تحلیل فضایی الگوی توسعه متوازن شهری با رویکرد عدالت فضایی (موردمطالعه شهر آمل)

مستخرج از پایان نامه

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و چهارم، شماره یک، فروردین ماه 1401(277-289)

تحلیل فضایی الگوی توسعه متوازن شهری با رویکرد عدالت فضایی

(موردمطالعه شهر آمل)

اسماعیل علی اکبری [1]

نفیسه مرصوصی [2]  

اسدالله دیو سالار[3]

مریم کمری [4]  ^*

  kamarima@yahoo.com

چکیده

زمینه و هدف: الگوی توسعه متوازن شهر درگرو سنجش تعادل فضایی منابع و امکانات شهر و نحوه استقرار جمعیت در نواحی و محلات آن است و توسعه متوازن هر شهر نیازمند رویکردی عادلانه در جهت بهره‌وری از منابع مالی و توزیع خدمات اقتصادی اجتماعی و فرهنگی است که هدف آن ارتقاء سطح کیفیت زندگی شهروندان است. تحقیق حاضر با هدف بررسی توسعه متوازن شهر آمل با رویکرد عدالت فضایی انجام‌ گرفته است.

روش بررسی: روش پژوهش توصیفی – تحلیلی است. جهت تحلیل داده‌های پژوهش در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی، ابتدا با استفاده از نرم‌افزار GIS به بررسی الگوی توزیع فضایی امکانات با روش‌های آماری و گرافیکی در شهر آمل پرداخته‌شده، سپس توزیع جغرافیایی مورد بررسی قرار گرفته است. در مرحله بعد با استفاده از لایه‌های اطلاعاتی شهر و روش تصمیم‌گیری زوجی، به بررسی شاخص‌های کالبدی موثر در توزیع امکانات پرداخته‌شده است. نظرسنجی و مصاحبه در بازه زمانی 1399-1400 با 42 کارشناس خبره در سطح 22 محله شهر آمل به تعیین توابع برتری و وزن­دهی به شاخص‌ها و درنهایت رتبه‌بندی آن‌ها با استفاده از مدل AHP صورت گرفته است.

یافته‌ها: یافته­های تحلیل‌های گوناگون، حاکی از تمرکز امکانات و خدمات در مرکز شهر و در بافت اولیه آن است.

بحث و نتیجه­گیری: تحلیل‌هایی مانند تحلیل تراکم کرنل، کریجینگ، لکه‌های داغ مشخص کردند که توزیع امکانات و خدمات در شهر آمل به مرکز تمایل دارد و تحلیل نزدیک‌ترین همسایه نیز نشان داد توزیع امکانات و خدمات خوشه‌ای می‌باشد.

واژه های کلیدی: تحلیل فضایی، توسعه متوازن، عدالت فضایی، آمل.

Spatial analysis of balanced urban development with spatial justice approach (Case study of Amol city)

Esmaeil aliakbari [5]

Nafiseh marsousi [6]

Asadolah divsalar [7]

Maryam kamari [8] ^*

  kamarima@yahoo.com

Abstract

Backgrounds and Objectives: The pattern of balanced development of the city depends on measuring the spatial balance of the city's resources, facilities and the way the population settles in its areas and localities. Also, the balanced development of every city requires a fair approach towards the efficiency of financial resources and the distribution of economic, social and cultural services, which aims to improve the life quality of the citizens. The current research was conducted with the aim of investigating the balanced development of Amol city with the approach of spatial justice.

Material and Methodology: The research method is descriptive-analytical. In order to analyze the research data in the geographic information system (GIS) environment. At first, the spatial distribution pattern of the facilities was investigated with statistical and graphical methods in Amol city using GIS software. Then the geographical distribution was investigated. In the next step, by using the information layers of the city and the pair decision-making method, the effective physical indicators in the distribution of facilities have been examined. A survey and interview were conducted with 42 experts in 22 neighborhoods of Amol city during 2020-2021 to determine the superiority functions and weighting of indicators and finally their ranking using AHP model.

Findings: The findings of different analyzes indicate the concentration of facilities and services in the city center and in its primary context.

Disscotion & Conclusion: Analyzes such as kernel density analysis, kriging, and hot spots determined that the distribution of facilities and services in Amol city tends to the center, and the nearest neighbor analysis also showed a clustered situation for the distribution of facilities and services.

Keywords: Spatial analysis, Balanced development, Spatial justice, Amol.

