تحلیل کیفیت محیط شهری با ادراک زیبایی‏.شناسی و حس تعلق در فضاهای کلانشهر تبریز (مطالعه‏ی موردی: میدان ساعت تبریز)

مقاله پژوهشی

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 61، تابستان 1401، صص 267-283

تحلیل کیفیت محیط شهری با ادراک زیبایی‏شناسی و حس تعلق در فضاهای کلانشهر تبریز (مطالعه‏ی موردی: میدان ساعت تبریز)

سولماز بابازاده اسکویی[1]

علی زینالی عظیم [2]^*

al.zeymaly@gmail.com

فرانک عدلی‎فر ^[3]

منصوره جمشیدی^[4]

تاریخ دریافت: 20/9/1400                                                                                                                 تاریخ پذیرش:17/1/1401

چکیده

هدف و زمینه: تلاش برای ادراک محیط و کیفیت فضاهای شهری در محیط زندگی از اساسی‏ترین مسائلی است که متفکران حوزه های شهری به دلیل افت کیفیت محیطی، بخصوص فضاهای شهری از بعد زیباشناسی و حس تعلق باید به آن توجه کنند، تا محیطی سرزنده و متناسب با روحیات و نیازهای کاربران خلق نمایند. با عنایت به این موضوع، هدف تحقیق حاضر تحلیل کیفیت محیط شهری با دلبستگی مکانی و ادراک زیبایی‏شناسی در فضاهای کلانشهر تبریز می‏باشد.

روش بررسی: روش تحقیق بصورت توصیفی- تحلیلی و از نوع پیمایشی می باشد. حجم نمونه 384 نفر از بازدیدکنندگان میدان ساعت تبریز می‏باشد. برای مدل ساختاری از تحلیل عاملی مرتبه دوم (SEM) از نرم‏افزار Amos نسخه 26 و SPSS استفاده شد.

یافته‏ها: یافته‏ها نشان می‏دهد که در مدل ساختار نهایی دو مولفه زیباشناسی محیطی (مستقیم با 96/0 و غیر مستقیم 65/0) و حس تعلق هم به طور (مستقیم با 94/0 و غیر مستقیم با 78/0) در کل، با 93/0 در بهبود کیفیت محیطی در میدان ساعت تبریز تاثیرگذار بوده اند.

بحث و نتیجه گیری: بنابراین بین کیفیت محیطی فضاهای شهری با زیباشناسی و حس تعلق شهروندان رابطه مستقیم مثبت و معناداری وجود دارد که علت و معلول یکدیگر در ارتقا کیفیت محیطی و فضاهای شهری هستند.بحث و نتیجه‏گیری: همانگونه که نتایج این پژوهش نشان داد فعالیت‏های سازمان‏های ورزشی بر توسعه تمدن بوم شناختی و زیست محیطی در ورزش تأثیر فراوانی دارد.

واژگان کلیدی: کیفیت محیطی، فضای شهری، حس‏تعلق، زیباشناسی، کلانشهر تبریز

Human and Environment, No. 61, Summer 2022, pp. 267-283

Analysis of the quality of the urban environment with the perception of aesthetics and Place attachment in the spaces of Tabriz metropolis (Case Study of Tabriz Saat Square)

Solmaz Babazadeh Oskoui [5]

Ali Zeynali Azim [6]*

al.zeymaly@gmail.com

Farank Adlifar [7]

Mansoureh Jamshidi [8]

Abstract                                                                

Background and Aim: Trying to understand the environment and the quality of urban spaces in the living environment is one of the most basic issues that urban thinkers should pay attention to due to the decline in environmental quality, especially urban spaces in terms of aesthetics and sense of belonging, to a lively environment and create to suit the moods and needs of users. With regard to this issue, the purpose of this study is to analyze the quality of the urban environment with spatial attachment and aesthetic perception in the metropolitan areas of Tabriz.

Methods: The research method is descriptive-analytical and survey type. The sample size is 384 visitors to Tabriz Clock Square. For the structural model, second-order factor analysis (SEM) of Amos software version 26 and SPSS were used.

Results: The results show that in the final structure model, two components of environmental aesthetics (direct with 0.96 and indirect with 0.65) and sense of belonging directly (directly with 0.94 and indirect with 0.78 In total, with 0.93, they have been effective in improving the environmental quality in Tabriz Clock Square.

Discussion and Conclusion: Therefore, there is a direct positive and significant relationship between the environmental quality of urban spaces with aesthetics and the sense of belonging of citizens, which are the cause and effect of each other in improving the environmental quality and urban spaces.

Keywords: environmental quality, urban space, sense of belonging, aesthetics, Tabriz metropolis.

مقدمه

کیفیت محیطی واژه‏ای است که از فیزیولوژی محیط‏زیستی، وارد ادبیات شهری شده است با وجود این نقش بسیار مهمی در پردازش و تحلیل کیفیت زندگی شهروندان دارد (1).

تنزل سطح زندگی و کاهش کیفیت محیطی شهرها، از جمله مسائل شهرنشینی شتابان در کشورهای درحال توسعه طی دهه‏های اخیر بوده است (2). فقر، آلودگی محیطی، استانداردهای پایین زندگی عدم دسترسی به زیرساختهای مناسب، رشد بیقوارة شهری و بد مسکنی از جمله مسائل ناشی از شهرنشینی شتابان در این کشورها است که به کاهش کیفیت محیط شهری در کشورهای درحال توسعه و توسعه نیافته، منجر شده است (1). در این میان فضای شهری یک پدیده پیچیده در یک محیط شهری است که از عوامل متعدد تأثیرات تشکیل شده است (3). فضای شهری اساسا به عنوان فضاهای عمومی در یک محله یا شهر به شمار می‏آید و به تمام انواع طبقه‏بندی‏های احتمالی چنین فضاهای اشاره می‏کند؛ میدانها، خیابان‏ها، پلها، مناطق خرید، بازارها، گره‏های حمل و نقل مانند ایستگاه‏های اتوبوس، امکانات اجتماعی، کیوسک‏های شهری، فضاهای چند منظوره، پارک‏ها و زمین‏های بازی (4). چاپلا و همکاران، (2020) برای تعیین کیفیت محیطی این فضاها باید از شاخص‏هایی بهره ببریم که از نظر روحی و روانی در استفاده کنندگان موثر باشد. به طور کلی می‏توان نیازهای روانی انسان - محیطی مردم را به سه مقوله اصلی یعنی ادراک فضایی، احساس تعلق و احساس زیبایی تقسیم کرد (5):

ادراک فضایی: شناخت محیط و احساس هویت فضایی

احساس تعلق: ایجاد دلبستگی و خاطره نسبت به محیط

احساس زیبایی: احساس لذت ذوقی و هماهنگی عاطفی با محیط

عوامل موثر در کیفیت محیط شهری بسیار متنوع و متعدد است که می‏توان آنها را به سه گروه اصلی کیفیت‏های فضایی تقسیم کرد. کارکردی، اجتماعی (حس‏تعلق و ...) و زیباشناختی (6). در ایران، به دنبال شهرنشینی شتابان طی نیم قرن اخیر، شهرها با افت کیفیت محیطی فضاهای شهری مواجه شده اند. از اینرو، انجام دادن اقدامات برنامه‏ریزی شهری، برای ارتقای کیفیت محیطی فضاهای شهری ضروری است که شهر تبریز هم از این قاعده مستثنی نیست و با مشکلات کیفیت محیطی در شهر مواجه است. بنابراین تحقیق حاضر بدنبال پاسخگویی به این سوال است که مولفه‏های زیباشناسی و حس‏تعلق چقدر در ارتقا کیفیت محیطی فضاهای شهر تبریز موثر است؟

کیفیت محیطی فضاهای شهری

مفهوم کیفیت محیط شهری و مؤلفه‏های آن از اواسط قرن بیستم در بین محققین مطرح شده و بر اساس شرایط زمانی و مکانی تغییر کرده و تکامل یافته است. کیفیت محیط شهری واژه‏ای است که در برنامه‏ریزی، کاربرد بسیاری دارد، و به مجموعه پدیده‏هایی گفته می‏شود که انسان را در بر می‏گیرد. محیط از عوامل طبیعی و ساخته شده‏ی دست بشر تشکیل می‏شود (7).

