بررسی خسارت تشی (Kerr Hystrix indica) به درختان میزبان و کنترل آن در منطقه حفاظت شده سفیدکوه شهرستان دوره چگنی

 

 

مقاله پژوهشی

 

 

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و چهارم، شماره دو، اردیبهشت ماه 1401(101-118)

                                                                

بررسی خسارت تشی (Kerr Hystrix indica) به درختان میزبان و کنترل آن در منطقه حفاظت شده سفیدکوه شهرستان دوره چگنی

 

شهرام مهدی کرمی  ^{[1]  *}

shahramkarami67@yahoo.com

اکرم احمدی ^[2]

محسن رجبی ^[3]

تاریخ دریافت: 6/7/95

تاریخ پذیرش: 28/10/95

 

چکیده

زمینه و هدف: تشی  (Hystrix, indica)بزرگترین جونده‌ای است که در ایران دیده می‌شود و هر ساله سبب ایجاد خسارت‌ بسیاری در مناطق حفاظت شده و جنگل‌کاری‌­ها می‌شود.

روش بررسی: نحوه بررسی محیط زیست و خسارت تشی به درختان جنگلی سفیدکوه شهرستان دوره چگنی استان لرستان با استفاده از روش   ترانسکت و نشانه‌گذاری درختان خسارت‌زده در بین سال 1394 – 1390 انجام گرفت که در نهایت، خسارت تشی به درختان آسیب‌دیده با معیارها و مشخصات مختلف مورد بررسی قرار گرفت، هم‌چنین از سه روش مرسوم فنس‌گذاری، پرچین و سنگ چین در کنترل خسارت تشی استفاده شد.

یافته‌ها: بررسی خسارت تشی به درختان نشان داد که خسارت تشی در طی سال­های مورد بررسی روند افزایشی داشته است و از بین گونه‌های درختی موجود (بلوط ‌ایرانی، انجیر و بادام کوهی) فقط به درختان بلوط آسیب وارد کرده بود. بیشترین آسیب تشی در فصل بهار روی درختان با طبقه قطری 50 - 25 سانتی‌متر مشاهده شد هم­چنین، بیشترین آسیب به تنه درختان در ارتفاع 60 - 40 سانتی‌متر مشاهده گردید و ضخامت پوست تنه درختانی که تشی از آن‌ها تغذیه می‌کند، بیشتر در بین دو طبقه کمتر از 1 سانتی‌متر و 1 تا 5/1 سانتی‌متری بود. از بین خسارت‌های مستقیم و غیر‌مستقیم توسط تشی، کندن پوست درخت بیشترین صدمه را به پایه‌ها وارد کرده است. نتایج بررسی همبستگی اسپیرمن بین متغیرهای درجه خسارت وارد شده با فرم درخت، طبقه قطری، ضخامت پوست، زمان خسارت نشان داد رابطه مثبت و معنی‌داری بین درجه خسارت وارد شده توسط تشی به درختان بلوط ایرانی با طبقه قطری، زمان خسارت و رابطه منفی و معنی‌داری بین درجه خسارت وارد شده با ضخامت پوست و فرم درخت وجود داشت. نتایج کنترل مکانیکی تشی تفاوت معنی‌داری در سه روش، فنس‌گذاری پرچین و سنگ چین داشت به­طوری که روش فنس گذاری در کنترل این جانور موثر بود.

بحث و نتیجه‌گیری: تشی سبب خسارت به درختان بلوط خصوصا در مناطق حفاظت شده جنگل‌های زاگرس با توجه به شرایط حفاظتی و حمایتی این جنگل‌ها می‌شود و روش های کنترل مکانیکی درکنترل خسارت این جانور موثر می­باشند.

 

واژه های کلیدی: تشی، بلوط ایرانی، خسارت، کنترل مکانیکی.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

J. Env. Sci. Tech., Vol 24, No. 2, May, 2022

 

 

 

 

Investigating the damage of porcupine (Hystrix indica) to host trees and its control in Sefidkouh Protected area, Doureh Chegeni city, Lorestan province, Iran

 

Shahram Mehdi Karmi  ^{[4]  *}

shahramkarami67@yahoo.com

Akram Ahmadi ^[5]

Mohsen Rajabi ^[6]

 

Admission Date:Junuary 17, 2017

Date Received: September 27, 2016

 

Abstract

Background and Objective: Porcupine (Hystrix indica) is the largest rodent found in Iran and causes a lot of damage to protected areas and forest plantations every year.

Material and Methodology: investigation of the environment and damage to trees in Sefidkouh forest of Doureh Chegini city of Lorestan province was performed using transect method and marking damaged trees between 2011-2015, which finally, damage to damaged trees with different criteria and characteristics were determined. Also, three conventional methods of fencing, hedging and crimping were used to control the porcupine damage.

Findings: The study of porcupine damage to trees showed that it had an increasing trend during the years under study and among the existing tree species (Persian oak, fig and almond) only oak trees were damaged. The highest damage of porcupine was observed in spring on trees with a diameter class of 25-50 cm. Also, the most damage to tree trunks was observed at a height class of 40-60 cm, and the thickness of the bark of tree trunks fed by porcupine was between the two classes of <1 cm and 1-1.5 cm. Among the direct and indirect damages caused by porcupine, peeling the tree has caused the most damage to the stems.

The results of Spearman correlation between the variables of degree of damage with tree form, diameter class, bark thickness, time of damage showed a positive and significant relationship between the degree of damage caused by porcupine to Quercus brantii trees with diameter class, time of damage and there was negative and significant relationship between the degree of damage with the thickness of the bark and the form of the tree. The results of mechanical control of the porcupine had significant difference in the three methods of hedge fencing and crimping, so that the fencing method was effective in controlling this rodent.

Discussion and Conclusion: Porcupine causes damage to oak trees, especially in the protected areas of Zagros forests due to the conservation and protection conditions of these forests and mechanical control methods are effective in controlling the damage of this rodent.

Key words: I Hystrix indica, Quercus brantii, Damage, Mechanical Control.

