طراحی، احیا و باززنده­سازی باغ­های تاریخی مبتنی بر مهم­ترین مولفه­ی طراحی منظر سبز شهری در محدوده (مولفه­ی هویتی)	کالبدی	-   ایجاد تشخص در محیط با عناصر مصنوع و طبیعی - ایجاد یکپارچگی	- استفاده از ضوابط طراحی به منظور تقویت دیدهای باارزش - طراحی فضای محور آب و تقویت آن - ساخت بناهای جدید منطبق با اصول معماری بومی در فضاهای مخروبه با کمک تهیه ضوابط - بازسازی بناهای فرسوده منطبق با ضوابط طرح بالادست و معماری سنتی، به صورت هماهنگ و ایجاد نماهای متجانس در بافت (رنگ، مصالح نما، خط پنجره ها و ...). - ایجاد فضاهای باز شهری در فضاهای مخروبه و تخریبی - تأمین مبلمان مناسب در بافت به صورت هماهنگ و با طراحی خاص، به کمک تهیه ضوابط - حفظ تراکم پایین بناها و جلوگیری از ساخت بناهای بلندمرتبه بدون برنامه مشخص - رعایت ضوابط میراث فرهنگی به منظور حفاظت کالبدی از مجموعه­های واجد ارزش	- تداوم دید به سمت باغ چشمه عمارت از باغ چهلستون و به کمک حذف عناصر مزاحم در راستای دید و کاشت درختان در و مبلمان مناسب - تأکید بر درختان کهنسال موجود در بافت - طراحی مناسب خیابان پاسداران و شهیدان توکلی - ترمیم بدنه محورهای آب موجود به کمک سنگ و پوشش گیاهی در لبه آن - ملزم­ساختن بناها به استفاده از سقف شیروانی - شناسایی مبلمان مورد نیاز در هر محدوده شهری و ایجاد تشخص در آن به کمک رنگ یا طرح خاص - منطقه بندی تراکمی در محدوده - نماسازی بناها به صورت هماهنگ به کمک ضوابط - جلوگیری از ساخت و سازهای بدون برنامه - رعایت ضوابط ارتفاعی حرایم میراث فرهنگی و جنس مصالح منطبق با ساختار تاریخی به منظور تقویت ارزش تاریخی
	فعالیتی	-   پویایی -   کاربری مناسب فضاها	- تقویت عملکرد پارک ملت  - حفظ ارتباط آسان بافت با شهر به کمک طراحی مناسب - ایجاد امکان برگزاری فستیوال - تقویت عناصر واجد ارزش - حفظ اختلاط عملکردی - انتقال کاربریهای ناسازگار با کالبد به بناهای ساخته شده در زمینهای بایر، متروکه و مخروبه - ایجاد فضاهای سبز و کاربری­های تفریحی - تأمین پارکینگ کافی - طراحی مناسب سیستم حمل و نقل عمومی - بهبود وضعیت پیاده - توجه به ضوابط میراث فرهنگی در تزریق کاربریهای جدید به بافت - تزریق کاربری در زمینهای فاقد کاربری - حفظ کاربری مسکونی و تقویت آن	- تغییر کاربری کاخ شهرداری به موزه - بن باز کردن و تعریض برخی معابر به منظور تقویت ارتباط بافت با شهر - تغییر کاربری باغ تپه از نظامی به تفریحی با امکان برگزاری فستیوال در آن - ساخت پارکینگ کافی در زمینهای خالی - افزایش عرض معابر به کمک عقب نشینی در بناهای مخروبه حاشیه آن - ایجاد فضاهای سبز و کاربریهای تفریحی در زمینهای خالی - ایجاد غرفه­های اختصاصی فروش کالای خاص - کفسازی پیاده روها و تعریض آنها - ایجاد محور پیاده در بافت - حذف تأسیسات اداره آب منطبق با ضوابط میراث فرهنگی - آزادسازی بخش مسکونی باغ چشمه منطبق با ضوابط میراث فرهنگی به منظور باززنده سازی باغ.
	ادراکی	-   رفع نیازهای مخاطب -   خاطره انگیزی فضا -   حس تعلق به فضا	- تقویت عناصر خوانایی موجود در بافت به کمک ضوابط - به کارگیری نمادهای شهری در مجموعه عناصر خوانایی بافت - تشویق مردم برای حضور در مرمت بافت به کمک ارائه تسهیلات توسط مؤسسات مختلف - در نظر گرفتن امکانات حضور مردم در طراحی بافت به صورت مستقیم - ایجاد فضاهای جمعی محلی - جلوگیری از بلندمرتبه سازی تهدیدکننده عناصر خوانایی - ایجاد حس تعلق به بافت به کمک نظرخواهی از مردم در طراحی آن و کمک گرفتن از آنها در اجرا - اطلاع رسانی به مردم به منظور اجرای مناسب طرحها و نظارت آنها بر بافت	- استفاده از نمادهای شهری چون انار و مرکبات در ساختار - عناصر خوانایی به خصوص در فضاهای جمعی - ساخت پارکها و فضاهای باز جمعی در زمینهای بایر و ایجاد فضاهای جمعی محلی - پرس­و­جو از مردم در باب نیازهای آنها در طراحی بافت - ارائه طرح پیشنهادی احیای بافت به مردم و دریافت نظرات آنان به منظور اعمال در طرح تا حد ممکن - واگذاری نظارت و اجرای جزئیات طراحی به ساکنین - ایجاد فضاهای جمعی محلی در فضاهای بایر و مکانهای با کاربری چند منظوره - دادن مجوز به سکنه به منظور اجرای جزئیات فضاهای سبز در محدوده مکان سکونت خود منطبق با ضوابط