فضای شهری، عرصه ی عمومی تظاهرات اجتماعی- فرهنگی است؛ در فضای شهری است که فعالیت‏های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جریان می‏یابد، ترکیب کالبدی فضای شهری نیز تبلور انواع فعالیت‏هایی است که در آن جریان دارد و به عبارتی ساده، محیط شهری چیزی نیست جز فضای زندگی روزمره‏ی شهروندان که هرروز به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه در طول راه، از منزل تا محل کار، ادراک می‏شود (8). با مرور تحقیقات، می‏توان دیدگاه‏های موجود در زمینه بررسی و تحلیل کیفیت محیط شهری به سه دسته‏ی کلی تقسیم کرد:

الف: دیدگاه برنامه‏ریزی و سیاستگذاری: در این دیدگاه محقق با شناخت محیط و مقایسه‏ی آن با وضعیت مطلوب استاندارد وضعیت کیفیت محیط را مورد شناسایی و سنجش قرار می‏دهد

ب: دیدگاه شناختی- روانشناسی: این دیدگاه اصولاً بر نوع رابطه‏ی انسان و محیط تأکید می‏کند. رابطه‏ی انسان با محیط پیرامونش تحت تأثیر ویژگی‏های فردی و اجتماعی از یکسو و

ویژگی‏های محیط از سوی دیگر قرار می‏گیرد.

ج: دیدگاه تحقیقات تجربی: براساس این دیدگاه معیار کیفیت محیط شهری، میزان رضایتمندی ساکنان از محیط پیرامونی خود است. به عبارت دیگر مشاهده‏گران ساکنان محیط‏های شهری هستند که در مورد شرایط محیط سکونتی خود مورد سؤال قرار می‏گیرند (9).

زیبایی شناسی در فضای شهری

زیبایی شهر یا ایجاد احساس زیبایی شهر در ذهن شهروند، منوط به نوع ارتباط و آگاهی شهروند از فضای شهری می‏باشد (10). این ارتباط می‏تواند در فرد به تدریج و از طریق ایجاد خاطرات فردی یا جمعی در فضای شهری رخ دهد. زمانی که در افراد حس‏تعلق به فضا شکل می‏گیرد، فضای شهری دارای زیبایی ذاتی می‏گردد (11). تا هنگامی که نگرش به شهر و فرهنگ نهادینه نشده و از حالت قانون مدون به عرف‏های جاری میان مردم تبدیل نگردد، تحقق این امر چندان موفق نخواهد بود (12). در این راستا توجه شهرداری‏ها، سازمان‏های نظام مهندسی، وزارت مسکن و دیگر ارگان‏های موثر در زیباسازی شهری ضروری است.

عوامل پدیدآورنده زیبایی محیط را می‏توان در موارد زیر خلاصه نمود:

الف - تنوع و پیچیدگی

وجود تنوع و پیچیدگی و تضاد در محیط، مثل هر اثر هنری، باعث تحریک حواس، کنجکاوی و تخیل می‏گردد و بنابراین به احساس اشتیاق و لذت کشف منجر می‏شود.

ب- ترکیب بندی

ترکیب‏بندی چه در طبیعت و چه در آثار هنری از عوامل اصلی پیدایش کیفیت زیبایی و شکل زیبا است. چراکه از طریق ترکیب ویژه عناصر و اجزای پراکنده و بی‏معنا، واقعیت جدیدی آفریده می‏شود که برای حواس انسان قابل درک و معنادار می‏شود. بدیهی است که ترکیب بندی خود دارای معیارها و موازین مختلف مثل تناسب، هماهنگی، تعادل، مقیاس و… است که هدف اصلی آن نظم بخشی به جهان بیرونی و تجلی آن در روان انسان است (13).

در عرصه معماری و طراحی شهری، ترکیب‏بندی در مقیاس وسیع، به عنوان نحوه انتظام مجموعه عناصر کالبدی، انسانی، اجتماعی، فضایی، نمادین و … مطرح است. این همان فرآیندی است که به انسجام و کلیت شهر می‏انجامد و امکان خوانایی و تصورپذیری کل شهر را پدید می‏آورد. در واقع از طریق ترکیب‏بندی است که دو اصل تنوع و وحدت باهم متحد می‏شوند.

ج- ابهام

ابهام یا راز آمیزی یکی از ویژگی‏های ادراک انسانی است، که تا حد معین، چه در عرصه طبیعت و چه اثر هنری موجب تحریک حواس، کنجکای و انگیزش عواطف می‏شود. در عرصه معماری و طراحی شهری، پدیده ابهام در متن خوانایی کل شهر تا آنجا که محل شناخت عمومی محیط نباشد، به جاذبه فضایی کمک می‏کند به همین دلیل فضاها و حجم‏های کاملاً روشن، صریح، قابل رویت، از نظر زیباشناسی چندان مطلوب نیست و بر عکس فضاهای تودرتو، پر سایه و قابل کشف، بیشتر بر ذهن و عاطفه ناظر تأثیر می‏گذارد (14).

د- انگیزش تداعی و خاطره 

یکی از قوانین و نیروهای مهم روان‏شناختی است که از طریق یادآوری و احیای خاطره‏ها میان انبوه تصاویر ذهنی و ادراکات حسی رابطه برقرار می‏کند، و باعث تحرک و خلاقیت در دنیای ذهنی آدمی می‏شود.

ه- معنا

بدون رسیدن به حس معنا در محیط و فضا، انسان احساس ناشناختگی، غریبگی و بی‏معنایی می‏کند و بنابراین نمی‏تواند به احساس لذت، اشتیاق و آرامش دست یابد (12).