 

مقدمه

 

تشی (H. indica) یکی از بزرگترین راسته، رده پستانداران است. این راسته یکی از حلقه‌های اصلی زنجیره غذایی در طبیعت بوده و نقش آن‌ها از لحاظ خسارت وارده بر محصولات کشاورزی و پوشش گیاهی، انتقال بیماری‌ها به انسان و جانوران و تحقیقات آزمایشگاهی به خصوص تحقیقات پزشکی کاملاً شناخته شده است. تشی (Hystrix indica Kerr) بزرگترین جونده‌ای است که در ایران دیده می‌شود و طول آن گاهی تا 1 متر می‌رسد ( 1، 2 و 3). این گونه متعلق به خانواده Hystricidae است (4). تشی به دلیل دامنه زیستی و قدرت سازش آن با شرایط آب و هوایی مختلف گسترش بسیاری دارد (5 و 6). در ایران گونه تشی (kerr Hystrix indica)، یکی از مهم‌ترین آفات جنگل‎های بلوط در نواحی غربی کشور است (18).

به خاطر ویژگی‌های زیستی خاص نظیر شب فعال بودن، تمایل به زندگی دور از انسان و گوشه گیر بودن، کم‌تر مورد مطالعه قرار گرفته است (7). این جانور معمولاً در جنگل‌های طبیعی و مصنوعی، مناطق زراعی، دره‌ها، صحراها و مناطق استپی، ولی گاهی در ارتفاع ٣٢٠٠ متری مناطق جنگلی جامو و کشمیر نیز یافت می‌شود. این حیوان بومی کشورهای آفریقایی و آسیایی از جمله هند، پاکستان و ایران می‌باشد. تشی (H. indica) جانوری گیاه‌خوار و حفر‌کننده گودال است که به‎عنوان یک آفت مهم در مناطق جنگلی و مزارع هندوستان شناخته می‌شود. بر اساس مطالعات انجام شده، این جانور به‌عنوان یکی از مهره‌دارانی که از لحاظ خسارت‌های اقتصادی که به بخش‌های کشاورزی و جنگل‌داری وارد کرده است، دارای اهمیت است (8). زیستگاه تشی در اکثر نقاط کشور پراکنده می‌باشد و می‌تواند به‌راحتی خود را با شرایط محیطی سازگار نماید. به همین دلیل در اکثر نقاط کشور دارای پراکنش است. این جانور معمولا درون دره‌های تنگ، شکاف‌ها، به خصوص در شیب تپه‌ها، زمین‌هایی که بریدگی زیاد دارند، دامنه‌ی کوه‌ها و مناطق سنگلاخی و هم‌چنین در غارها و کوه‌پایه‌ها، چاه‌ها و قنات‌های قدیمی، قبرستان‌ها، بیابان‌ها، زمین‌های مرتفع، جلگه‌ها، داخل جنگل‌ها، مراتع، مزارع، باغ‌ها، گاهی کنار جاده‌ها و رودخانه‌ها و یا درون خرابه‌های متروکه و در جهت‌های مختلف جغرافیایی لانه‌ی خود را می‌سازد. در شب فعال است و در روز بندرت دیده می‌شود و از نور گریزان است و در طول روز استراحت می‌کند. (1، 2، 9، 10).

این جانور از تمام قسمت گیاهان تغذیه می‎کند و در جنگل به پوست تنه درختان، بذر، میوه و ریشه درختان در اثر تغذیه آسیب وارد می‌کند. هم‌چنین از گیاهان مختلف یکساله، دو ساله و حتی درختان 50 تا 100 ساله خصوصاً در جنگل‌های شمال کشور از درختان افرا و لیلکی و در مناطق سردسیر و بیشتر در فصل زمستان و بهار از پوست، شاخه و تنه درختان تغذیه می‌نمایند و با تغذیه از بذر و میوه درختان از تجدید حیات جنگل جلوگیری می‌کند (5). وجود تیغ‌های این جانور می‌تواند حضور و قلمرو آن را در کنار درختان حساس مشخص ‌کند (22). افزایش جمعیت این جانور در حال گسترش می‌باشد. بیشترین خسارت‌های تشی در جنگل‌کاری‌ها، نواحی حفاظت و احیاء جنگل اتفاق می‌افتد (11،19 و 20). با توجه به مطالعاتی که توسط خان و همکاران 2000، احمد و همکاران، 2003 و دیگر محققان انجام گرفته است، خسارت‌هایی تا 72% به درختان به ویژه در نواحی احیاء جنگل و حفاظت شده گزارش شده است و هم‌چنین بیشترین درصد خسارت‌های تشی در جنگل‌کاری‌ها، نواحی احیاء جنگل و مناطق حفاظت شده را تایید نموده‌اند. خان و هم‌کاران (1992) حساس بودن بالای بعضی از گونه‌ها از جمله سنجد تلخ^[7] را در نواحی جنگل‌کاری و جنگلداری (%5/52 درصد) در اثر تغذیه تشی را پاکستان گزارش کردند­(21). تقریبا در تمامی طرح‌های مدیریت جنگل‌ها در پاکستان، ضرورت سازگاری اقدامات و برنامه‌ها با کنترل این جانور مورد تاکید قرار گرفته است (3 و11). فتاحی (1389) و هالدر و بکلی (1992) اذعان داشته‌اند که به‌منظور حفاظت از جنگل‌ها و تولیدات کشاورزی و جلوگیری از فرسایش خاک، لازم است جمعیت تشی تحت کنترل قرار گیرد (12 و 13). اگر‌‌چه مطالعات جمعیت شناسی این جانور محدود ، اما در زمینه ارزیابی خسارت آن به مزارع (تولیدات کشاورزی) و بررسی روش‌های جلوگیری از خسارت آن، تحقیقاتی به انجام رسیده است (11 و 14). محققین معتقدند که روش‌های کنترل فیزیکی نظیر تله‌گذاری، شکار به وسیله سگ‌ها و نگهبانی، تاثیر زیادی نداشته و از سوی دیگر کنترل بیولوژیک (شکارچیان طبیعی این جانور مانند پلنگ، روباه، گرگ و ..) نیز در دسترس نمی‌باشد. این محققین کاربرد ترکیبات شیمیایی همراه با کنترل مکانیکی همچون فنس‌ها را در مدیریت این آفت توصیه نموده‌اند (7، 15 و 16).