مقدمه

با افزایش آگاهی و دانش علمی بشر از محیط زندگی و با شناخت قوانین حاکم بر آن، به جمعیت و وسعت شهرها روزبه‌روز افزوده‌شده است. و پس‌ازآن با افزایش رشد جمعیت، شهرها بیشتر از زمان‌های دیگر با ناپایداری و تخریب مکانی و عدم توازن روبرو شده‌اند. این عدم تعادل و توازن و همچنین استقرار نابرابر جمعیتی، جوامع شهری را بیش از هر زمان دیگر با مشکلات جدی روبرو کرده است (1). اگرچه برنامه‌های متعددی در زمینه توسعه شهری ارائه‌شده، اما تابه‌حال از دیدگاه توسعه متوازن با رویکرد عدالت فضایی چندان مطالعات چشم‌گیری صورت نگرفته است، اکثر مطالعات در زمینه توسعه اقتصادی و درآمد سرانه بوده، دیدگاه توسعه متوازن همواره می‌تواند، ابعاد بیشتری از جنبه‌های زندگی انسان به طور خاص اجتماعی، اقتصادی را در برگیرد. ارائه الگویی از توسعه متوازن شهر به‌مثابه ابزاری برای رسیدن به پایداری شهری به‌منظور از بین بردن توزیع ناعادلانه فضایی خدمات شهر و ایجاد فرصت برابر شهروندان در دسترسی به منابع و خدمات می‌باشد. خصیصه مهم پایداری هر نظام شهری در تحرک و پویایی جمعیتی آن شهر ظاهر می‌شود (2). پراکنش جمعیتی و جمعیت‌پذیری بی‌رویه برخی مناطق شهرها به همراه مشکلات اجتماعی و اقتصادی آن‌ها وعدم پاسخگویی به نیازهای شهروندان به نابرابری و محرومیت مناطق مختلف شکل کآملا جدیدی داده است. به‌گونه‌ای که مسئله پاسخگویی به نیازهای انسانی را مختل کرده است از سوی دیگر تحلیل فضایی توسعه، میزان محرومیت‌ها و نابرابری مناطق مختلف را مشخص و اولویت اقدامات لازم را برای بهبود وضعیت زندگی مردم آشکار می‌سازد. الگوی توسعه متوازن شهر درگرو سنجش تعادل فضایی منابع و امکانات شهر و نحوه استقرار جمعیت در مناطق و محلات آن است و توسعه متوازن هر شهر نیازمند رویکردی عادلانه در جهت بهره‌وری از منابع مالی و توزیع خدمات اقتصادی اجتماعی و فرهنگی است که هدف آن ارتقاء سطح کیفیت زندگی شهروندان است. اگر هر ناحیه شهری راداری یک نظام فضایی و سکونتگاه‌های آن را به‌عنوان اجزا آن تصور کنیم فهم پیوستگی بین اجزاء آن لازمه مجموعه اقداماتی است که برای توسعه متوازن شهر و هماهنگی بین اجزاء درون شهر با محیط پیرامون آن است (2). افزایش جمعیت شهرنشین و تغییر کار بری ها و ساخت‌وسازهای بدون برنامه عدم توزیع عادلانه امکانات و خدمات شهری سیمای شهرهای کنونی را به چالش کشیده است. ارائه الگوی توسعه متوازن شهری برای نیل به عدالت فضایی امری اجتناب ناپذیر و حیاتی است. با توجه به عدم مطالعات منسجم در این زمینه در شهر و فاصله شاخص‌های توسعه متوازن ازجمله اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و غیره از معیارهای عادلانه این امکانات در سطح شهر، توسعه متوازن شهرها، ایده مناسبی برای ایجاد هماهنگی و تعادل فضایی و جلوگیری از مشکلات ناشی از تمرکزگرایی در ابعاد جمعیتی و شکاف بین طبقات اجتماعی می‌باشد. ازجمله مفاهیم بسیار مهم در این ارتباط مفهوم عدالت و برابری است که پیرامونان معانی و تفاسیر متعددی صورت گرفته است. از دوره که نابرابری بین انسان‌ها به وجود آمده است. همواره جدایی گزینی شهری بین طبقات اجتماعی به وجود آمده است و شکاف بین شهروندان نیز افزایش‌یافته است. توزیع عادلانه خدمات در سطح نواحی و مناطق شهری با توجه به مشکلات کنونی شهرها از کلیدی‌ترین و شاخص‌ترین موارد بررسی دررسیدن به عدالت فضایی است و در توسعه متوازن شهری نقش بسیار مهم و حیاتی دارد. چنانچه مناطق از خدمات شهری محروم باشند منجر به فضاهای نابرابر شهری می‌شود. حال چنانچه جهت‌گیری عدالت از طبقات اجتماعی به سمت فضای جغرافیای سوق یابد مفهوم عدالت فضایی اهمیت می‌یابد. دیوید هاروی در کتاب عدالت اجتماعی و شهر، با بررسی مفهوم عدالت اجتماعی آن را از دید جغرافیایی مورد کنکاش قرار می‌دهد و معتقد است که توزیع عادلانه در مقیاس سرزمینی و منطقه‌ای لزوماً مترادف با توزیع عادلانه در سطوح دیگر یا توزیع عادلانه در سطح مناطق، توزیع عادلانه بین افراد را نیز به دنبال خواهد داشت. هاروی ماهیت عدالت اجتماعی را به کمک سه معیار کلی تشریح می‌کند: نیاز، منفعت عمومی و استحقاق. وی برای تدوین اصول توزیع عادلانه منطقه‌ای تعیین هرکدام از مفاهیم فوق را ضروری می‌داند و معتقد است که احتمالاً می‌توان با ترکیبی از آن‌ها و طرح نظریه‌ای، تخصیص منابع به مناطق را انجام داد و عدالت منطقه‌ای را با مقایسه تخصیص فعلی با تخصیص فرضی سنجید. با این روش امکان تشخیص مناطقی که از استانداردهای عدالت اجتماعی بیشترین فاصله را دارند میسر خواهد شد (3). از سوی دیگر توسعه متوازن شهر ارتباط تنگاتنگی با نیازهای جمعیتی مناطق و محلات شهر دارد که پاسخگویی به این نیازها می‌تواند ابعاد عدالت فضایی را میسر کند. برهم خوردن توازن جمعیتی و عدم دسترسی عادلانه شهروندان به منابع و امکانات موجب نابرابری در کیفیت زندگی شهروندان و گروه‌های آسیب‌پذیر و محروم می‌شود. هدف عدالت فضایی و عدالت جغرافیایی حرکت به سمت جامعه‌ای متوازن است که خود رهیافت عدالت فضایی است. دادن فرصت‌های برابر به شهروندان برای دسترسی به منابع و خدمات شهری بر اساس استحقاق، نیاز و منافع عمومی، توزیع نیازها در جهت اجرای عدالت اجتماعی همواره در برنامه‌ریزی شهری باید رعایت گردد .