حس تعلق به مکان در فضاهای شهری

اصطلاح "حس‏تعلق به مکان" اغلب با اصطلاحاتی از قبیل "هویت مکان" و "حس مکان" به صورت متناوب به کار می‏رود. (15) در قلب هر یک از این مفاهیم، تمایل به درک روابطی که افراد با محیط خود دارند، به ویژه جنبه‏های عاطفی این روابط. (16). بیشتر اندیشمندان و پژوهشگران از مفهوم عاطفی در مفهوم حس تعلق فضا آگاه هستند، اما آن نقطه‏ی گریزش است (17). حس‏تعلق به مکان را می‏توان به معنای خاص و متمایز بودن، ثابت و پایدار ماندن و به جمع تعلق داشتن دانست (18). حس‏تعلق به مکان این است که در دلبستگی فضا یک تجربه اتصال طولانی مدت به یک منطقه جغرافیایی خاص وجود دارد که از نظر منطقه معنی دارد. شخصی که مدت طولانی در یک منطقه خاص زندگی می‏کند، احساس محبت و احساس تعلق را افزایش می‏دهد یا منطقه را جزئی از هویت خود می‏کند. (19) فضا به عنوان هویت شخصی نشانگر اهمیت محیط کالبدی و فیزیکی است، که خود هویت فرد را شکل می‏دهد. (20). در ابتدا تئوری دلبستگی مکانی استاتیک در نظر گرفته می‏شود، اما با گذشت زمان این تئوری پویاتر در نظر گرفته و دائما آمیخته می‏شود. (21). سالهاست که عناصر تشکیل دهنده پیوند مکان مورد توجه محققان قرار گرفته است. در تعیین عنصر تشکیل پیوند مکان در محل متشکله از سه معیار استفاده می شود: از درون شخص، تعامل شخص با دیگران و تعامل با طبیعت (22). حس مکان به معنای ادراک ذهنی مردم از محیط و احساسات کم و بیش آگاهانه آنها از محیط خود است که شخص را در ارتباط درونی با محیط قرار می‌دهد، به طوری که فهم و احساس فرد با زمینه معنایی پیوند خورده و یکپارچه می‌شود (23).

حس مکان و تعلق مکانی

تعلق به مکان که بر پایه حس مکان بوجود می‏آید فراتر از آگاهی از استقرار در یک مکان است. این حس به پیوند فرد با مکان منجر شده و در آن انسان، خود را جزئی از مکان می‏داند و براساس تجربه‏های خود از نشانه‏ها، معانی، عملکردها و شخصیت، نقشی برای مکان در ذهن خود متصور می‏سازد و مکان برای او محترم می‏شود (21). از نگاه پدیدارشناسان، حس مکان به معنای مرتبط شدن با مکان به واسطه درک نمادها و فعالیتهای روزمره است. این حس می‏تواند در مکان زندگی فردی بوجود آمده و با گذر زمان عمق و گسترش یابد (24). حس مکان به مفهوم عاطفه، محبت، قضاوت و تجربه کلی مکان یا توانایی آن در ایجاد حس خاص یا تعلق در افراد است (25). همچنین تعلق مکانی می‌تواند به طور معناداری سرمایه اجتماعی را پیش‏بینی کند (16). ﺣﺲ ﻣﻜﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ادراک ذﻫﻨﻲ ﻣﺮدم از ﻣﺤﻴﻂ و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ آﻧﻬﺎ از ﻣﺤﻴﻂ ﺧﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ را در ارﺗﺒﺎﻃﻲ دروﻧﻲ ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ، ﺑﻪ ﻃﻮری ﻛﻪ ﻓﻬﻢ و اﺣﺴﺎس ﻓﺮد ﺑﺎ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮرده و ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ ﻣﻲﺷﻮد. ارزش‏های فردی و جمعی بر چگونگی حس مکان تأثیر می‏گذارد و حس مکان نیز بر ارزش‏ها، نگرش‏ها و به ویژه رفتار فردی واجتماعی تأثیر می‏گذارد (15). حس مکان نه فقط باعث هماهنگی و کارکرد مناسب فضای معماری و انسان است بلکه عاملی برای احساس امنیت، لذت و ادراک عاطفی افراد نیز می‏باشد و به هویت‏مندی افراد و احساس تعلق آنها به مکان کمک می‏کند (16).

تعلق به مکان شاخصه های هویتی مکان

تعلق مکان از جنبه‏های روانشناسی و هویتی نیز قابل تفسیر است. در روان‏شناسی، تعلق مکانی به رابطه شناختی فرد با یک محیط یا یک فضای خاص اطلاق می‏شود و از لحاظ هویتی، تعلق مکان رابطه تعلقی و هویتی فرد به محیط اجتماعی است (26) که در آن زندگی می‏کند. در واقع دلبستگی به مکان رابطه نمادین ایجاد شده توسط افراد به مکان است که معانی احساسی، عاطفی و فرهنگی مشترکی به یک فضای خاص می‏دهد؛ بنابراین تعلق به مکان، چیزی بیش از تجربه عاطفی و شناختی بوده و عقاید فرهنگی مرتبط کننده افراد به مکان را نیز شامل می‏شود (17).

فرهنگی بودن تعلق به مکان به معنای این است که در اکثر افراد تجزیه و تحلیل فضا به صورت نماد مشترک فرهنگی قابل تجربه است. در واقع، افراد مکان‏ها را به خصوصیات فرهنگی ربط می‏دهند. به گونه‏ای که یک فضا می‏تواند محرک تجربه انسان و یادآور مفاهیم و معانی فرهنگی باشد (18). از نظر پروشانسکی مفهوم هویت مکانی به آن دسته از ابعاد خویشتن اشاره دارد که هویت فردی اشخاص را در رابطه با محیط فیزیکی‏شان تعریف می‌کند. واژه هویت دو معنی می‌دهد: اول همسانی و دوم تمایز. بنابراین هویت مکانی باید هر دو جنبه را با هم ترکیب کند. در هویت مکانی، مکان وسیله‏ای است که فرد خودش را از دیگران(افراد خارج از مکان) متمایز می‌سازد و نیز حس همسانی خود را با افراد داخل مکان حفظ می‌کند (19). هویت مکان عبارت است از آن ابعاد خویشتن که در ارتباط با محیط فیزیکی از طریق الگویی از عقاید، ترجیحات، احساسات، ارزش‏ها و اهداف بوجود و توسعه می‌یابد. این یک پدیده دینامیک و پویا و قابل تغییر در گذر زمان است که از طریق تجربیات زندگی بوجود می‌آیند و تبدیل می‌شوند (21) با بیان مولفه ها و مفاهیم اشاره شده در شکل (1)، در واقع تحلیل رابطه‏ی بین مولفه‏ی زیباشناسی شهری و حس دلبستگی به مکان در فضاهای شهری به سمت ارائه مکان‏هایی با کیفیت حضور بیشتر شهروندان و مطلوبیت بصری گام خواهد برداشت. از این رو مدل مفهومی پژوهش به صورت زیر (شکل 2) ارائه می‏شود.

شکل 1: رویکردهای اصلی تحقیق مبتنی بر حس تعلق به مکان و زیبایی شناسی (منبع: نگارندگان)

شکل2. مدل مفهومی پژوهش

پیشینه تحقیق

مشکینی و همکاران (1393) در ارزیابی حس تعلق به مکان ساکنان شهرهای جدید در شهر جدید هشتگرد، عنوان می‏کنند که یکی از معانی مهم و مؤثر در ارتقاء کیفیت محیط‏های انسانی، حس تعلق‏به مکان می‏باشد. این حس، عامل مهمی در شکل‏گیری پایه‏های ارتباطی استفاده‏کنندگان و محیط بوده و نهایتا منجر به ایجاد محیط‏های با کیفیت خواهد گردید (27).