با توجه به اینکه تشی بعنوان یکی از عوامل خسارت به نواحی جنگلی خصوصا در مناطق حفاظت شده می‎شود اما مطالعات بسیاری در این خصوص چه در داخل و چه در خارج از کشور صورت نگرفته است. لذا مطالعاتی در زمینه کنترل تشی بسیار ضروری به نظر می‎رسد. کوه‌های استان لرستان که جزء سلسله جبال زاگرس هستند، پوشیده از گونه‌های درختی و درختچه‌ای می‌باشند. این منطقه مانند دیگر قسمت‌های زاگرس از دیر باز تحت برداشت و بهره‌برداری ‌‌جهت تعلیف دام‌ها بوده است و جمع‎آوری بذور درختان و سرشاخه‌زنی پایه‌ها قرار گرفته است. از آثار و نشانه‌های تخریب در این منطقه می‌توان به شاخه‌زاد بودن اکثر پایه‌ها، کاهش سطح جنگل، نبود لکه‌های تجدید حیات بذری، تنک بودن توده‌های جنگلی، کاهش حاصلخیزی و فرسایش سطحی خاک اشاره کرد. با توجه به اهمیت و خسارت تشی که می‌تواند به عنوان عاملی در تسریع زوال درختان در منطقه کوهستانی حفاظت شده سفیدکوه شهرستان چگنی استان لرستان در نظر گرفته شود و همچنین، نبود تحقیق جامع در مورد نحوه خسارت این جانور، لذا تحقیق در این منطقه با هدف بررسی حضور و نحوه خسارت روی درختان میزبان و هم‌چنین کنترل مکانیکی این جانور در شهرستان دوره چگنی استان لرستان ضروری بنظر می‌رسد.

 

مواد و روش‌ها

تحقیق حاضر در منطقه حفاظت شده بزگیر سفید کوه جنوبی (اِسبی کوه) شهرستان دوره چگنی با طول جغرافیایی 33 دقیقه 33 درجه و عرض جغرافیایی 48 درجه 80 دقیقه (35 کیلومتری خرم‌آباد) استان لرستان انجام گرفت. در سال 1389 با تعیین کردن سفید کوه به‌عنوان منطقه حفاظت شده، بررسی حضور تشی و نحوه آسیب این جانور به درختان این منطقه سال‌های 1394 - 1390 با نشانه‌گذاری درختان و بازدیدهای سالیانه و مداوم انجام گرفت. در این تحقیق با جنگل گردشی در منطقه بزگیر سفید کوه شهرستان دوره چگنی به مساحت 120 هکتار و با دامنه ارتفاعی 1300 تا 1400 متری از سطح دریا، محل حضور مشخص گردید. در نهایت منطقه حضور تشی در دو دامنه شمالی (نسار) و دامنه جنوبی (وره زرد) شناسایی شد. و با توجه شرایط رویشگاهی، پوشش سنگلاخی و پراکندگی درختان و حضور تشی برای منطقه نسار دو ترانسکت به عرض 80 متر و طول 940 متر به مساحت 15 هکتار و در برای منطقه وره زرد دو ترانسکت به عرض 100 و طول 600 متر به مساحت 12 هکتار مشخص گردید و تمام درختان خسارت دیده در این دو نوار شناسایی و مشخصات آن‌ها ثبت گردیدند (شکل 1).

 

شکل 1- موقعیت منطقه مورد مطالعه و مناطق حضور و پراکنش تشی

Figure 1- The location of the study area and the presence and distribution areas of porcupine

 

 

شکل 2-  نمای کلی از منطقه مورد مطالعه و زیستگاه تشی (حضور تیغ)

Figure 2. General view of the study area and the habitat of porcupine (the presence of the quill)

 

 

نمای کلی منطقه و زیستگاه تشی در شکل 2 نمایش داده شده است که تقریبا منطقه‌ای سنگلاخی و شرایط برای حضور تشی فراهم می‌باشد. در پژوهش حاضر، (1) نحوه و درصد خسارت تشی به درختان، (2) محل پراکنش و (3) همچنین کنترل مکانیکی در مبارزه با تشی مورد بررسی قرار گرفت. در این دو منطقه (نسار و وره زرد) در سال 1394 نحوه خسارت به درختانی که در طی این 4 سال دچار خسارت شده بودند، مورد بررسی قرار گرفت که پارامترهایی شامل شناسایی درختان میزبان، بررسی روند خسارت، قطر برابر سینه درختان (طبقه قطری  25-5، 50- 25، 75-50) خسارت دیده، ارتفاع خسارت از سطح زمین، جهت خسارت روی تنه، ضخامت پوست، شکل و نحوه خسارت (کندن پوست و تغذیه از چوب)، خسارت به تنه درختان بعد از آسیب (حضور آفات و بیماری‌ها، سوراخ شدن تنه، خروج شیره، ترک برداشتن، خشک شدن قسمتی از تنه درختان) و محل پراکنش این جانور در دو منطقه نسار میرزاوند و وره زرد در فصول پاییز، زمستان و بهار مورد بررسی قرار گرفت. میزان درصد خسارت به درختان بر اساس روش طبقه‌بندی شده Townsend-Heuberger انجام گرفت که روش تخمین آن در جدول (1) آمده است (1 و 7). سپس سه قطعه نمونه یک هکتاری در طول هر کدام از ترانسکت که در معرض خسارت تشی بودند انتخاب گردیدند و در هر کدام از این قطعات نمونه سه روش کنترل مکانیکی زیر در 5 تکرار برای مقابله با خسارت استفاده شد:

الف- فنس‌گذاری: در این روش اطراف درختان بلوط ایرانی با فنس پنجره‌ای پوشانده شد؛

ب- پرچین: در این روش با استفاده از بقایای سرشاخه‌های درختان بلوط ایرانی اطراف درختان پرچین ساخته شد؛

ج- سنگ چین: در این روش با استفاده از سنگ در اطراف پایه درختان بلوط ایرانی، دیواری به ارتفاع 70  سانتی‌متر ساخته شد.