یکی دیگر از مباحث که در برقراری عدالت اجتماعی و توسعه در شهر نقش دارد بحث توسعه متوازن و نامتوازن شهری می­باشد. توزیع متوازن  امکانات و خدمات باعث می­گردد که ارزش‌افزوده ایجادشده در سطحی وسیع‌تر توزیع‌شده و مردم بیشتری از آن بهره‌مند گردند. از مهم‌ترین عوامل در برنامه‌ریزی شهری، استفاده از فضاها و توزیع مناسب و به عبارتی کامل‌تر عدالت فضایی است(4). در این مورد، کاربری‌ها و خدمات شهری از دسته عوامل مؤثر و مفیدند که با پاسخگویی به نیازهای جمعیتی، افزایش منفعت عمومی و توجه به شایستگی افراد، می­توانند با برقراری عادلانه­تر، ابعاد عدالت فضایی، اجتماعی و اقتصادی را برقرار کنند. بنابراین سازمان فضایی متعادل در شهرها نوعی از پایداری شهری است که این پایداری زمانی محقق خواهد شد که هماهنگی و سازگاری منطقی بین پراکنش جمعیت و توزیع خدمات در شهرها به وجود می­آید (5). این الگو درگرو سنجش تعادل فضایی منابع و امکانات شهر و نحوه استقرار جمعیت در مناطق و محلات آن است و نیازمند رویکردی عادلانه در جهت بهره­وری از منابع مالی و توزیع خدمات اقتصادی اجتماعی و فرهنگی است که هدف آن ارتقاء سطح کیفیت زندگی شهروندان است. اگر هر ناحیه شهری را دارای یک نظام فضایی و سکونتگاه‌های آن را به‌عنوان اجزا آن تصور کنیم فهم پیوستگی بین اجزاء آن لازمه مجموعه اقداماتی است که برای توسعه متوازن  بین اجزاء درون شهر با محیط پیرامون آن است (6). توزیع عادلانه خدمات در سطح نواحی و مناطق شهری با توجه به مشکلات کنونی شهرها از کلیدی‌ترین و شاخص‌ترین موارد بررسی دررسیدن به عدالت فضایی است و در توسعه متوازن شهری نقش بسیار مهم و حیاتی دارد. چنانچه مناطق از خدمات شهری محروم باشند منجر به فضاهای نابرابر شهری می‌شود. حال چنانچه جهت‌گیری عدالت از طبقات اجتماعی به سمت فضای جغرافیای سوق یابد مفهوم عدالت فضایی اهمیت می‌یابد (7). به­طوری­که توزیع فضایی متعادل خدمات شهری از مهم‌ترین نشانه­های عدالت اجتماعی به شمار می­رود (8). همچنین عدالت فضایی در شهرها بدان معناست که مکان زندگی هر فرد- حاصل از تقسیم‌کار اجتماعی- وی را از استحقاق اجتماعی محروم نکند. نابرابری­های فضایی تنها هنگامی می­تواند موجه باشد که بهبود حیات همگانی را در پی داشته باشد. لذا توجه به اهمیت توزیع کاربری خدمات در نواحی شهری بر اساس نیاز به خدمات، عاملی مهم در پایداری زندگی شهری است (9).

مسئله مهم که در اینجا مطرح می‌شود این است که چگونه می‌توان الگویی از توسعه متوازن شهر را با رویکرد عدالت فضایی ارائه داد؟ چگونه می‌توان معیارهای عدالت فضایی که به‌عنوان حاصل کنش‌های اجتماعی که در طی زمان و در ظرف مکان رخ می‌دهد را در قالب الگوهای قابل‌سنجش سازمان‌دهی کرد و به تفاوت‌های احتمالی و روند تغییرات آن پی برد (3). ازآنجاکه خدمات عمومی شهری در آمل همانند شهرهای دیگر ساختار دهنده شکل و ماهیت کالبدی، اجتماعی و فضایی شهر می‌باشد، بی‌عدالتی در نحوه توزیع آن، تأثیر جبران‌ناپذیری بر توسعه متوازن شهر و جدایی گزینی طبقاتی مناطق شهر گذاشته و مدیریت شهری را با چالش‌های جدی روبرو کرده و موجب نابرابری شهروندان در برخورداری از این خدمات می‌شود. بنابراین مهم‌ترین رسالت برنامه ریزان و مدیران شهری در این زمینه، تلاش برای دستیابی به آرمان «برابری فرصت‌ها» در دسترسی گروه‌های مختلف جامعه شهری، به خدمات عمومی و از بین بردن تضاد در تأمین فرصت‌ها است. در ارتباط با توسعه متوازن و عدالت فضایی پژوهش­های زیادی توسط پژوهشگران داخلی و خارجی صورت گرفته که مجالی برای ذکر نتایج همه آن‌ها نیست و تنها به‌عنوان نمونه به برخی از آن‌ها می­پردازیم.

جدول 1- پیشینه تحقیق

Table 1. background research

روش‌شناسی

1- مواد و روش‌ها

پژوهش حاضر باهدف گذاری کاربردی و به شیوه توصیفی - تحلیلی در بازه زمانی 1399-1400 به انجام رسیده است. هدف پژوهش حاضر، تحلیل فضایی الگوی توسعه متوازن شهری با رویکرد عدالت فضایی شهر آمل است که برای رسیدن این مهم مطابق باهدف پژوهش، از تحلیل‌های تراکم کرنل،کریجینگ، لکه­های داغ، بیضی انحراف معیار، تخمین تراکم کرنل، تحلیل نزدیک‌ترین همسایه استفاده‌شده است. رویکرد حاکم بر پژوهش تحلیل مکانی است  و برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از تکنیک AHP بر پایه نظرسنجی از کارشناسان و تعیین وزن معیارها در بازه (0-1) در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی، استفاده‌شده است. در راستای اهداف موردنظر فرآیند پژوهش در غالب گام‌های مطالعه عبارت است از:

نمودار 1- فلوچارت انجام تحقیق

Figure 1. Flowchart research

محدوده موردمطالعه

شهرستان آمل در مختصات جغرافیایی 52 درجه و 21 دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ و 36 درجه و 28 دقیقه عرض شمالی از خط استوا قرار دارد. حداقل ارتفاع از سطح دریا 24 متر و حداکثر ارتفاع آن 90 متر می‌باشد.

نقشه 1 - موقعیت شهر آمل  در کشور و استان. ترسیم‌کننده: نگارندگان، 1399

Map 1. Location of Amol city in the country and province. Drawing: Writers, 2021

روش های استنباطی پژوهش

1-روش تحلیل‌های فضایی- بیضی انحراف معیار

ازجمله آزمون‌های آماری گرافیک مبنایی که می‌تواند محقق را در این راستا هدایت کند بیضی انحراف معیار است. با استفاده از این روش می‌توان میزان تمایل و گرایش محل وقوع جرائم به مرکز خاص را نشان داد . بیضی انحراف معیار، با استفاده از انحراف معیار فاصله مکان هر نقطه تا مرکز میانگین، پراکندگی، جهت و موقعیت آن را مشخص می‌سازد. شکل (2) بیانگر مرکز متوسط و بیضی انحراف معیار توزیع خدمات و امکانات در شهر آمل  است. بیضی انحراف معیار با زاویه بسیار کمی در جهت شمال غربی-جنوب شرقی امتدادیافته است، زیرا تمرکز نقاط در قسمت در مرکز شهر آمل و درست در مناطقی که شهر از این مکان‌ها در ابتدای پیدایش گسترش پیداکرده است.

شکل 2- بیضی انحراف معیار امکانات و خدمات در شهر آمل

Figure 2. standard deviation of facilities and services in Amol city

2- روش تخمین تراکم کرنل

مناسب­ترین روش برای به تصویر کشیدن داده­ها به‌صورت سطح پیوسته، روش کرنل است. این روش سطح همواری از تغییرات در تراکم نقاط بر روی محدوده ایجاد می­نماید، شکل (3). توزیع فضایی امکانات در محدوده شهر آمل را  با استفاده از روش تراکم کرنل را نشان می­دهد. بر اساس بررسی توزیع فضایی امکانات در شهر آمل  بر اساس روش تراکم کرنل، نتایج آزمون قبلی به نحوی دیگر تأیید شد و نشان داد که توزیع نقاط موردبررسی در قسمت قرار دارند.

شکل 3 - توزیع فضایی امکانات در محدوده شهر آمل با استفاده از روش کرنل

Figure 3. Spatial distribution of facilities within the city of Amol using the kernel method

3-روش تحلیل لکه های داغ

لکه‌های داغ بر اساس آماره گتیس-ارد جی می‌باشد این آماره در حقیقت به هر عارضه در چارچوب عوارضی که در همسایگی‌اش قرار دارند  نگاه می‌کند. بر اساس تحلیل لکه‌های‌ داغ  می‌توان دریافت که آیا مقادیر زیاد و یا کم یک متغیر به‌صورت فضایی خوشه‌بندی‌شده‌اند یا خیر شکل( 4). درواقع در لکه‌های داغ هدف پیدا کردن نواحی که دارای مقادیر غیرمنتظره بالا نسبت به سایر متغیرها می‌باشند است.  این تحلیل نیز نشان‌دهنده تمرکز در مرکز شهر است.

شکل 4- تحلیل لکه های داغ

Figure 4. Hot spot analysis

4- روش نزدیک‌ترین همسایه

این ابزار، شاخص نزدیک‌ترین همسایه را بر اساس میانگین فاصله هر عارضه نسبت به نزدیک‌ترین همسایه خود محاسبه می‌کند. برای هر عارضه در یک مجموعه داده، فاصله تا نزدیک‌ترین همسایه محاسبه‌شده و سپس یک میانگین فاصله  محاسبه می‌شود. این میانگین فاصله با میانگین فاصله قابل‌انتظار  مقایسه می‌شود. در انجام این کار، نسبت ANN به وجود می‌آید که نسبت «مشاهده‌شده به قابل‌انتظار» می‌باشد. اگر این نسبت کمتر از ۱ باشد، می‌توان گفت که داده‌ها الگوی خوشه‌ای دارند، درحالی‌که مقادیر بیشتر از ۱ نشان‌دهنده الگوی پراکنده در داده‌ها می‌باشد.

شکل 5- آنالیز نزدیک‌ترین همسایه

Figure 5. Analysis the nearest neighbor

5- روش درون‌یابی کریجینگ

برآورد آمار مکانی، فرآیندی است که طی آن می‌توان مقدار یک کمیت در نقطه‌ای با مختصات معلوم را با استفاده از مقدار همان کمیت در نقاط دیگری با مختصات معلوم به دست آورد. کریجینگ بر اساس میانگین متحرک وزن‌دار بوده و می‌توان آن را بهترین تخمین گر خطی خواند. در این روش از الگوهای برازش مختلف به‌منظور برآورد چگونگی امکانات در سطح شهر استفاده‌شده، سپس از الگو با صحت بالاتر به‌عنوان الگوی مناسب برای تهیه نقشه پهنه‌بندی استفاده گردیده است. بر اساس نتایج حاصل از نقشه (شکل 6) نحوه پراکنش و توزیع در مرکز شهر نمایان است. این روش نحوه توزیع را از مرکز شهر که همان بخش مرکزی شهر است را به سمت شمال شهر نشان می‌دهد.

شکل 6- شناسایی کانون‌های امکانات با استفاده از کریجینگ در شهر آمل

Figure 6. Identification facility centers using kriging in Amol city

مأخذ: نگارندگان، 1399

6- روش تحلیل سلسله مراتبی AHP

یکی از این مدل‌های ریاضیاتی رایج، مدل تحلیل سلسله مراتبی(AHP) است. این فرایند یک روش ریاضیاتی جهت تعیین اهمیت و تقدم معیارها در فرایند ارزیابی و تصمیم‌گیری است. فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) روشی است منعطف و قوی که برای تصمیم‌گیری در شرایطی که معیارهای تصمیم‌گیری متضاد، انتخاب بین گزینه‌هایی را با مشکل مواجه می‌سازد مورداستفاده قرار می‌گیرد. فرایند تحلیل سلسله مراتبی(AHP) عمو ما از مراحل سه‌گانه؛ 1- ایجاد درخت سلسله‌مراتب،2- مقایسه دوتایی،3- تعیین امتیاز نهایی گزینه‌ها و بالاخره بررسی سازگاری قضاوت‌ها  تشکیل می‌گردد.

روش مذکور بر اساس تحلیل مغز انسان برای مسائل پیچیده و فازی، توسط محققی به نام توماس ال ساعتی  در دهه 1970 پیشنهاد گردید و تاکنون کاربردهای متعددی در علوم مختلف داشته است. دراین‌ارتباط دو نوع مفهوم فازی توسط ساعتی مطرح می‌گردد: یکی فازی در درک و دیگری فازی در معنا. فازی در درک به علت پیچیدگی پدیده بو جود می‌آید که بلافاصله قابل‌درک نیستند، و فازی در معنا به علت نسبیت معانی است، آن‌گونه که معنی پدیده‌ها بستگی به عملکرد آن‌ها دررسیدن به مقاصد مختلف دارد. روش‌های ساعتی به این منظور  است که به هر دو نوع مفهوم از فازی بودن معنا بخشد، بدین طریق که نسبت فازی بودن را از طریق یک ساختار سلسله مراتبی به‌صورت مقایسات زوجی اندازه‌گیری می‌کند. این تکنیک بر اساس یک تابع خطی و جمع‌پذیر برای ساختار سلسله مراتبی مورداستفاده قرار می‌گیرد. لازمه داشتن چنین ساختاری این است که ارجحیات(وزن نهایی) ممکن از یک سطح موجود بستگی به عناصر سطوح نداشته و از آن‌ها مستقل باشد. در غیر این صورت کاربرد AHP کلاسیک موردشک واقع خواهد شد.

فرآیند تحلیل سلسله مراتبی

 فرایند تحلیل سلسله مراتبی یکی از روش‌های تصمیم‌گیری چند معیاری است ک در آن بر مبنای یک هدف معین و با استفاده از معیارها یا سنجه‌های مختلف و وزن دهی به هر یک از آن‌ها می‌توان از میان گزینه‌ها، گزینه بهتر را برای هدفی خاص برگزید و سایر گزینه‌ها را نیز رتبه‌بندی کرد. فرایند تحلیل سلسله مراتبی از مراحل سه‌گانه زیر تشکیل می‌شود:

شکل 7- نمایش گرافیکی و وزن‌های حاصل از روش AHP

Figure 7. Graphic representation and weights obtained from AHP method

7- ایجاد درخت سلسله‌مراتب

 اولین مرحله درروش AHP تجزیه نمودن مسئله تصمیم‌گیری به سلسله‌مراتب می‌باشد. در ایجاد یک سلسله‌مراتب، سطح بالا، هدف نهایی یک تصمیم گیر است.. سپس سلسله‌مراتب از کلی به جزئی‌تر تا اینکه به سطحی از صفات برسد، پایین می‌آید. این سطحی است که در مقابل آن گزینه‌های تصمیم‌گیری پایین‌ترین سطح سلسله‌مراتب ارزیابی می‌شوند. هر سطح باید به سطح بالاتر قبلی متصل شود. گزینه‌ها در یک پایگاه داده GIS ارائه می‌شوند. هر لایه شامل مقادیر صفاتی که به گزینه‌ها تخصیص داده‌شده، و هر گزینه (مثلاً پلی گون) مرتبط با عناصر سطح بالایی( یعنی صفات) می‌باشد. مفهوم صفت، روش AHP را به روش‌های GIS متصل می‌نماید، شکل (8).

شکل 8- وزن‌های حاصل از روش AHP

Figure 8. Weights obtained from AHP method

همان‌طور که مشاهده می‌شود برای سنجش توسعه متوازن شهری با رویکرد عدالت فضایی از 9 شاخص که شامل امکانات تفریحی، امکانات تفریحی، مراکز مذهبی، تجهیزات شهری،فضای سبز و پارک، مرکز آموزشی، مراکز آموزش عالی، کاربری اداری، مراکز درمانی و مراکز فرهنگی استفاده‌شده است. بعد از وزن گذاری شاخص‌ها مشخص گردید که از 9 شاخص مورد بررسی شاخص های تجاری،درمانی و فضای سبز بیشترین امتیاز و شاخص های آموزش عالی، اداری و تفریحی کمترین امتیاز را از دیدگاه کارشناسان داشته اند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

عدالت فضایی و عدالت جغرافیایی به معنی توزیع عادلانۀ خدمات و امکانات شهری برای رسیدن به جامعه­ای متوازن و یکی از رهیافت­های عدالت اجتماعی است. توزیع عادلانه خدمات در مقیاس منطقه و نیل به یک ساختار فضایی متوازن در منطقه از اهداف مهم برنامه‌ریزی پایدار منطقه‌ای، به‌خصوص در کشورهای درحال‌توسعه، همچون ایران، محسوب می‌شود.   

 اصولاً توزیع امکانات در شهر رویکرد مهمی است که مدیریت شهری در همه شرایط باید در جهت رفاه حال شهرنشینان آن را در نظر داشته باشد. شهرها به‌عنوان مکان‌های تجمع انسان‌ها در معرض نا عدالتی در توزیع امکانات قرار دارند و ضروری است به‌منظور کاهش اثرات این بی‌عدالتی چاره‌اندیشی صورت پذیرد . در این راستا هدف اصلی این پژوهش واکاوی شاخص‌های توسعه متوازن شهری با رویکرد عدالت فضایی در شهر است، به همین منظور ابتدا به تحلیل فضایی امکانات و خدمات در این شهر پرداخته و در ادامه بعد بررسی چگونگی توزیع امکانات و خدمات در شهر آمل شده است.

تحلیل‌های گوناگونی تمرکز امکانات و خدمات را در مرکز شهر و در بافت اولیه آن تأیید می‌کنند. تحلیل‌هایی مانند تحلیل تراکم کرنل،کریجینگ، لکه‌های داغ به‌صراحت مشخص کردند که توزیع امکانات و خدمات در شهر آمل به مرکز تمایل دارد و تحلیل نزدیک‌ترین همسایه نیز نشان داد توزیع امکانات و خدمات خوشه‌ای می‌باشد. مطابق یافته‌های بخش اول پژوهش، تمرکز خدمات و امکانات در بخش مرکزی شهر با یکدیگر همپوشانی بسیاری دارند و در مناطق حاشیه‌ای شهر بسیار کمرنگ‌تر است. همچنین نتایج بررسی الگوی توزیع خدمات و امکانات در شهر آمل  نشان داده است، بیضی انحراف در این شهر با زاویه بسیار کمی امتدادیافته و تمرکز را در قسمت مرکزی شهر در این تحلیل مشهود است.

یافته‌های پژوهش که امکانات و خدماتی که شامل 9 شاخص ورزشی، درمانی، فضای سبز و پارک، تجهیزات شهری، فرهنگی، آموزشی، آموزش عالی،  اداری و مذهبی است پس از وزن گذاری و تهیه نقشه نهایی و قرارگیری بر روی‌هم تمرکز فاحشی را در بافت قدیم و مرکز شهر دارد.

راهکارها و پیشنهادهایی به شرح ذیل ارائه می­گردد:

• توجه به توزیع عادلانه امکانات به خدمات به بخش‌های حاشیه‌ای شهر
• بررسی نظریه شهر هوشمند برای شهر از طریق تطابق با شهر آمل
• ایجاد انسجام و هماهنگی در نظام مدیریت شهری و محلی با نگرش و تفکر سیستمی به‌منظور نظارت و هدایت فرایند توسعه شهرها.
• ایجاد تعادل نسبی در توزیع تأسیسات و تسهیلات مختلف و تناسب امکانات در مناطق مختلف شهر آمل.

References

1. Prizadi, Taher, Hosseini, Fereshteh, Behboodi Moghadam, Hossein. (1395). Analysis of Spatial Inequalities in the Distribution of Urban Services from the Perspective of Spatial Justice (Case Study: Marivan City. Journal of Spatial Planning) 6 (21), 91-102. (In Persian (
2. Ali Akbari, Esmaeil (1999) "Urban Development Mechanisms in Ilam Province before Land Reform" Urban Geography, University of Tehran. (In Persian (
3. Hatami Nejad, Hossein, Rasti, Civil, Spatial Justice and Social Justice Evaluation and Comparison of the Views of John Rawls and David Harvey 2006, No. 9-pp. 95-82. (In Persian (
4. Nasiri Handeh Khaledeh (2015), Analysis of spatial inequalities in the distribution of urban services with the approach of spatial justice using the Vickor model. Case study: Qazvin city, Journal of Spatial Planning, Eighth year, 28th serial number, pp. 153-133.
5. Hakimi, Hadi; Elhami, Nasrin; Pourhosseini, Mahdieh (1397). Evaluation and ranking of urban services distribution in informal settlements Case study: Tabriz metropolis, Sustainable city quarterly, Volume 1, Number 4, pp. 71-57.
6. Ali Akbari, Ismail (1999) "Urban Development Mechanisms in Ilam Province before Land Reform" PhD Thesis in Urban Geography, University of Tehran. Sheikhi, Hojjat. (1397). Analysis of environmental capabilities for urban development (Case study: Ilam city). Human Geography Research, 50 (1), 127-144. doi: 10.22059 / jhgr.2016.59312. (In Persian (
7. Marsousi, Nafiseh (2003), Spatial Analysis of Social Justice in Tehran, PhD Thesis, Tarbiat Modares University, Supervisor: Hossein Shokouei.
8. Azizi Danalo, Samaneh; Mojtaba Zadeh Khaneghahi, Hossein (1399), Presenting a Model of Fair Distribution of Urban Services Based on Social Justice Case Study: District 11 of Tehran, Sustainable City Quarterly, Volume 3, Number 4, pp. 90-75.
9. bozy, khoda rahm; Sayad Salar, Yasin; Memari, Ibrahim (1398). Monitoring and tracking inequality of services and facilities within the city with the approach of spatial justice (Case study: Gorgan). Bi-Quarterly Journal of Urban Social Geography, 6 (1), pp. 42-29.
10. Zarabi Asghar, Mohammadi Jamal, Rakhshani Nasab Hamidreza. Spatial analysis of health service development indicators. Social Welfare. 1386; 7 (27): 213-234. (In Persian (
11. Greer, John Robert (2002), Equity in the spatial distribution of municipal services: how to operationalize the concepts and institutionalize a program The University of Texas at Dallas
12. Prizadi, Taher, Hosseini, Fereshteh, Behboodi Moghadam, Hossein. (1395). Analysis of Spatial Inequalities in the Distribution of Urban Services from the Perspective of Spatial Justice (Case Study: Marivan City. Journal of Spatial Planning) 6 (21), 91-102. (In Persian (
13. Kashefi Doust, Diman, Hajinejad, Ali (2015), (Urban land use evaluation with sustainable development approach) Case study: Piranshahr (Land Management Quarterly, Volume 7, Number 1). (In Persian (
14. Sheikhi, Hojjat. (1397). Analysis of environmental capabilities for urban development (Case study: Ilam city). Human Geography Research, 50 (1), 127-144. doi: 10.22059 / jhgr.2016.59312. (In Persian (
15. Mustafavi Thani, Ali; Omati, Mohammad (1398), The Pathological Analysis of Balanced Regional Development in Country Development Programs, Quarterly Journal of Fiscal and Economic Policies, Year 7, Issue 32, Summer 8. (In Persian (
16. Dadashpour, Hashem, Rostami, Faramarz (2011), Measuring Integrated Spatial Justice of Urban Public Services Based on Population Distribution, Accessibility and Efficiency in Yasuj City, Urban and Regional Studies and Research, Third Year, No. 10, pp. 22-1.
17. Zaheri, Mohammad; Soleimani Rad, Ismail; Hosseini Shahpariani, Nabiollah (2016), Quarterly Journal of Urban Management Studies, Year 9, Issue 29, Spring 2017. (In Persian (

1- استاد گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

2- دانشیار گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

3- دانشیار گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

4- دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری،گروه جغرافیا،دانشگاه پیام نور، تهران، ایران. ^*(مسوول مکاتبات)

1- Professor of Geography Department, Payam Noor University, Tehran, Iran.

2- Associate Professor, Department of Geography, Payam Noor University, Tehran, Iran.

3- Associate Professor, Department of Geography, Payam Noor University, Tehran, Iran.

4- PhD student in Geography and Urban Planning, Department of Geography, Payam Noor University, Tehran, Iran. *(Corresponding Authors)