همچنین، در ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻘﺶ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮوﻳﺎﺑﻰ در اﻳﺠﺎد ﺣﺲ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻜﺎن در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪى ﻣﺴﻜﻮﻧﻰ اﻋﺘﻤﺎدﻳﻪ ﻫﻤﺪان، ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺛﺮ در ﻗﻠﻤﺮو ﭘﺎﻳﻰ ﻧﻈﻴﺮ ﻧﻈﻢ ﺑﺼﺮى، ﺗﻌﺎدل در ﻣﺤﻴﻂ، ﻣﺮزﺑﻨﺪى و ..... ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻰ در ﺷﻜﻞﮔﻴﺮى ﻣﺤﻴﻂ دارﻧﺪ. اﻳﺠﺎد ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪى ﻋﻼﺋﻢ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎى ﻓﻴﺰﻳﻜﻰ (ﻣﺜﻞ دﻳﻮار، ﻧﺮده ى ﺟﺪاﻛﻨﻨﺪه، ...) ﺑﻪ آن ﺷﻜﻞ ﻣﻰ دﻫﺪ و ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻢ در ارﺗﻘﺎ ﺣﺲﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻜﺎن در ﻣﺠﺘﻤﻊ ﻣﺴﻜﻮﻧﻰ اﺳﺖ و میﺗﻮاﻧﺪ در ارﺗﻘﺎ اﻳﻦ ﺣﺲ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ 56(28). در تحلیل لایه ای علت های تغییر مفهوم محله در ارتباط با حس‏تعلق و ارایه سناریوهای بدیل، نتایج به ارایه چهار سناریوی محله هوشمند، محله جهانی، محله پایدار و محله منعطف امعطوف شده است (29).

کرمی و همکاران، (1400)، در تحلیل دلبستگی به مکان و متغیرهای وابسته به آن در مکان‏های سوم شهری در پارک ائل گلی تبریز به این نتیجه می‏رسند که مکان‏های سوم شهری (ائل‌گلی) در شکل‏گیری دلبستگی به مکان تأثیر داشته، دلبستگی مکانی هم در مشارکت، وفاداری، هویت بخشی مکان، پیوند اجتماعی و جذابیت در مکان سوم شهری (ائل‌گلی) بسیار موثر بوده‏اند (30). سهرابیان و حبیب (1394) در بررسی تبیین مولفه‏های زیبایی‏ شناختی منظر شبانه شهر، اشاره می‏کنند که یکی از مولفه‏ای کیفی منظر شبانه شهر، مولفه زیبایی‏شناسی آن می‏باشد (31). ایزدی و اکرمی (1395) در واکاوی مفهوم زیبایی در فضای شهری به روند ایجاد محیط و فضایی زیبا در شهر (طراحی و ساخت شهر زیبا یا زیبا کردن شهر) اشاره می‏کنند (32). مهذب طلاب و همکاران (1397)، در مطالعه نگرش‏ها در زیبایی شناسی منظر شهری، بیان می‏کنند زیبایی منظر شهری دارای ابعاد مختلف و معیارهای متعددی می‏باشد که عقاید و دیدگاه‏های متفاوتی نیز درباره آنها وجود دارد (33).

دناردی (2017)، در مطالعه از طریق یک رویکرد کیفی و بصری، چشم‏انداز و احساس تعلق به مکا‏ن وارتباط با مکان‏های روزمره در تجربه برخی از مهاجران ساکن شمال شرقی ایتالیا نشان دادند که رابطه آنها با محل زندگی، هم براساس اقدامات عملی و هم پاسخ‏های عاطفی استوار است. "بعد عاطفی" منبع اصلی حس‏تعلق به مکان به حساب می‏آید: این امر به ویژه با معانی نمادین چشم‏انداز (منظره)، عمدتاً از طریق خاطرات مهم، روابط اجتماعی و کیفیت زندگی تعیین می‏شود (34).

مطالعات در رابطه با معنی مکان، احساس تعلق به مکان و شخصی‏سازی در بین دانشجویان دانشگاه ترکیه، که مبتنی بر نوع خصوصیات شخصی، اجتماعی و مکانی است، بر معانی و احساسات دانشجویان بر معنی در مکان و تفاوت های جنسیتی در مورد درک و ویژگی‏های مکان تأثیر گذاشته است (35).

در مورد حس مکان و پایداری میراث فرهنگی در منطقه جورج تاون و ملاکا با استفاده از مفاهیم دلبستگی مکان، به بررسی عناصر "پیوند فرد- مکان" می‏پردازد (36). الگوی انتخابی برای بررسی عوامل تعیین کننده حس‏تعلق به مکان برای شهرک‏سازی مهاجران روستایی و شهری در چین نشان داد که هویت اجتماعی نقش مهمی در تعیین تصمیمات اسکان مهاجران روستایی و شهری ایفا می‏کنند. علاوه بر این، دستمزد، تحصیلات و بهداشت همچنین بر تمایل کارگران مهاجر برای اسکان در منطقه معین تأثیر می‏گذارد. بنابراین، برای ارتقاء شهرنشینی و حس تعلق به مکان در شهرک‏ها، سیاست‏گذاران باید به خواسته‏های ذهنی و تصویری مهاجران روستایی و شهری توجه کنند. تبعیض هویتی و نژادی را از بین برند تا تمایل آنها برای اسکان در شهرها را ترغیب و حس‏تعلق به شهرک‏ها بیشتر شود (37). تورسیچ (2019)، در ارزیابی شهر به عنوان یک فضای زیباشناختی، بیان می‏کند زیباشناسی مانند بسیاری دیگر از پدیده‏های اجتماعی، پدیدار می‏شوند، بدین معنا که  بصورت مقوله‏هایی با کیفیت‏های متفاوت در هر مقیاس، متفاوت ظاهر می‏شوند (38).

روش بررسی

تحقیق حاضر از نوع کاربردی و به لحاظ روش، توصیفی تحلیلی می‏باشد. جهت گردآوری اطلاعات از دو روش اسنادی و مطالعه میدانی استفاده شد. در روش اسنادی داده‏ها از منابع مختلف کتابخانه‌ای و اسنادی (مدارک علمی، کتاب‌ها، مقالات داخلی و خارجی، سایت‏های اینترنتی و پایان‏نامه‏های کارشناسی ارشد و دوره دکتری مرتبط با تحقیق) استخراج شدند. مطالعه میدانی نیز جهت سنجش ویژگی‏های منطقه (که در منابع کتابخانه‏ای موجود نیست) به کار رفت. حجم نمونه با توجه به مشخص نبودن حجم جامعه آماری؛ فرمول کوکران از نوع جامعه نامحدود در نظر گرفته شده و حجم جامعه آماری یا N شامل 384 نفر از بازدیدکنندگان و استفاده کنندگان از میدان ساعت کلانشهر تبریز در نظر گرفته شد. توزیع این نمونه ها به شیوه  احتمالی از نوع تصادفی ساده بوده است. در انتخاب نمونه سعی گردید از جهات اربعه میدان ساعت افراد مورد پرسشگری قرار گرفتند.