 

 

جدول 1- تخمین درصد خسارت طبقه‌بندی شده به تنه درختان بر اساس روش  Townsend-Heuberger

Table 1. Estimating the percentage of classified damage to tree trunks based on the Townsend-Heuberger method

نمره	درصد خسارت	شرح خسارت
0	0	بدون خسارت
1	20-1	کمتر از نیمی از یک سمت تنه
2	30-20	بیش از نیمی از یک سمت تا تمام تنه
3	50-30	یک سمت تنه + بخشی تا تمام سمت دوم
4	80-50	دو سمت تنه + بخشی تا تمام سمت سوم
5	100-80	سه سمت تنه + بخشی تا تمام سمت چهارم

 

یافته‌ها

 

گونه ­‎های درختی موجود در منطقه و  بررسی خسارت تشی به درختان

گونه غالب در دو منطقه مورد بررسی که تشی به آن‌ها خسارت وارد کرده است، درختان بلوط ایرانی بودند. البته گونه‌های دیگری مانند انجیر، راناس و بادام کوهی به‌صورت تک پایه و پراکنده در منطقه وجود دارد ولی به این گونه‌ها خسارتی وارد نشده بود، شکل شماره 3 نشان می‌دهد که تعداد در هکتار پایه‌های دانه‌زاد و شاخه‌زاد بلوط ایرانی خسارت دیده در منطقه نسار 45/1 و 05/4 و در منطقه ورزرد 375/0 و 81/2 است (شکل 3).

 

شکل 3- تعداد در هکتار پایه‌های دانه‌زاد و شاخه‌زاد بلوط ایرانی خسارت دیده در مناطق مورد مطالعه

Figure 3.The number per hectare of seed and coppice individuals of damaged Persian oak in the studied areas

 

بررسی خسارت تشی به درختان آسیب دیده در طی سال­های 1391 تا 1394 نشان می‌دهد که با گذشت زمان تعداد درختان خسارت دیده در هر دو منطقه نسار و وره زرد روند افزایشی داشته است. به­طوریکه، در سال 1394 بیشترین پایه­های درختی بلوط در اثر تغذیه تشی آسیب دیده بودند (شکل 4). مطالعه بررسی فصول خسارت نشان داد تشی در دو فصل پاییز، زمستان و بهار  از درختانی که تغذیه می‌کند میزان خسارت در هر دو منطقه نسار میرزاوند و وره زرد در بهار بیشتر از زمستان و پاییز بوده است. در فصل بهار خسارت تشی در منطقه نسار میرزاوند (%9/54) و در منطقه وره زرد (%80) بود. در فصل زمستان خسارت در منطقه نسار میرزاوند بیشتر از وره زرد بوده است و در هر دو منطقه خسارت این جانور در فصل بهار بیشتر می‌باشد و فصل پاییز خسارت کمتری وارد می‌شود (شکل 5).

تعداد در هکتار درختان بلوط ایرانی در طبقات قطری مختلف در دو منطقه مورد بررسی نشان داد که در منطقه نسار میرزاوند بیشترین تعداد درختان در طبقه قطری 50-25 سانتی‌متر (5/3) و کم‌ترین تعداد در در طبقه قطری 75-50 سانتی‌متر (1/0) مشاهده شد. در منطقه وره زرد نیز بیشترین تعداد در طبقه قطری 50-25 سانتی‌متر (75/1) و کم‌ترین تعداد در طبقه قطری 75-50 سانتی‌متر (06/0) مشاهده شد (شکل 6) بررسی خسارت تشی بر روی درختان آسیب دیده در طبقات قطری مختلف در دو منطقه مورد بررسی نشان داد که درصد خسارت در منطقه نسار میرزاوند در طبقه قطری 50-25 > 75-50 > 25-5 بود. هم­چنین، نتایج در منطقه وره زرد نشان داد که درصد خسارت در طبقه قطری 50 - 25 > 25-5 > 75-50 است (شکل 7). نتایج نشان داد بیشتر خسارت جست‌های درختان شاخه‌زاد در بین دو طبقه قطری 25-5 و 50-25 درصد هستند (شکل 8). نتایج خسارت وارده به درختان بلوط ایرانی در دو منطقه نسارمیرزاوند و وره زرد حاکی از آن است که در هر دو منطقه مورد بررسی بیشترین خسارت در ارتفاع 60-40 سانتی‌متر اتفاق افتاده است و کم‌ترین درصد ارتفاع خسارت درختان آسیب دیده در دو طبقه 20-0 و 100< سانتی‌متر مشاهده گردید (9).

شکل 4- بررسی روند افزایشی درختان بلوط ایرانی خسارت دیده در طی سال 1394- 1390.

Figure 4. Investigating the increasing trend of damaged Persian oak trees during the year 2011-2015.

 

شکل 5- درصد خسارت وارده توسط تشی (Hystrix indica) در دو فصل زمستان و بهار در دو منطقه نسار میرزاوند و وره زرد

Figure 5. The percentage of damage caused by Hystrix indica in two seasons of winter and spring, in the two regions of Nasar-e-Mirzavand and Vareh Zard

شکل 6- طبقات قطری درختان بلوط ایرانی خسارت دیده در هکتار در دو منطقه نسار میرزاوند و وره زرد

Figure 6. The diameter classes of damaged Persian oak trees per hectare in the two regions of Nasar-e-Mirzavand and Vareh Zard

شکل 7- درصد خسارت درختان بلوط ایرانی در طبقات قطری مختلف در دو منطقه نسار میرزاوند و وره زرد

Figure 7. The percentage of damage to Persian oak trees in different diameter classes in the two regions of Nasar-e-Mirzavand and Vareh Zard

 

شکل 8- درصد خسارت جست‌های درختان شاخه‌زاد بلوط ایرانی

Figure 8- The shoots damage percentage of coppice Persian oak trees

 

 

شکل 9- درصد فراوانی ارتفاع خسارت وارده به درختان بلوط ایرانی در دو منطقه نسار میرزاوند و وره زرد

Figure 9. The frequency percentage of the damage height to Persian oak trees in the two regions of Nasar-e-Mirzavand and Vareh Zard

 

خسارت به درختان در جهات مختلف تنه در دو منطقه مورد بررسی نشان داد بیشترین خسارت بر حسب تعداد در هکتار درختان آسیب دیده در منطقه وره زرد در جهت شمال است چرا که شیب دامنه منطقه وره زرد جنوبی است و این جونده از این وضعیت برای بالا رفتن از تنه درخت استفاده می‌کند و بر عکس بدلیل اینکه در منطقه نسار میرزاوند شیب دامنه شمالی است، خسارت بیشتر در جهت جنوبی تنه درختان بلوط ایرانی بود (شکل 10).