 

 

 

محدوده­ی باغ چهلستون (پارک ملت) تا باغ چشمه بهشهر واجد پتانسیل طراحی و باززنده­سازی بوده و لزوم وجود طرح مناسب برای این سایت در جهت ارتقاء هویت شهر، مبرهن است. در این پژوهش با بررسی اهداف و تعیین استراتژی‌های طرح نهایی، حفظ شرایط موجود به همراه ایجاد تغییرات مناسب در سایت مد نظر قرار گرفته­است. در این راستا باغ تپه که هم اکنون در اختیار سپاه پاسداران قرار دارد، تغییر کاربری داده و محدوده­ی پارک ملت بهشهر، طراحی مجدد نشده و تنها کاربری­های غیر مرتبط، نظیر شهرداری، سازمان پارک­ها و فضای سبز و محل نگهداری حیوانات به بیرون از محدوده منتقل شده­است. همچنین فضاهای تخریب شده­ی پارک بازطراحی شده و از مبلمان مناسب و مشابه در سرتاسر پارک استفاده شده است. مناسب است که از ورود خودروهای شخصی به  پارک جلوگیری به­عمل آید. زمین­های مربوط به چشمه عمارت که به کاربری مسکونی اختصاص داده­شده­بود دوباره در اختیار مجموعه قرار گرفته و محور چهارباغ در این محدوده به­وجود آمد.

 

 

 

شکل 10- طرح راهبردی پیشنهادی باززنده‌سازی باغ‌های صفوی بهشهر حدفاصل پارک ملت تا چشمه عمارت.

Figure 10- The proposed strategic plan for revitalization the Safavid gardens in Behshahr, between Mellat Park and cheshmeh emarat.

 

 

 

 

Reference:

• 1- Atashinbar m., The Continuity of Identity in Urban Landscape, Bagh-e Nazar, 2009, 6(12), 45-56 . (In Persian)
• 2- Rakhshan E., Zabihi H., Majedi H., Reload The Identity Components In The View Of Contemporary Cities, Urban management, 2018, 17 (51), 75-86. (In Persian)
• 3- Abouei R., Jahani H., Restoration of Persian Gardens, Soffeh, 2012, (57), 107-117. (In Persian)
• 4- Gamal, h., yehia, m., fathahllah, a., A Comprehensive Approach for the revitalization of historical gardens: the case study of Antoniadis in Alexandria, Egypt. EPRA international jornal of research and development (IJRD), 2020, 5 (2), 186-196.
• 5- Mansouri R S., Esfanjari K I., Irani B H., Reading the Urban Landscape of Ashraf al-Belad in the Safavid Period: Investigating its Relation to the Safavid Garden Complex, Journal of Iranian Architectural Studies, 2021, 9 (18), 25-47. (In Persian)
• 6- Granzow, M., The Production of Public Space in a Small Canadian City: AnAnalysis of Spatial Practicesin the Revitalizing of Galt Gardens. Space and Culture, 2017, 20(3), 344-358.
• 7- Afrasiabi M A., Revitalization and Restoration of Visual Axis of Shiraz Chahar- bagh (Safavid Historical Street), Master’s thesis Engineering of landscape Architecture, Tarbiat modares university, 2017. (In Persian)
• 8- Nakhaei N., Ansari M., Zandiyeh M., Rehabilitation Pattern of Iranian Historical Gardens’ Landscape in Dry Areas Based on Xeriscape, Journal of Environmental Science and Technology (JEST), 2017, 18(4), 289- 301. (In Persian)
• 9- Hasibi A., Fallah F SH., Laghai H., Theory and Techniques for Revitalization of Urban Park in Old Context of City with Emphasis on Conservation of Cultural and Historical Heritage (Case study: The First Tehran’s public park), Journal of Environmental Science and Technology (JEST), 2014, 16(3), 137-154. (In Persian)
• 10- Almasifar N., Bemanian M R., Ansari M., Rehabilitation Of Takhteh Soleyman Cultural (Historical) Landscape, Urban management, 2011, 8(26), 7-26. (In Persian)
• 11- Habibi S M., Maghsoudi M., Urban Renovation: International Definitions, Theories, Experiences, Charters & Declarations, Urban Methods and Operations, 7^th Edition, Tehrn: university of Tehran, 2014, chapter 1. (In Persian)
• 12- Daviran E., Meshkini A., Kazemian Gh., Aliabadi Z., Intervention In The Arranging Of Exhausted Fabrics With The Combination Approach (Case Study: Zeinabieh Quarter In Zanjan City), Research and urban planning, 2012, 2 (7), 71-90. (In Persian)
• 13- Rasouli S H., Momenpour A S., Azimizadeh E., Ghasemi T S M ., Profile of the authors of the article Necessity of improving and renovating dilapidated urban tissues (case study: Sari city), The third international conference on new researches in management, economics and humanities, June 5 2016, Batumi- Georgia. (In Persian)
• 14- Nasr T., Evaluation Of Renovation Measures For Urban Deteriorated Fabrics In Iran (In Comparison To Global Renovation Experiences) In Line With The Objectives Of Sustainable Development, Journal of regional planning, 2017, 7 (27), 181-198. (In Persian)
• 15- Falamaki M M., Revitalization of historical manuments & cities, Tehran: university of Tehran, 2007. (In Persian)
• 16- Negarestan F., Teimouri M., Atashinbar M,. Landscape Theory, an Approach to the Preservation of Identity in Urban Renewal, Bagh- e Nazar, 2010, 7 (14), 59- 68. (In Persian)
• 17- Pakzad J., Theoretical foundations and urban design process, Tehran: shahidi, 2007. (In Persian)
• 18- Mahmoudi S A S., Urban landscape: a review of several theories, Abadi, 2015, 16(53), 54- 61. (In Persian)
• 19- Golkar K., The concept of urban landscape, Abadi, 2015, 16 (53), 38- 47. (In Persian)
• 20- Faizi M., Azemati H R., An introduction to the knowledge of landscape architecture approaches and evaluations, Journal of Environmental science and technology (JEST), 2008, 10(3), 51- 60. (In Persian)
• 21- Waterman T., The fundamentals of landscape architecture, London: Bloomsbury, 2015.
• 22- Tolu A Sh., The fundamentals of conservation and restoration of historic gardens, Abadi, 2006, 16 (51), 6-15. (In Persian)
• 23- Majedi H., Amjad H., Bahmanpour H., A model to Revitalization of Historical and Cultural Places (Case study: Moshir - o - Almamalek, Garden City of Yazd), Journal of Environmental Science and Technology (JEST), 2014, 15 (4), 119- 132. (In Persian)
• 24- Bani A M., Historical Gardens Of Tabriz, Tehran: Cultural Research Office, 2011. (In Persian)
• 25- Aryanpour A., A general survey of Persian grdens and an investigation of the historial gardens of Shiraz, Tehran: Farhangsara, 1986. (In Persian)
• 26- Shahcheraghi A., paradigm of Paradise (Recognition and Re-Creation of The Persian garden), Third print, Tehran: ACECR Publishers, 2012. (In Persian)
• 27- Zandiyeh M., Arabcolghar A., A Study Of The Pattern System Of Baghe Takht In Shiraz By Recreation Of The Garden Map, Bagh- e Nazar, 2013, 9 (23), 11-20. (In Persian)
• 28- Barati N,. Gardens and Construction of the Gardens in the Iranian Culture and Persian Language, Bagh- e Nazar, 2005, 1 (2), 3- 15. (In Persian)
• 29- Rezazadeh R., Heydarnattaj V., Recognition Farahabad Jahan-Nama Garden Based On Archaeological Evidence and Historical Indications, Pazhohesh -ha-ye bastanshenasi Iran, 2017, 7 (14), 207- 220. (In Persian)
• 30- Soltanzadeh H., Design continuity of the persian Garden in Taj Mahal Mausoleum of an Iranian origin lady, Tehran: iran cultural studies, 2000. (In Persian)
• 31- Heydarnattaj V., The Formation Norm of Iranian Garden on the basis of Safavid samples in the southern coast of Caspian Sea; the case study: Gardens in Behshahr, ­­­Doctoral dissertation, university of Tehran, 2011. (In Persian)
• 32- Okhovat H., Conceptual, Functional And Esthetic Analysis Of Natural Principles Of Water And Plant With An Emphasis On Spatial Aspects Of Persian Gardens, Journal of Environmental Science and Technology (JEST), 2015, 16 (1), 559- 572. (In Persian)
• 33- Naeema Gh., Persian gardens, Fifth Print, Tehran: Payam, 2014. (In Persian)
• 34- Mansouri M S., Water, as the Origin of Beauty in Persian Garden, Manzar, 2019, 11 (48), 30- 39. (In Persian)
• 35- Mansouri S A., The Origin of Beauty in Persian Garden, Manzar, 2019, 11 (47), 3-3. (In Persian)
• 36- Haghighatbin M., Study of Design and Aesthetic Principals of Persian Garden in MajorCity Axis (Safavid) and Its Influence Outside of Iran(Sub-Continent of India and europe), ­­­Doctoral dissertation in Art Studies, Tarbiat Modares University, 2010. (In Persian)
• 37- Shayestehfar M., The Relation Of Religion And The Art Of Illustrating In The Timurid And The Early Safavid Periods, Modarres human sciences, 2000, 4 (15), 25- 40. (In Persian)
• 38- Memarian Gh h., Pirnia M k., Getting to know the Islamic architecture of Iran, twenty first print, Tehran: Naghme, 2014. (In Persian)
• 39- Seddigh M., Teaching landscape design sketches, Mashhad: Kasra, 2013. (In Persian)
• 40- Rouhani Gh., Garden design and green space construction, Tehran: Farhange jame, 2011. (In Persian)
• 41- Motedayen H., Causes of Appearance of Iran’s Historical Gardens, Bagh -e -Nazar, 2011, 7 (15), 51- 62. (In Persian)
• 42- Shiravand D., Principles of landscape and space design with ornamental trees and shrubs, second print, Tehran: Agricultural Education and Promotion, 2012. (In Persian)
• 43- Behzadfar M., City identity (look at the identity of city of Tehran), Tehran: Nashre Shahr, 2009. (In Persian)
• 44- Golmohammadi A., Globalization, Culture, Identity, Tehran: Ney publications, 2002. (In Persian)
• 45- Gharab N., Urban Identity, Tehran: Rah Dan, 2012. (In Persian)
• 46- Kalantari Kh H., Pourahmad A., management and planning to reclaim historical Region of Yazd City, Geographical Research quarterly, 37 (54), 77-92. (In Persian)
• 47- Hojjat I., Man-made identity, identity-making human (reflection on the relationship between identity and architecture), Honar-ha-ye-ziba, 2006, 24, 55-62. (In Persian)
• 48- Toomani M., Criteria of Historical Landscape Design, effective on Restoration and tourism industry development (Shahrestanak Ghajar palace), Master’s thesis Engineering of Architecture, Tarbiat modares university, 2008. (In Persian)
• 49- Mansouri T., Jahanbakhsh H., Exploring how to improve the urban landscape through the body and revive cultural values-Historic City (Case Study: Kermanshah Modares Street), Jornal of Physical- Spatial planning, 2014, 1 (3), 89- 102. (In Persian)
• 50- Nasiri M., Habibi H., The cities of iranshahr; Group research of Iranology Foundation, second volume: babahaydar Pishin, Tehran: Iranology Foundation, 2011. (In Persian)
• 51- Jafari A., Gita shenasi -ye -Iran, volume 3, Iran geographical encyclopedia, second print,Gitashenasi Geographical and cartographic publications, 2005. (In Persian)
• 52- Babaasgari A., Ashraf- al- balad, Tehran: Iranchap Corporation, 1971. (In Persian)
• 53- Melgunov G. (writer), Amini A H. (Translator), the southern shores of the Caspian Sea; travelogue, ketab sara, 1997. (In Persian)
• 54- Wilber D. (writer), Saba M. (Translator), Persian gardens & garden pavilions, second print, Tehran: elmifarhangi , 2011. (In Persian)
• 55- Sotoudeh M., From Astara to Astarabad, volume 5, second print, Thran: Agah, 1996.
• 56- Haddadadel Gh., Encyclopaedia of the world of Islam, volume 4, Encyclopedia Islamica Foundation, (In Persian)

 

 

 

[1]- دانش آموخته کارشناسی ارشد، گروه مهندسی محیط زیست، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران

[2]- استادیار، گروه مهندسی محیط زیست، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم وتحقیقات، تهران، ایران (نویسنده مسئول)

[3]- مربی، گروه مهندسی محیط زیست، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم وتحقیقات، تهران، ایران

[4]- M.Sc. Environmental Design, Department of Environmental Engineering, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

[5]- Assistant Professor, Department of Environmental Engineering, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran (Corresponding Author)

[6]- Lecturer, Department of Environmental Engineering, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

تعداد مشاهده مقاله: 362

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 205