6

پرسشنامه در مقیاس لیکرت 5 گزینه‌ای تنظیم شده است. بررسی روایی پرسشنامه لاوشه با استفاده از دیدگاه‏های کارشناسان و متخصصان انجام گرفت. امتیازCVR  همه آیتم‏ها بالاتر از 79/0 داشته لذا مناسب تشخیص داده شدند. پایایی پرسشنامه به دو شیوه همسانی درونی و آزمون و پس آزمون تایید گردید. در این پژوهش قبل از گرد‌آوری داده‌ها به منظور اطمینان از اعتبار و پایایی پرسشنامه مورد استفاده، با استفاده از پیش آزمون که با 40 پرسشنامه انجام گرفته است، آزمون آلفای کرونباخ محاسبه گردید. میزان آلفای کرونباخ را در صورت حذف هر یک از سوالات به دست می‌آوریم تا اگر سوالی بر میزان آلفای کرونباخ تاثیر نامناسب داشت حذف شود. بر اساس پیش آزمون انجام شده مقدار آلفای کرونباخ برای 916/0 به دست آمد که درسطح قابل قبول و مناسبی می‌باشد. جدول شماره (1) نتایج تحلیل روایی ابعاد متغیر وابسته و متغیر مستقل را نشان می‌دهد. همچنین آمارهای کلی گویه‌های پژوهش در جداول مشخص شده است.

جدول 1.  مربوط به پایایی پرسشنامه

باتوجه به‌اینکه میزان این ضریب بالاتر از 7/0هست از پایایی بالایی برخوردار هستند. به منظور تجزیه و تحلیل داده‏ها از تحلیل عاملی مسیر شامل SEM با نسخه 26 AMOS مجموعه نرم‏افزاری آماری SPSS استفاده شد. در جدول زیر متغیرهای تحقیق آمده است.

جدول 2. متغیرهای تحقیق

محدوده‏ی مورد مطالعه

مطابق شکل (3)، میدان ساعت تبریز در منطقه 8 شهرداری کلان‏شهر تبریز قرار دارد. میدان ساعت، هسته مرکزی بافت تاریخی تبریز را شامل می‏شود که در طرح تفضیلی به عنوان محور تاریخی- فرهنگی در نظر گرفته شده است. این میدان در مقابل عمارت شهرداری معروف به "ساختمان ساعت"، واقع شده است. مردم اصطلاحا به این میدان "ساعات قاباغی" (جلوی ساعت) می‏گویند. این میدان در تقاطع خیابان‏های ارتش جنوبی و امام خمینی قرار دارد. وجه تسمیه این میدان به سبب شهرت ساعت تعبیه شده برروی عمارت شهرداری است. میدان ساعت تا سال 1324 به عنوان چهار راه مورد استفاده بود، و در زمان حکومت ملی آذربایجان میدان آن ساخته شد و تندیس نیم تنه باقرخان سالار ملی در آنجا نصب شد، این میدان از میادین اصلی شهر تبریز به شمار می‏رود. میدان ساعت تبریز علاوه بر اتصال بافت قدیم و میانی تبریز، بعنوان یکی از مراکز فعال شهری نقش مهمی در جریانات اجتماعی و فرهنگی دارد. وجود ابنیه با ارزش و خاطره برانگیز از یک سو و تجربه نسل‏های مختلف از سوی دیگر این مکان را بعنوان یکی از نقاط لنگرگاهی در شهر تبریز معرفی می‏کند. حضور ساختمان شهرداری و عناصر شهری و کاربری‏های متنوع و همجواری با پیاده راه تربیت و بافت تاریخی غنای تاریخی و ادراکی این مکان را دو چندان نموده است.

یافته‏ها

با توجه به یافته‏های پژوهش از کل حجم نمونه 73 درصد را مردان و 27 را زنان تشکیل داده‏اند. از نظر توزیع سنی،گروه سنی 26-35 سال با 37 درصد بیشترین میزان پاسخگویی داشتند، از نظر تاهل، بیشتر پاسخگویان با 27 درصد مجرد بودند. همچنین از نظر تحصیلات بیشتر نظر دهندگان با 38 درصد لیسانس بوده، در رابطه با شغل هم بیشترین مربوط به افراد با شغل ثابت 26 درصد و دانشجو 22 درصد می‏باشد. همچنین از نظر وضعیت زندگی، رابطه با خانواده، سطح درآمد ماهیانه بترتیب: باخانواده زندگی می‏کنم با 88 درصد، خوب 93 درصد، مابین 2-4 میلیون بیشترین درصد را به خود اختصاص داده‏اند. 

شکل3: موقعیت میدان ساعت در شهر تبریز و منطقه 8. ماخذ: نگارندگان

بررسی رابطه سه معیار امنیت، منظرو نورپردازی شبانه در تعلق به مکان

براساس رگرسیون نمودارهای هیستوگرام در نرم‏افزار spss چنین به نظر می‏رسد که امنیت یکی از مهمترین فاکتورهای طراحی شهری است که می‏تواند بر تقویت جذب مخاطب تاثیر بسزایی بگذارد، آیتم بعدی منظره و روشنایی مناسب در طول شب است که می‏تواند برای داشتن فضایی متناسب برای شهروندان باشد. در واقع به نظر می‌رسد در یک چارچوب طراحی شهری فضاهای عمومی که هدف آن ارتقا تجربه زیبایی‏شناسی محیطی شهروندان و تقویت حستعلق ایشان به مکان است، به تحقق ویژگی‏های موجود در گزاره‌های پیش گفته بیش از ویژگی‏های دیگر باید توجه شود (شکل 5). 

شکل 5: روابط علّی استاندارد شده مدل نهایی پژوهش (منبع: نگارندگان)

شکل4: بررسی سه معیار اصلی تحقیق( روشنایی، منظره و امنیت) در میدان ساعت تبریز (منبع: نگارندگان)

جدول 3:  اندازه گیری متغیرهای حس‏تعلق و زیباشناسی

آمار استنباطی

نتایج جدول 4 نشان می‌دهد که میانگین نمرات تعلق اجتماعی، قدرت تحرک، دسترسی، خوانایی، ادراک و معنی، تجربه حسی و هویت مداری درحد متوسط بدست آمده است، با توجه به اینکه سطح معناداری (P-Value) در نمرات جذابیت و وفاداری بازدیدکننده کوچکتر از 5 درصد (05/0>p)  و قدر مطلق تی محاسبه شده بزرگتر از تی (96/1) در سطح اطمینان 95 درصد بدست آمده است..

جدول 4: تاثیر زیبایی‏شناسی محیطی بر حس‏تعلق به مکان

توجه: تفاضل میانگین در سطح 05/0 معنی دار است. (منبع: نگارندگان)

برای بررسی میزان اثرگذاری زیباشناسی محیطی در حس تعلق در میدان ساعت و اثرات هر دو مولفه بر کیفیت محیطی میدان ساعت تبریز، ساختار‏های شناسایی شده با تحلیل عاملی و SEM را بررسی شد. همچنین رابطه معنادار بین زیباشناسی و حس تعلق نشان داد که اولی تاثیری مستقیم و مثبتی بر دومی داشته است. یعنی ارتباط این دو تاثیر خاصی بر کیفیت محیطی فضای میدان ساعت تبریز گذاشته است، یافته‏های پژوهش نشان داد که تعلق اجتماعی، نشان دهنده رابطه خوانایی و هویت مکانی نسبت به ادراک محیط است. جذابیت فضایی و طراحی فضای زیبا با یکدیگر رابطه قوی زیباشناسی را تشکیل دادند. این یافته‏ها نشان می‏دهد. میدان ساعت تبریز به عنوان یک فضای محیطی و شهری محبوب برای کاربران و گردشگران برای تفریح، گذران اوقات فراغت، بازدید و عکاسی است، فعالیت‏هایی‏که اهمیت معماری قدیمی آن، دکوراسیون ساختمانهای سنتی و طراحی مدرن تاسیسات آن را نشان می‏دهند و از این طریق بر حس تعلق عملکردی آن مکان اثر مثبتی می‏گذارند. در ضمن، میدان های شهری محل‏های اجتماعی برای تعاملات اجتماعی، مهمانی‏ها و دوست‏یابی است. در این معنی، فعالیت‏هایی از قبیل نمایشگاه‏های هنری، فستیوال‏ها و سمینارها بشدت تعاملات اجتماعی بازدیدکنندگان را افزایش می‏دهند و برسازگاری بر پیوندهای زیباشناسی تاکید می‏کنند.