 

شکل 10- خسارت به جهات مختلف تنه درختان بلوط ایرانی در منطقه نسار میرزاوند و وره زرد

Figure 10. Damage to different direction of Persian oak tree trunks in Nasar-e-Mirzavand and Vareh Zard region

 

 

بررسی اشکال مختلف خسارت وارده توسط تشی به درختان بلوط ایرانی در مناطق نسار میرزاوند و وره زرد بیان‌گر این است که در هر دو منطقه مورد بررسی بیشترین خسارت وارده توسط تشی مربوط به کندن پوست و کم‌ترین درصد خسارت مربوط به خشک شدن قسمتی از تنه درخت می‌باشد (شکل 11) درصد خسارت تشی به پوست درختان بلوط ایرانی در دو منطقه مورد بررسی، در سه طبقه قطری کم‌تر از یک سانتیمتر، 5/1-1 سانتی‌متر و بیشتر از 5/1 سانتی‌متر را نشان می‎دهد. با توجه به نتایج حاصله، تشی بیشتر از دو طبقه پوست با ضخامت کم‌تر از 1 سانتی‌متر و 1 تا 5/1 سانتی تغذیه می‌کند و در دو منطقه نسار و وره زرد، درختان با ضخامت پوست بیشتر از 5/1 سانتی‌متر کمتر مورد تغذیه تشی قرار گرفته است (شکل 12).

 

شکل 11- انواع خسارات وارده توسط تشی به درختان بلوط ایرانی در منطقه نسار میرزاوند  و وره زرد

Figure 11.The types of damages caused by porcupine to Persian oak trees in Nasar-e-Mirzavand and Vareh Zard region

 

شکل 12- درصد خسارت تشی با توجه به ضخامت پوست درختان بلوط

Figure 12. The damage percentage of porcupine to the bark thickness of oak trees

 

 

 

نتایج بررسی تخمین درصد خسارت طبقه‌بندی شده تشی به درختان بلوط ایرانی در دو منطقه نسار میرزاوند و وره زرد شهرستان دوره چگنی استان لرستان نشان داد که خسارت‌های مشاهده شده در منطقه نسار میرزاوند با توجه به جدول (1) از نوع شماره 3، 2، 1، 4 و 5 و در منطقه وره زرد از نوع 2، 1 و 5 بود (جدول 2).

 

 

 

جدول 2- برآورد خسارت تشی (Hystrix indica) به درختان بلوط ایرانی در دو منطقه نسار میرزاوند و وره زرد

Table 2.Estimating Hystrix indica damage to Persian oak trees in two regions of Nasar-e-Mirzavand and Vareh Zard

 

گونه	منطقه	انواع خسارت‎های مشاهده شده
بلوط	نسار میرزاوند	1، 2 ،3، 4 و 5
	وره زرد	1، 2 و 5

 

بررسی نشان داد که این جانور در مناطق مورد بررسی بیشتر در دامنه کوه و مناطق سنگلاخی، شکاف‌های موجود بین تخته سنگ‌ها و دره‌ها وجود داشته است (شکل 13). با توجه به نتایج به دست آمده شرایط توپوگرافی مناطق در پراکنش تشی موثر بودند به طوری­که تشی در شیب‌های بین 10 تا 50 درصد دارای پراکنش می‌باشد (شکل 14). این جانور معمولا در جهت‌های شمالی، غربی و شرقی دارای پراکنش می‌باشند و سبب خسارت به میزبان خود می‌شوند­(شکل 15). در بررسی ارتفاع از سطح دریا پراکنش این جونده به این نکته پی می‌بریم که در ارتفاعات پایین منطقه (1400-1300)­پراکنش دارند (شکل 16).

 

شکل 13- مکان‌های زیست تشی

Figure 13. The habitats of porcupine

 

شکل 14- طبقه‌بندی شیب ‌پراکنش مکان‌های حضور تشی در منطقه

Figure 14. The slope classification of the porcupine distribution in the region

 

 

شکل 15- طبقه‎بندی جهت‌های جغرافیایی پراکنش مکان زیست تشی در منطقه

Figure 15. Classification of geographical directions of porcupine habitat distribution in the region

 

شکل 16- طبقه‎بندی ارتفاع منطقه (موقعیت‌های مکانی پراکنش تشی)

Figure 16. Altitude classification of the region (locations of porcupine distribution)

 

 

نتایج بررسی همبستگی اسپیرمن (جدول 3) بین متغیرهای درجه خسارت وارد شده با فرم درخت، طبقات قطری، ضخامت پوست، زمان خسارت، نشان داد که از بین متغیرهای ذکر شده، رابطه مثبت و معنی‌داری بین درجه خسارت وارد شده توسط تشی به درختان بلوط ایرانی با طبقات قطری و زمان خسارت مشاهده شد. هم‌چنین، رابطه منفی و معنی‌داری بین درجه خسارت وارد شده با ضخامت پوست و فرم درخت مشاهده شد. در ادامه برای تخمین معادله رگرسیونی بین متغیرهای بررسی از رگرسیون طبقه‌ای استفاده گردید که تفاوت معنی‌داری در بین متغیرهای مورد بررسی در برآورد متغیر درجه خسارت وارده مشاهده نشد. بررسی خسارت‌ها نشان داد از جمله آسیب‌هایی که تشی به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در عرصه مورد بررسی وارد می‌کند شامل خسارت به جست گروه‌ها، حالت کت زنی، عدم زادآوری، خروج شیره آوندی و حضور آفات در طی چند سال متوالی و خشک شدن قسمت بالایی درخت می‌باشند.