جدول 5:  تاثیر حس‏تعلق بر کیفیت محیطی میدان ساعت تبریز  مشارکت در فعالیت و وفاداری بازدیدکننده

توجه: تفاضل میانگین در سطح 05/0 معنی دار است. (منبع: نگارندگان)

نتایج جدول 5 نشان می‌دهد که نمرات حس تعلق، تعلق اجتماعی، قدرت تحرک و هویت مداری بازدیدکننده بالاتر از متوسط و نمرات دسترسی، خوانایی در حد متوسط بدست آمده است، با توجه به اینکه سطح معناداری (P-Value) در نمرات حس تعلق، تعلق اجتماعی، قدرت تحرک و هویت مداری دسترسی، خوانایی بازدیدکننده کوچکتر از 5 درصد (05/0>p)  و قدر مطلق تی محاسبه شده بزرگتر از تی جدول (96/1) در سطح اطمینان 95 درصد بدست آمد.

جدول 6:  همبستگی‏هایی برای مقیاس‏های جمع‏بندی شده

توجه: همبستگی در سطح 01/0 (2-دنباله‏ای) معنادار است. (منبع: نگارندگان)

نتایج بیانگر تعلق اجتماعی، یعنی بعد اجتماعی حس تعلق بعنوان مهمترین عامل حس تعلق برای بازدید از میدان ساعت تبریز است، و بعد عملکردی حس تعلق یعنی قدرت تحرک و خوانایی تاثیر معناداری بر حس تعلق و تعلق اجتماعی ندارد. در ضمن، یکی از مشکلات پدید آمده در مطالعه این بود که پاسخ‏دهندگان تحصیل‏کرده پیوند اجتماعی کمتری با میدان ساعت تبریز گزارش دادند. بنابراین، برای تقویت حس تعلق بازدیدکننده، همه مکان‏های تفریحی و گذران اوقات فراغت، کافه‏ها، نمایشگاه‏ها، رستوران‏های مخصوص، هنری و .... باید برای برخوردهای اجتماعی با کیفیت بالا و با هدف رتبه‏بندی در بین میدان‏های شهری مورد علاقه بازدیدکنندگان از نظر طراحی و توسعه از وضع بهتری برخوردار باشد.

شاخص‌های برازندگی مدل معادلات ساختاری پژوهش

ماتریس کوواریانس ورودی شامل 30 متغیر بوده که شامل 14 متغیر مشاهده شده و 16 متغیر پنهان می‌باشد. این مدل دارای 412 گشتاورهای نمونه متمایز و تعداد 95 پارامتر متمایز که می‌بایستی برآورد شود، می‌باشد. بنابراین این مدل دارای 356 درجه آزادی است و از این رو شاخص برازش کای اسکور نیز محاسبه شده است که در جدول (7) مشاهده می‌گردد. این یافته‌ها نشان می‌دهد که مدل به خوبی با داده‏ها برازش دارد. آزمون کای اسکور بیانگر برازش مناسب مدل با ماتریس واریانس - کوواریانس است، همچنین آماره‌های NFI , RFI , IFI , TLI و CFI که در جدول (8) نشان داده شده است همگی در سطح خوب و نزدیک و یا بالاتر از 9/0  قرار دارند، همچنین مقدار RMSEA  کمتر از 1/0 بوده که همگی نشان از برازش بسیار خوب مدل با داده‌های پژوهش دارند.

در نرم افزار Amos پنج شاخص (NFI, RFI, IFI, GFI, CFI) بر مبنای مقایسه کای اسکوئر مدل با کای اسکوئر مدل مبنا گزارش می‌شود که همگی آن شاخص‌ها بین صفر و یک قرار دارند و هر چه مقدار آن‌ها به مقدار یک نزدیک‌تر شود حاکی از قابل قبول‌تر بودن مدل تلقی می‌شود.

یکی از شاخص‌های عمومی برای به حساب آوردن پارامترهای آزاد در محاسبه شاخص برازش، کای‏اسکوئر به‏ هنجار یا نسبی است که از تقسیم مقدار کای ‏اسکوئر بر درجه آزادی مدل محاسبه می‌شود. اغلب مقادیر بین 2 تا 3 را برای این شاخص قابل قبول می‌دانند.

شکل 5 روابط علی استاندارد شده مدل نهایی را نشان داده و جدول (9) و شکل 6 ساختار نهایی مدل را ارائه می‏دهد و نشان می‏دهد که در مدل ساختاری نهایی دو مولفه زیباشناسی محیطی (مستقیم با 96/0 و غیر مستقیم 65/0) و حس تعلق هم به طور (مستقیم با 94/0 و غیر مستقیم با 78/0) در کل، با 93/0 در کیفیت محیط شهری در میدان ساعت تبریز تاثیرگذار بوده اند.

جدول 7: شاخص کای ساختاری پژوهش

اسکور مدل معادلات، (منبع: نگارندگان)

جدول 8: شاخص‏های برازش مدل نهایی

(منبع: نگارندگان)

جدول 9. آثار مولفه‏های تاثیر گذار بر کیفیت محیط شهری میدان ساعت تبریز

بحث و نتیجه گیری

هدف تحقیق حاضر بررسی کیفیت محیطی فضاهای شهری با مولفه‏های زیبایی‏شناسی و حس‏تعلق شهروندان است که از طریق روشهای آماری و مطالعات اسنادی در یک نمونه موردی در یک میدان قدیمی تبریز مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج حاصله از این نظر اهمیت دارد که معماران و شهرسازان بعنوان موثرترین ابعاد شکل‏دهی به سکونتگاههای انسانی باید همواره مولفه‏های اجتماعی و ادراکی را بعنوان دستمایه تجربه کاربر از شهر مورد توجه قرار داده و آگاهی از تجارب شکست و خطاهای مدرنیته انگاری شهر باید ملاک تجربه مدیران شهری و دست اندرکاران

شکل 9: مدل ساختار نهایی پژوهش (منبع: نگارندگان)