 

 

جدول 3- همبستگی بین برخی از متغیرهای مورد بررسی با درجه خسارت با استفاده از همبستگی اسپیرمن

Table 3. Correlation between some investigated variables with the degree of damage using Spearman's correlation

فرم درخت	طبقه قطری	زمان خسارت	ضخامت پوست	متغیر
140/0-	156/0*	189/0*	145/0-	درجه خسارت وارد شده

 

                             * معنی‌‌داری در سطح 05/0 ≥ p و ** معنی‌داری در سطح 05/0 ≥ p

 

 

کنترل مکانیکی در مبارزه با تشی

 

نتایج مبارزه با تشی نشان داد که تفاوت معنی‌داری در سه روش مکانیکی مورد استفاده وجود داشت (F=49.101, p≤0.01). مقایسه میانگین چندگانه دانکن نشان داد که درصد سالم بودن درختان با استفاده از روش فنس پنجره‎ای، پرچین و سنگ چین به ترتیب برابر با 100، 81 و 21 درصد بود. در واقع، استفاده از فنس و پرچین که به دور تنه درختان قرار داشتند در جلوگیری از خسارت تشی به تنه درختان نسبت به سنگ چین موثرتر بودند زیرا در صورت استفاده از سنگ چین قادر به تخریب دبواره سنگ چین بودند (فنس‌گذاری <پرچین<سنگ چین). در شکل 17 علائم و نشانه‌های خسارت تشی به درختان میزبان خود نشان داده شده است.

 

بحث

در بررسی فصول خسارت، بیشترین خسارت‌ها در فصل بهار اتفاق افتاده است که در منطقه وره زرد بیشتر از منطقه نسار میرزاوند بوده است (11 و23). بر اساس مطالعات گریویس و هم­کاران (1978) بیشترین کثرت جمعیت گونه تشی در فصل بهار است که می‎تواند بهترین زمان برای کنترل این گونه و جلوگیری از خسارت وارده در مطالعات محسوب می‌شود (24). هم‌چنین، در بررسی تعداد در هکتار در طبقات قطری بیشترین درصد خسارت در هر دو منطقه در طبقه قطری 50-25 سانتی‌متر اتفاق افتاده است و به‌نظر می‌رسد که ضخامت پوست در این طبقه قطری به نحوی است که برای گونه تشی مطلوب‌تر است و درختانی با این طبقه قطری را برای تغذیه بیشتر ترجیح می‎دهد (5). طالبی و کاووسی (1391) نیز بیشترین خسارت وارده توسط گونه تشی روی درختان لیلکی در جنگل‌های حوزه سوادکوه را در طبقه قطری 50-25 سانتی‌متر گزارش نمودند.

در بررسی ارتفاع خسارت وارده در هر دو منطقه وره‌زرد و نسار میرزاوند نتایج نشان داد که بیشترین خسارت در ارتفاع 60-40 سانتی‌متر بوده است و کمترین خسارت وارده در ارتفاعات بیشتر از یک متر قرار دارد که احتمالا به دلیل طول بدن این حیوان می‌باشد که حداکثر یک متر طول دارد (1 و 2). این نتایج به‌خوبی می‎تواند در مطالعات کنترل تشی با روش‌های مختلف شیمیایی، مکانیکی و بیولوژیکی مورد بررسی قرار گیرد و در نواحی جنگل‌کاری و حفاظت شده بتوان با تله گذاری و .... خسارت را به حداقل رساند و موفقیت طرح‌های جنگل‌کاری و حفاظتی را با اقداماتی هدفمند تضمین و افزایش داد.

شایان ذکر است که در بررسی خسارت به درختان در جهات مختلف تنه درختان در مناطق مورد بررسی حاکی از آن است که در منطقه نسار میرزاوند (دامنه شمالی) بیشترین خسارت در جهت جنوبی و در منطقه ورده زرد (دامنه جنوبی) در جهت شمالی تنه درخت اتفاق افتاده است. هم‌چنین، بیشترین خسارت وارده توسط تشی در اثر کندن پوست تنه درختان است که خود بستری برای دیگر صدمات وارده به تنه و درخت می‌شود و درختانی که در چند سال گذشته مورد آسیب قرار گرفته‌اند چوب تنه آن‌ها دچار ترک خوردگی شده‌اند که مطابق نتایج طالبی و کاوسی (1391) در بررسی خسارت تشی بر درختان لیلکی در جنگل‌های حوزه سواد کوه می‌باشد این محققین تشی را به­عنوان عاملی در  پراکنش قارچ‌های پوساننده، زخمی شدن تنه درخت، سوراخ شدن تنه درخت و افتادن درختان می­دادند که بیشترین خسارت مربوط به کندن پوست و تغذیه از چوب می‌باشد. این جانور با تغذیه از چوب و تنه درخت سبب قطع بافت آوندی درخت شده و زمینه خشک شدن درختان را به وجود می‌آورد. با از بین رفتن این درختان عرصه نیز خالی از پوشش شده و عواقب زیست محیطی فراوانی را به دنبال خواهد داشت. در حقیقت، کندن پوست درخت باعث ایجاد ضعف فیزیولوژیک درخت و سبب می‌شود درخت در مقابل عواملی مانند باد شکننده باشند هم‌چنین باعث سبب پوسیدگی و از بین رفتن تنه می‌شود که در نهایت مرگ درختان بلوط ایرانی (یکی از عوامل زوال در منطقه می‌تواند باشد) را به دنبال دارد (5 و 12).  در منطقه سفیدکوه تشی بیشتر در جهت‌های شمالی، شرقی و غربی گسترش دارد. اشرف‌زاده و همکاران (1391) در بررسی پراکنش گونه‌های جوندگان خصوصا در اندوختگاه زیست سپهر گنو، استان هرمزگان حضور تشی در جهت‌های جغرافیای شمالی و شرقی را مشاهده کردند (26).