باشد. اگر چه متغیرهای تعدیل کننده تحقیق سعی دارد قرایتی انسانی از فضا و ملاک‏های زیبایی فضا در اکولوژی انسانی و زیستی آن ارایه نمایند، یافته‏ها نشان می‏دهد که در مدل ساختاری نهایی دو زیباشناسی محیطی (مستقیم با 96/0 و غیر مستقیم 65/0) و حس‏تعلق هم به طور (مستقیم با 94/0 و غیر مستقیم با 78/0) در کل، با 93/0 در کیفیت محیط شهری در میدان ساعت تبریز تاثیرگذار بوده‏اند. پا به پای آن متغیرهای کالبدی تفسیری عینی و متغیرهای عملکردی تفسیری ذهنی از فضا را قرائت و ساختار اجتماعی و اقتصادی لایه های سیاسی و انسانی فضا را تاویلی متفاوت از جنس زمان و مکان می‏کنند. اگر چه نتایج و تفسیر یافته‏ها در یک رابطه ریاضی و کمی بسیاری از وابستگی‏ها را تبیین می‏کند با این حال هیبت و کلیت فضا نیز مصادیق آماری را جانی دوباره بخشیده و چهره عرفی و معقول به نتایج تحقیق می‏بخشد. امنیت و حضور شبانه و زیبایی محیط و از آن گذشته مولفه‏های عملکردی و کاربری‏ها همچنان با تاثیرگذاری‏های خود این نکته را متصور می‏سازد که مکان کلیتی بهم پیوسته از عناصری است که تغییر در هر کدام از آنها متضمن تغییر در دیگری است. اگر چه خلق فضاهای به ظاهر زیبا شهری زیبا را به تصویر می‏کشد با این حال شهر زیبا شهری مهربان نیست تا زمانی که مولفه‏های اجتماعی و انسانی و فرهنگی بعنوان بخشی از ادراک زیباشناختی مکان به تعلق مکانی و دلبستگی انسان معاصر منجر شود. تعلق به مکان آغاز مداخله انسان دوستانه در مکان و مقدمه مشارکت و حفاظت از مکان است.

با عنایت به یافته‏های تحقیق می‏توان به راهبردهای زیر در تحقق زیبایی‏شناسی و از آن طریق تعلق به مکان منجر شد و مکان‏های انسانی را محیطی آکنده از صمیمیت و کیفیت طراحی نمود:

1. احیای زندگی شبانه و ارتقاء حضور در فضاهای شهری ضمن توجه به مفهوم انعطاف‏پذیری فضا در ساعات روز
2. توجه به بعد امنیت و ایمنی و ارتقاء آسایش اقلیمی و حضورپذیری
3. توجه به زیباسازی شهری منطبق با سنت‏های بومی و کاربست المان‏های شهری معرف فرهنگ و هویت مکان
4. احیای طبیعت و ارتقاء حضور عناصر طبیعی در مکان‏های شهری
5. توجه به کاربری‏های جاذب جمعیت در توجه به ابعاد تفریح و فراغت مکان‏ها و کاربست مفهوم شفافیت و سیالیت فضا
6. ایجاد فرصت‏های اجتماعی و کاهش آسیبهای زمینه‏ساز اجتماع‏گریزی
7. توجه به تردد پیاده و دسترسی ایمن به فضاها ضمن توجه به مفهوم سلسله مراتب
8. کاهش آلودگی‏های صوتی و شنیداری
9. استفاده از عناصر مقوم غنای حسی نظیر فواره‏ها و نور در طراحی منظر سبز
10. تقویت کاربست نمادها و نشانه‏های بومی و هویتی در تزیینات و فرم‏ها ضمن توجه به اهمیت بخشی به بناها و مکانهای تاریخی و خاطره برانگیز
11. توجه به منظر زمین و احیای زیبایی آن در کنار توجه به ویژگیهای کارکردی آن
12. احیای حیات اجتماعی فضاهای عمومی از طریق تدارک برنامه‏های فرهنگی و اجتماعی
13. توجه به تداوم حضور نسلی و همه شمولیت مکانها
14. ارتقاء خوانایی مکان از طریق مرکزیت و تفوق عناصر مهم و خاطره‏انگیز

تحقیق حاضر با توجه به محدودیتها و موانع موجود موارد تحقیق در میدانهای سنتی و جدید از منظر تعلق مکانی و وابستگی به مولفه‏های زیباشناختی، تفسیر زیبایی از منظر کودکان و بانوان و تفاوت آن در ادراک و تعلق و بررسی معیارهای زیبایی و تعلق از منظر اسلامی و فرهنگ بومی را بعنوان پایه‏های برای مطالعات بعدی پیشنهاد می‏نماید.