 

 

شکل 17- خسارت تشی به درختان بلوط ایرانی: I) آسیب به جست گروه‌ها. II) پوست‌کنی تنه درختان به حالت کت‌زنی (دور تا دور تنه درخت). III) حضور تیغ جانور. IV) خروج شیره آوندی، حضور حشره و تراشیدن چوب. V) تشی در سال 1390 خسارت وارد کرده و سبب حضور آفات (سوراخ شدن تنه درخت) شده است و مجدد در سال 1394 آسیب زده است. VI) فراهم شدن زمینه برای خشک شدن قسمت بالایی درخت در اثر کندن پوست درخت.VII ) در طی سال‌های اخیر تشی زمینه را برای ترک برداشتن و خشک شدن تنه در اثر کندن پوست تنه، در قسمت طوقه درخت (محل اتصال تنه به زمین) را فراهم کرده است.

 

Figure 17- Porcupine damage to Persian oak trees: I) damage to shoots. II) Peeling of tree trunks in a coat mode (all around the tree trunk). III) The presence of porcupine quill. IV) The release of vascular sap, the presence of insects and wood shavings. V) The porcupine caused damage in 2013 and lad to the presence of pests (perforation of the tree trunk) and damaged again in 2015. VI) Preparing the conditions for the drying of the upper part of the tree as a result of removing the bark of the tree. VII) During recent years, porcupine led to cracking and drying of the trunk due to removing the bark, in the part of the tree collar (the place where the trunk is connected to the ground).

 

 

 

 

 

اگر چه در مطالعات انجام گرفته در خصوص خسارت این آفت، بیشتر معطوف به جنگل‎های دست کاشت است ولی اخیرا، این خسارات در سطح مراتع و جنگل‌های طبیعی تحت حفاظت نیز گزارش شده است که از جمله می‎توان به منطقه سفیدکوه شهرستان چگنی و همچنین، جنگل‌های ‌بنه حفاظت شده عرصه‌های جنوب استان کرمان (7) و جنگلهای زاگرس (ایلام، لرستان، کهکیلویه و بویراحمد و ...)  اشاره نمود (12). در صورتی که آسیب و خسارات وارده توسط این آفت کنترل نشود، افزایش جمعیت تشی در منطقه زاگرس می تواند بعنوان عاملی باشد که زادآوری را دچار مخاطره کرده است (18).

در بررسی خسارت تشی با توجه به ضخامت پوست در دو منطقه مورد بررسی نتایج حاکی از آن است که خسارت‌ها بیشتر در طبقات قطری کمتر از 5/1 سانتی‌متر است و در طبقات قطری بیشتر از 5/1 سانتی‌متر، و کمتر به درختان با پوست قطور خسارت وارد می‌کند که احتمالا به شکل و نوع فرم دندان و فک تشی ارتباط دارد (2 و 25). بررسی‌ها نشان داد که این جانور بیشتر در مناطق سنگلاخی و دامنه کوه و شکاف‌ها وجود دارند که مطابق نتایج سلیمانی (2005) در مطالعه و بررسی بیواکولوژیکی جانور تشی در محصولات کشاورزی و منابع طبیعی کشور است (10). آلکون (1999) در بررسی اثرات تشی بر میکروزیستگاه و سیمای منظر نشان داد که صدمات وارده توسط تشی باعث افزایش فرسایش خاک و تخریب بوم‌سازگاران، زوال و خشکیدگی درختان و هم‌چنین کاهش منابع آب و خاک می‎گردد (27).

با توجه به نتایج بدست آمده و وجود رابطه مثبت و معنی‌دار بین درجه خسارت وارد شده با طبقه قطری و زمان خسارت می‌توان عنوان کرد که با افزایش طبقه قطری و قرار گرفتن پایه‎های درختی در طبقه قطری 50-25 و 75-50 تمایل تشی به خسارت بر روی این پایه‎ها بیشتر است. از طرفی در فصل بهار با توجه به شروع فعالیت گیاه میزان خسارت وارده به تشی به پایه‎های درختی بیشتر شده است. همچنین، با فرم درخت و ضخامت پوست تنه رابطه منفی و معنی‌داری وجود دارد که نشان می‌دهد با افزایش ضخامت پوست تنه تغذیه کم‌تر می‌شود. این جانور از طبقات ضخامت پوست، > 1 و بین 5/0 تا 1 بیشتر مصرف می‌کند که با طبقات قطری 25-50 و 50-75 تطابق دارند و نحوه فرم درخت فرقی ندارد و تشی از فرم‌های مختلف درختی (شاخه‌زاد یا دانه‌زاد) تغذیه می‌کند که با نتایج میان (2007)، مشتاق (2008) و طالبی و کاوسی (1391) مطابقت دارد (3، 5 و 16).

 نتایج کنترل تشی نشان داد، روش فنس‌گذاری به علت عدم توانایی تشی در تخریب فنس نسبت به پرچین و سنگ چین بهتر عمل کرد که مطابق نتایج تحقیق نامور و درینی (1391) بود که در آن، کنترل خسارت تشی در عرصه‌های طبیعی کرمان را با استفاده از فنس‌گذاری روش مناسبی دانستند. این نتایج به‌خوبی نشان داد که چنانچه در جنگل‎های مصنوعی یا طرح‎های جنگل‌کاری در سال‎های اولیه که ضخامت پوست کم است، حفاظت از قسمت‎های پایینی تنها با استفاده از فنس یا حصار صورت گیرد، می‎توان موفقیت طرح‎ها را افزایش داد و در هزینه‎های انجام گرفته و آتی صرفه‎جویی نمود. بررسی منابع نشان داد که مطالعه‎ای در خصوص بررسی تاثیر ضخامت پوست بر خسارات تشی روی گیاهان بخصوص گونه‎های درختی انجام نگرفته است. کنترل جمعیت تشی  در صورت ضرورت یکی استراتژی‎های بسیار مهم است که بایستی در اکثر مطالعات مورد بررسی قرار گیرد زیرا سرمایه گذاری‎های بسیار سنگین بخصوص در بخش کشاورزی، جنگلداری و طرح‎های جنگل‌کاری صرف می‎شود.

 

References

1. Darvish, J., 1997. Study of morphological changes of dental traits and skulls of domestic mice. Iranian Journal of Biology, 4(1,2). 30 p. (In Persian)
2. Etamed, A., 1978. Mammals of Iran. first volume. Rodents and their identification key. Publications of the National Association for the Protection of Natural and Human Environment. 288 p. (In Persian)
3. Mian, A., 2007. Biology and management of porcupine, Hystrix indica, in central Punjab, Pakistan. ALPProject, Final Progress Report (2003-2007). Dept Zool. Agric. Univ. Rawalpindi
4. Wilson, D.E., Reeder, D.A.M., 2005. Mammals of the World: A Taxonomic and Geographic Reffrences.Second Edition.Simithsonian Institution Press. Washingtonn and London, pp: 30-48. http:// www.omafra. gov.on.ca/ english/crops/facts/98-023.html, 1998.
5. Talebi, M., and Kaousi, M., 2012. Estimation of the amount of Hystrix indica damage to Gleditsia caspica  trees in Sawad-Kouh area. The third international conference on climate change and tree chronology in Sari. 1-9 p. (In Persian)
6. Stenseth N. C., 1977. On the importance of spatio-temporal heterogeneity for the population dynamics of rodents: towards a theoretical foundation of rodent control. Oikos, 29: 545-552.
7. Namvar, P., and Derini, A., 2012. Controlling Hystrix indica damage in the fields of natural resources in Kerman, the first national conference on sustainable agriculture and natural resources. 8 p. (In Persian)
8. Khan, A., 2011. vapor delivery system and carbon monoxide from porcupine Hindi, index Hystrix, using two elements. Pakistan J. zool, 29. 732- 727
9. Rassi Y., Jalali M., Javadian E., and Moatazedian M.H., 2001. Confirmation Of Meriones Libycus (Rodentia; Gerbillidae) As The Main Reservior Host Of Zoonotic Cutaneous Leishmaniasis In Arsanjan, Fars Province, South Of Iran. of Publication Health, 30: 143-144.
10. Soleimani, M., 2005. Bioecological study and investigation of Hystrix indica and its control ways in agricultural products and natural resources of the country, Forest and rangeland quarterly, 67: 85-78. (In Persian)
11. Khan, A. A., Hussain, I., and Munir S., 2000. Deterioration impact of Indian crested porcupine, Hystrix indica, on forestry and agricultural systems in Pakistan. International Biodeterioration and Biodegradation J, 18: 143–149.
12. Fatahi, M., 2010. The effect of Hystrix indica on the forests of Zagros (a case study in the Gahvareh, Islamabad-e-Gharb), research and construction. 7 (24): 8-11.
13. Hadler, M., and Buckle A., 1992. Forty years of anticoagulant rodenticides: past, present and future trends. 15 Vert. Pest Conf., Univ. Calif., Davis, 149- 155.
14. Khan A. A., and Mian A., 2008. Field evaluation of coumatetralyl bait. (0.0375%) aginst Indian crested porcupine, Hystrix indica Kerr. Pakistan J. zool, 25: 63-64.
15. Pervez, A., 2006. Developmental biology, feeding patterns and management strategy against Indian crested porcupine (Hystrix indica) in Sindh and Balochistan provinces. 3rd Annual Progress Report (2005– 2007). ALP Project, VPC1/SARC/PARC, Karachi.
16. Moshtagh, M., 2008. Evaluation of bait fresh food to manage Hystrix indica, Pakistan Journal of Zool, 40: p 179. (In Persian)
17. Hatami, B., 1992. Guide to field experiments in herbal medicine, Isfahan Arkan Publications. 233 p.(in persian).
18. Fatahi, M., 1997. Effect of Hystrix Indica on reforestation of western oak forests of Iran. The World Forestry Congress, Antalya, Turkey, 13: 1-22.
19. Chaudhry, M. I., and Ahmad A., 1975. Trials of poisonous gases and baits against porcupines. Pak. J. For, 25: 46-50.
20. Chaudhry, G. U., 1970. Wildlife - an economic zoologist's view point. Pak. J. For. 20: 369- 372
21. Khan, A.A., Ahmad b S., and Rizvi S.W.A., 1992. Evaluation of the comparative efficacy of fumigants and acute poison baits against Indian crested porcupine, Hystrix indica. Forest Ecology and Management, 2: 295-303.

22. Zarei, R., Darvish, J., Ismaili, H., and Tarahomi, S. M., 2010. Biosystematic survey of rodents of Shiraz (central part); Iranian Journal of Biology, 23 (4): 538-537. (In Persian)

1. Ahmad, M S., Pervez, A and Khan, A, A., 2003. Deterioration impact and evaluation of control methods of Indian crested porcupine (Hystrix indica) on rangelands in Sindh, Pakistan. Journal of Natural History and Wildlife, 2(1): 19–23.
2. Greaves, J.H., and Khan A. A. 1978., The status and control of porcupine, genus Hystrix as forest pests, Commonwealth Forestry Review, 7(1): 25–32.
3. Lacey, E. A., and Solomon, N. G. 2003. Social biology of rodents: Terends, challenges, and future directions. Journal of Mammaloy 84 (4): 1135- 1140.
4. Ashrafzadeh, M., Karmi, M., and Darvish, J., 2012. Studying the distribution of rodent species in Geno biosphere reserve, Hormozgan province. 50: 23-33. (In Persian)
5. Alkon, P. U., 1999. Microhabitat to landscape impacts: crested porcupine digs in the Negev desert highlands. J. Arid Environm, 41: 183-202.

 

 

 

 

 

[1]- دکتری اکولوژی و جنگلشناسی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه لرستان. ^*(مسوول مکاتبات)

[2]- استادیار پژوهش، بخش تحقیقات منابع طبیعی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان گلستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، گرگان، ایران.

[3]- کارشناس ارشد محیط زیست، دانشگاه پیام نور تهران شرق.

1- Ph.D., Ecology and Forestry, Faculty of Agriculture and Natural Resources, Lorestan University. *(Corresponding Author)

2- Assistant Prof., Research Division of Natural Resources, Golestan Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, AREEO, Gorgan, Iran.

3- M.SC. Environment, Payam Noor University, Tehran East.

[7]- Melia azedarach

تعداد مشاهده مقاله: 67

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 28