منابع

1. صرافی، مظفر، محمدی، علیرضا. سنجش کیفیت محیط شهری مطالعة موردی: محله‏های شهر برازجان. دانش شهرسازی، 1396، دوره 1، شماره 1، 37-53.
2. ایراندوست، کیومرث، سکونتگاههای غیررسمی و اسطوره حاشیه‏نشینی، تهران: شرکت پردازش و برنامه‏ریزی شهری، 1389.
3. Carmona, M., 2019, Principles for public space design, planning to do better. Urban Des Int 24, 47-59, https://doi.org/10.1057/s41289-018-0070-3.
4. Cabrera-Barona, P., & Merschdorf, H. 2018. A Conceptual Urban Quality Space-Place Framework: Linking Geo-Information and Quality of Life. Urban Science, 2(3), 73. doi:10.3390/urbansci2030073.
5. Chappell, E. N., Parkins, J. R., & Sherren, K. 2020. Climax thinking, place attachment, and utilitarian landscapes: Implications for wind energy development. Landscape and Urban Planning, 199, ://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2020.103802.www.elsevier.com/locate/geoforum.
6. Vihanninjoki V. (2019). Urban Places as Aesthetic Phenomena: Framework for a Place-Based Ontology of Urban Lifeworld. Topoi. doi:10.1007/s11245-018-9601-1.
7. Kudryavtseva, V. A. 2021. The modern urban environment: development trends and prospects. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science, 751(1), 012027. doi:10.1088/1755-1315/751/1/012027.
8. خادم الحسینی، احمد، منصوریان، حسین و ستاری، محمدحسین، سنجش کیفیت زندگی در نواحی شهری (مطالعه‏ی موردی: شهر نورآباد استان لرستان)، جغرافیا و مطالعات محیطی، 1389، دوره 1، شماره 3، 45-60
9. شاهی آقبلاغی، عارف، زنگنه، یعقوب، خدابنده‏لو حسن، درودی‏نیا، عباس، ، سنجش شاخصهای کیفیت محیط شهری (مطالعه‏ی موردی: مسکن مهر شهر سبزوار)، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 1395، دوره 7، شماره 26، 54-72.
10. Çelik, D, Açiksöz, S, 2017, Urban aesthetic and urban landscape design guides: A case study of Bartın-Turkey, Journal of Environmental Biology, 38, 893-901.
11. Ahmad Nia, H, Alpar Atun. R, Rahbarianyazd. R, 2017. Perception Based Method for Measuring the Aesthetic Quality of the Urban Environment: The Case of Famagusta. Open house international. 42(2). https://www.researchgate.net/publication/312191981
12. Ahmad Nia, H, Suleiman, Y. H, 2018, Aesthetics of Space Organization: Lessons from Traditional European Cities, Journal of Contemporary Urban Affairs, 2(1), 66-75, https://doi.org/10.25034/ijcua.2018.3659.
13. Evangelinos, C.; Tscharaktschiew, S. 2021, The Valuation of Aesthetic Preferences and Consequences for Urban Transport Infrastructures. Sustainability, 13, 4977. https://doi.org/10.3390/su13094977.
14. Al-Hinkawi. W. S, Al-Qaraghuli. A. S, 2017, Aesthetic values of the future cities, Some of the authors of this publication are also working on these related projects, See discussions, stats, and پauthor profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/311583763.
15. Spence, C. 2020. Senses of place: architectural design for the multisensory mind. Cognitive Research: Principles and Implications, 5(1). doi:10.1186/s41235-020-00243-4.
16. Marques, B., Freeman, C., Carter, L., & Pedersen Zari, M. 2020. Sense of Place and Belonging in Developing Culturally Appropriate Therapeutic Environments: A Review. Societies, 10(4), 83. doi:10.3390/soc10040083.
17. Ryfield, F., Cabana, D., Brannigan, J., & Crowe, T. 2019. Conceptualizing ‘sense of place’ in cultural ecosystem services: A framework for interdisciplinary research. Ecosystem Services, 36, 100907. https://doi.org/10.1016/j.ecoser.2019.100907
18. میرزا محمدی، احمد، باقرزاده کثیری شهره و زینالی عظیم علی، تحلیل طراحی و معماری مجتمع مسکونی پایدار با تاکید بر روان شناسی محیطی از بعد حس تعلق به مکان (مطالعه موردی: برج‏های آسمان تبریز)، اندیشه معماری، 1399، 4(8)، 105-119.
19. Escalera-Reyes, J. 2020. Place Attachment, Feeling of Belonging and Collective Identity in Socio-Ecological Systems: Study Case of Pegalajar (Andalusia-Spain). Sustainability, 12(8), 3388. doi:10.3390/su12083388.
20. Eaton, W. M., Eanes, F. R., Ulrich-Schad, J. D., Burnham, M., Church, S. P., Arbuckle, J. G., & Cross, J. E. 2019. Trouble with sense of place in working landscapes. Society & Natural Resources, 32(7), 827-840. https://doi.org/10.1080/08941 920.2019.1568653.
21. Rajala, K., Sorice, M. G., & Thomas, V. A. 2020. The meaning(s) of place: Identifying the structure of sense of place across a social–ecological landscape. People and Nature, 2(3), 718-733. doi:10.1002/pan3.10112.
22. صادقی، علیرضا، تبیین نسبت حس تعلق با زیبایی شناسی محیطی در فضاهای عمومی شهر ایرانی- اسلامی، رساله دکتری، شهرسازی، به راهنمایی: محمدرضا پورجعفر، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده هنر و معماری. تهران، 1293.
23. پورجعفر محمدرضا، ایزدی، محمدسعید، خبیری، سمانه، دلبستگی مکانی؛ بازشناسی مفهوم، اصول و معیارها، هویت شهر، 1394، دوره 9، شماره 26، 43-64
24. Relph, E. Place and Placelessness, Pion, London, 1976.
25. سلطانی، یزدان؛ فیضی، محسن؛ فلامکی، محمدمنصور؛ محمودی زرندی، مهناز، تبیین الگوی طراحی مسکن، بر مبنای معیارهای عینی حس تعلق به مکان از دیدگاه کاربران و طراحان (مطالعه موردی: شهر کرمانشاه)، مطالعات محیطی هفت حصار، 1398، شماره 30، 5-16.
26. حبیبی دیانا، کسالایی افسانه، گرجی پور، فاطمه، توکلی مهرداد، تبیین حس تعلق به مکان و هویت در فضاهای شهری با تاکید بر بازارهای سنتی، معماری شناسی، 1397، دوره 1، دوره 3، 1-8
27. مشکینی، ابوالفضل، قاسمی اکرم، حمزه نژاد مهدی، ارزیابی حس‏تعلق به مکان ساکنان شهرهای جدید (مطالعۀ موردی: شهر جدید هشتگرد)، فضای جغرافیایی، 1393، دوره 14، شماره ی 48، 41-56.
28. بلالی اسکویی، آزیتا، حیدری ترکمانی مینا، دیبا، فربد، تحلیل لایه‏ای علتهای تغییر مفهوم محله در ارتباط با حس‏تعلق و ارایه سناریوهای بدیل، دانش شهرسازی، 1398، دوره 3، شماره 3، 65-81.
29. کشاورزی، گلاره، جلالیان، سارا، ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻘﺶ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮوﻳﺎﺑﻰ در اﻳﺠﺎد ﺣﺲﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻜﺎن در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎى ﻣﺴﻜﻮﻧﻰ (ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردى: ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺴﻜﻮﻧﻰ اﻋﺘﻤﺎدﻳﻪ ﻫﻤﺪان)؛ مطالعات محیطی هفت حصار، 397، دوره 7، شماره ی 27، 81-91.
30. اسلام کرمی، بصیری، مصطفی و زینالی عظیم، علی، تحلیل دلبستگی به مکان و متغیرهای وابسته به آن در مکانهای سوم شهری (نمونه موردی: پارک ائل گلی تبریز)، پژوهش‏های جغرافیای برنامه ریزی شهری، 1400، دوره 9، شماره 3، 735-759.
31. سهرابیان، گودرز، و حبیب، فرح، بررسی تبیین مولفه‏های زیبایشناختی منظر شبانه شهری، مدیریت شهری، 1394، شماره 41، 187-204
32. ایزدی ملیحه، اکرمی مهسا، واکاوی مفهوم زیبایی در فضای شهری، راهبرد توسعه، 1395، شماره 50، صص: 66-85
33. مهذب طلاب، محمد؛ کریمی مشاور، مهرداد و سجادزاده، حسن، نگرش‌ها در زیبایی‌شناسی منظر شهری، برنامه‏ریزی توسعه شهری و منطقه‏ای، 1397، دوره 3، شماره 6، 81-111
34. DeNardi, A, 2017, Landscape and sense of belonging to place: the relationship with everyday places in the experience of some migrants living in Montebelluna (Northeastern Italy), Journal of Research and Didactics in Geography (J-READING), 1(6), 61-72.
35. Dazkir, S. S, 2018, Place Meaning, Sense of Belonging, and Personalization Among University Students in Turkey, Family and Consumer Sciences Research Journal, 46(3), 252-266.
36. Kian Tan, S, Hooi Tan, S, Sin Kok, Y, Wei Choon, Sh, 2018, Sense of place and sustainability of intangible cultural heritage e the case of George Town and Melaka, Tourism Management, 67, 376-387.
37. Liu, Z, Zhang, Y, Zheng, Y, Lan, J, Zhang, G, 2109, Sense of belonging and social identity on the settlement intentions of rural-urban migrants: evidence from China, Ciência Rural, 49(8), 1-12, http://dx.doi.org/10.1590/0103-8478cr20190979.
38. Tursić M, 2019 The city as an aesthetic space, City, 23:2, 205-221, doi:10.1080/13604813.2019.1615762.

[1]- استادیار گروه معماری، واحد اسکو، دانشگاه آزاد اسلامی، اسکو، ایران

[2]- استادیار گروه معماری و شهرسازی، عضو باشگاه نخبگان و پژوهشگران جوان، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران ^*( نویسندة مسئول)

[3]- دانشجوی دکتری رشته معماری، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران

[4]- کارشناس ارشد معماری، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

[5]- Assistant Professor of Architecture, Oskou Branch, Islamic Azad University, Oskou, Iran

[6]- Assistant Professor of Architecture and Urban Planning, Member of Elite and Young Researchers Club, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran *)Corresponding author(

[7]- PhD Student in Architecture, Ardabil Branch, Islamic Azad University, Ardabil, Iran

[8]- Master of Architecture, West Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran