تحلیل اثر هندسه‌ی پلان و توانمندی معماران سنتی بر گونه‌شناسی فرمِ معماری کبوترخانه‌های اصفهان

مقاله پژوهشی

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و چهارم، شماره سه، خرداد ماه 1401(255-270)

تحلیل اثر هندسه­ی پلان و توانمندی معماران سنتی بر گونه­شناسی فرمِ معماری کبوترخانه‌های اصفهان

افروز رحیمی آریایی[1] ^*

a.rahimiariayi@sepehr.ac.ir

 نیما ولی بیگ[2]

چکیده

زمینه و هدف: کبوترخانه­ها از لحاظ معماری، سازه و تزئینات دارای ویژگی­های برجسته­ای هستند؛ تحلیل هندسه شکلی و گونه­شناسیِ آن­­ها، نه تنها نقش به­سزایی در شناختِ معماری سنتی ایرانی دارد، بلکه می­تواند از فراموشیِ این بناهای همسان و تابع محیط طبیعی نیز جلوگیری کند. به اعتقاد نگارندگان بین خلاقیت معماران­سنتی، تناسبات، فرم و اندازه ی پلان،  با انواع کبوترخانه­های محدوه اصفهان، رابطه مستقیم وجود­ دارد. لذا هدف، تحلیلِ نقش هندسه در فرم نهایی کبوترخانه­های اصفهان است. کبوترخانه­ها برای نخستین­بار به­صورت توصیفی مورد توجه سیاحان قرار­گرفتند و برخی علاوه­بر بررسی جنبه­های شکلی، کالبد و سازه­ی آن­ها را دسته­بندی کرده­­اند. این پژوهش گونه­شناسیِ جامعی از کبوترخانه­ها با دیدگاه هندسی ارایه خواهد­کرد.

روش بررسی: روش تحقیق توصیفی، مقایسه­ای و تحلیلی، است. اطلاعات از طریق منابع کتابخانه­ای و میدانی، به­دست آمده است.

یافته­ها: مشخص گردید که بین ارتفاع با تعداد طبقات، قطر کبوترخانه، استوانه­های میانی و ضخامت دیواره­ی آن، ارتباط معناداری وجوددارد. شکل­ها، هندسه کالبد و ابعاد گوناگون پلان از یکسو و خلاقیت  معماران از سوی دیگر، احجام گوناگونی را در ساختار کبوترخانه­های شهر اصفهان پدید آورده­اند.

بحث و نتیجه­گیری: براساس یافته­ها به لحاظ هندسه­ی پلان، دوازده گونه(رایج­ترین مدور ساده)، از نظر حجم چهارگونه­ی اصلی، و برپایه­ی تعداد طبقات سه گونه شناسایی­شد. همچنین به­طور معمول نسبت ارتفاع به دهانه حدود دوبرابر است.

واژه­های کلیدی: معماری برج­کفتر، گونه­شناسیِ کبوترخانه، ویژگی­های هندسی، توان­مندی استادکار سنتی، معماری اصفهان.

واژه­های کلیدی: معماری برج­کفتر، گونه­شناسیِ کبوترخانه، ویژگی­های هندسی، توان­مندی استادکار سنتی، معماری اصفهان.

Analysis of the effect of plan geometry and capabilities of traditional architects on the typology of the architectural form of Isfahan Dove Towers

Afrooz Rahimi Ariaei [3] ^*

a.rahimiariayi@sepehr.ac.ir

 Nima Valibeig[4]

Abstract

Background and Objective: Dove towers have outstanding architectural, structural, and decorative characteristics. Geometric and typological examination of dove towers not only paves the way to understanding traditional Persian architecture but also prevents these environment-friendly structures from being forgotten.

According to the authors, there is a direct relationship between the creativity of traditional architects, proportions, form, and size of the plan with different types of dove towers in Isfahan. Accordingly, the present study aimed to analyze the final form of dove towers in Isfahan from the aspect of geometric features. Historically, certain foreign travelers have described some of the dove towers in Isfahan. Some travelers have also made attempts to explain them physically and structurally. This study will provide a comprehensive typology of dove towers from a geometric perspective.

Material and Methodology:  The methodology has been descriptive, comparative, and analytic. Also, data were collected based on library sources and field studies.

Findings: It was found that there is a significant relationship between height and the number of floors, the diameter of the dove towers, the middle cylinders, and their wall thickness. On the one hand, the shapes, the geometry of the body, and the various dimensions of the plan. On the other hand, the creativity of the architects has created different volumes in the structure of the pigeon houses in Isfahan.

Discussion and Conclusion: Based on the findings, according to plan geometry, twelve species were identified (the most common being simple circular), in terms of volume, four main species were recognized, and three species were known based on the number of floors. Also, the ratio of height to span length is usually about double.

Key words: Architectural of dove towers, typology of pigeon houses, geometric features, mastery of traditions architects, Isfahan architecture.

مقدمه

در گوشه و کنار زمین­های زراعی شهر اصفهان برج­هایی متعلق به کبوتران به چشم می­خورند. از نظر برخی ایران مملکتی است که بهترین کبوترخانه­های جهان در آن ساخته شده­است(1). کبوترخانه­ها به عنوان یکی از بناهای عام­المنفعه، از لحاظ معماری(تناسبات، تبادلات دمایی، نور و ترفندهای امنیتی)، سازه(کاهش ضخامت، استوانه درونی بلندتر، طاق­های بین استوانه داخلی و خارجی جهت کاهش طول برش و افزایش استحکام در برابر رزونانس) و تزئینات(چیدمان آجر و گاه مقرنس ساده در لبه بام، نقوش اسلیمی، هندسی و گاه دعا یا اسماء ائمه بر روی نوار گچی) دارای ویژگی­های برجسته­ای هستند. این کبوترخانه­ها با خشت و آجر بنا شده و گاهی با گچ و آهک اندود می­شده­اند. در تمام سطوحِ داخلی بنا؛ سوراخ­هایی جهت آشیانه کبوتران احداث می­شده است. با وجود ویژگی­های مشترک در کلیات، این آثار به لحاظ فرم، تناسبات و تزیینات دارای تفاوت­هایی نیز هستند. عوامل گوناگونی همچون استادکاران محلی، وضعیت مالی سازنده و مصالح بومی بر ویژگی های هندسی کبوترخانه­ها تاثیرگذار هستند. به اعتقاد برخی پس از کاریز، یکی از شگفت انگیزترین دست ساخته­های ایرانیان و مهمترین تاسیسات کشاورزی، کبوترخانه­ است(2، 3). این آثار نشان­دهنده توانمندی معماران در صرفه­جویی از زمینِ مورد استفاده است(4). کبوترخانه­های ایرانی مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران، ناشناخته مانده­اند؛ این در­حالی است که این برج­ها به عنوان زیرساخت تاسیسات کشاورزی در اصفهان حضوری پررنگ داشته­اند؛ متاسفانه امروزه عملکرد طبیعی و پرسود این آثار به علت اطلاعات کم، پنهان مانده است. اکثر کبوترخانه­های اصفهان در گذر زمان و به علت بی­توجهی کاملاً از بین رفته­ و یا آسیب­های جدی دیده­اند. امروزه این برج­ها غالباً مورد استفاده نیستند، ولی در عین حال ارزش این را دارند که از لحاظ گردشگری (5)، معماری و زیست محیطی نیز مورد توجه و بررسی واقع شوند. لذا پژوهشی در باب معماری و گونه­شناسیِ آن­ها می­تواند تاحدودی از نابودی کامل این آثار جلوگیری کند و در مرمت آن­ها مفید واقع شود. باور بنیادین پژوهشِ حاضر این است که بین فرم و اندازه از یک سو و خلاقیت و توانایی معماران سنتی از سوی دیگر، بر ایجاد گونه­های مختلف کبوترخانه در اصفهان، رابطه تنگاتنگی وجود دارد. مقاله­ی پیش­رو به­دنبال، شناسایی، معرفی، مستندسازی ویژگی­های کالبدی، مقایسه و گونه­شناسی جامع کبوترخانه­های اصفهان با تاکید­بر هندسه­ی حاکم بر آنهاست. با توجه به اهداف ذکر شده، این پژوهش به­دنبال پاسخگویی به سوالات زیر است:

کبوترخانه­ها در ساختار کالبدی(پلان، حجم، برش، شکل اجزا­، ضخامت دیواره، موقعیت مکانی و تزیینات) چندگونه هستند؟

رایج­ترین گونه­ی کبوترخانه برپایه­ی پلان، حجم و تعداد طبقات، در اصفهان کدام است؟

شکل و اجزای درونی پلان، چگونه بر حجمِ بیرونیِ کبوترخانه تاثیرگذار بوده است؟

خلاقیت استادکارانِ گوناگون، چگونه بر تنوع بخشی به ساختار حجمیِ کبوترخانه­ها موثر واقع شده است؟

عده­ی قابل ملاحظه­ای از پژوهندگان به خواص و رابطه­ی میان علم هندسه با عواملی چون شکل­ها، زوایا، اندازه­ها، زیبایی، تناسبات، نسبت­ها، هماهنگی­های ریتمیک، ایستایی پرداخته­اند(6، 7، 8، 9، 10، 11). در این راستا دسته­ای براین باورند که یکی از ویژگی­های شناخت آثار تاریخی پژوهش در هندسه، اشکال و چگونگیِ در انداختن این اشکال بر مصالح است(12). به اعتقاد برخی، آثار شاخص معماری و طراحی آنها به یاری دانش هندسه بوده­است(8، 13، 14)؛ دسته­ای دیگر برای شکل­های ساختمانی، دو ویژگیِ "خاصیت فیزیکی" و "شخصیت هندسی" را برشمرده­اند(15). عده­ای، دانش هندسه را به دو بخش نظری (مرتبط با خطوط، سطوح و احجام وهندسه­ی روی کاغذ) و عملی (مرتبط با کاربرد دانش هندسه بر روی مصالح و محسوسات) دسته­بندی کرده­اند(16). به اعتقاد عده­ای باید میان این دو هماهنگی ایجاد شود(17). از نظر غالب پژوهشگران خلاقیت معماران سنتی به‌گونه­ای بوده که نمی­توان دو اثری دقیقا یکسان را یافت(18، 19). برخی نیز معتقدند که اجرای هر طرح معماری به سه عنصرِ جامعه­، حامی طرح و هزینه­ی مالی و نهایتاً استادکاران بستگی دارد(20). استادکاران سنتی افراد متخصص و آموزش دیده­ای بوده­اند که از طریق فرهنگ جامعه­ی خود و از میان امکاناتی که ساخته و پرداخته­ی سنت­ها است به گزینش و عمل می­پرداختند(21). برخی از پژوهشگران به خلاقیت، مهارت، توانمندی و ساحت معنوی، معماران سنتی پرداخته­اند(15، 18، 19، 21، 22، 23، 24، 27). عده­ای نیز اسامی استادکاران و معماران ایرانی را جمع­آوری کرده­اند(22، 25،  26، 28). قدیمی­ترین منابع موجود در ارتباط با کبوترخانه، سفرنامه­هایی است که غالباً توسط جهانگردان نگاشته شده­است (5، 29، 30، 31، 32، 33، 34، 35، 36، 37) عده­ای تنها از دید یک سیاح، توصیف شکلی از آن­ها داشته­اند(32، 38، 39) تعدادی به اهمیت این آثار پرداخته­اند(40، 41، 42). الیزابت بیزلی جهانگرد انگلیسی معتقد است احتمالاً پیشنهاد ساخت این برج­ها توسط معماران ارمنی جلفای آذربایجان به شاه عباس داده­شده­است(5). اما باتوجه به بررسی­ها و اشاره منابعی قدیمی­تر چون سفرنامه ابن­بطوطه(477هـ. ق) (30)، تاریخ­گذاری بیزلی نادرست است. شاید بتوان رونق کبوترخانه­ها را در عصر صفویه و مقارن با رونق کشاورزی در اصفهان دانست. همچنین در دوره­ی مغول، غازان­خان در کنار اقداماتی که برای احیای کشاورری انجام­داد، فرامینی جهت حفظ و نگهداری کبوترخانه­ها صادر کرد(64). غالب منابع تنها در جهت شناخت اهمیت این آثار در گذشته و روند رو­به ­زوال آن­ها، مفید هستند(43). در بررسی منابع برخی ویژگی­های فرمی را کامل­تر توصیف کرده و اشاره­ای به تعداد این آثار نیز داشته­اند(1، 4، 5، 44، 45، 46، 47). پژوهشگران دیگری بر دلایل ساخت، کاربری و خلاقیت سازندگان کبوترخانه، پژوهش­هایی داشته­اند(4، 48، 49، 50). برخی تنها از دید زیبایی­شناسی به آن­ها نگریسته(35) و عده دیگری به روش­های اجرایی جهت محافظتِ کبوتران در مقابل سایر جانواران پرداخته­اند(3، 51). به اعتقاد دسته­ای در ساخت کبوترخانه­ها از علوم و فنون زیادی استفاده­شده است(2). دیگر پژوهشگران قدمت و ویژگی­های فرهنگی- اقتصادی آن­را مورد تحلیل قرار داده­اند(40، 48، 52). برخی به مقایسه کبوترخانه­های ایران با سایر کشورها چون انگلیس و ترکیه پرداخته­اند(48 ، 53). در پژوهشی کبوترخانه­های فرانسه گونه­شناسی شده­است(54). بعضی از محققین بر معماری این آثار کار کرده­اند(4، 5، 55، 56، 57، 58)؛ از بین این آثار، برخی علاوه­بر وجوه شکلی و معماری به دسته­بندی این آثار براساس پلان، برش و نما، نیز تاکید داشته­اند (53، 58) (جدول1).

جدول1- انواع گونه­شناسی­های کبوترخانه­های اصفهان در منابع پیشین بر پایه موقعیتِ مکانی، بهره­برداری از کود، پلان و حجم کلی(نگارندگان).

Table1. Typology of pigeon houses in Isfahan on the basis of location, fertilizer use, plan and volume drawn from past literature

مطالعات قابل ملاحظه­ای از کبوترخانه­ها طی سال­های اخیر تهیه شده،اما هنوز نواقص و کاستی­هایی در راه معرفی آن­ها وجود دارد. در منابع موجود، درکل می­توان اطلاعاتی همچون پیشینه تاریخی، ویژگی­های کلی معماری و سازه­ای، تاحدودی ترکیبات و اجزا، کارکرد، اهمیت و دسته­بندی ناکاملی از این آثار به­دست آورد. در هیچ یک از این آثار، گونه­شناسی کاملی با تمرکز بر ویژگی­های هندسی صورت­نگرفته است؛ علاوه­برآن بسیاری از پلان­های ارائه شده در این دسته­بندی ­ها، به­لحاظ ترسیمی مشکل داشته و جامعه­آماری آن­ها نیز ناقص است. پژوهش پیش­رو علاوه­بر روش­ پژوهشگران پیشین(مشاهدات میدانی و تحلیل­های نرم­افزاری) برای نخستین بار از منابع شفاهی نیز جهت گردآوری و تحلیل داده­ها ­بهره برده­است. آنچه این تحقیق را از تحقیقات گذشته متمایز می­کند، تفاوت در گزینش متغیرها، ابزار، روش کار و جامعیت در نمونه­ها است. جهت چهارچوب نظری، با توجه به اهداف، ماهیت پژوهش(چند متغیره بودن) و جامع نبودن نظریه­ها، ترکیبی از آن­ها، درنظرگرفته شده که در ادامه آورده شده­است. شکل­های ساختمانی دارای دو خاصیتِ فیزیکی و هندسی هستند؛ خاصیت هندسی، شامل دو بخش نظری(رابطه علم هندسه و عواملی همچون شکل­ها، زوایا، اندازه­ها، خواص و روابط آن­ها) و عملی(چگونگیِ در انداختن این اشکال بر مصالح) است. معماران سنتی مراحل مختلف علمی و عملی و نه فقط ذهنی و تجربی، را در خلق اثر خود می­پیمودند. آن­ها آثارشان را با در نظر گرفتن؛ جوانب کاربردی علوم، فنونِ خاص، مصالح آن دوران، عوامل محیطی، تسلط بر علوم مختلف، آن­چه از پیشینیان آموخته­اند، مهارت و تجارب خود، شکل­می­دادند. کبوترخانه­های اصفهان در گذر زمان با مصالحی هم­چون خشت و آجر بنا گشته و تنوع شکلی گوناگونی به­خود گرفته، که متاثر از تکنیک ساختِ برگرفته از هندسه­ی نظری- عملی و توانمندی معمار بوده­است.

روش بررسی

باتوجه به اهداف، از انواع سطوح پژوهش (تحلیلی، توصیفی و مقایسه­ای) بهره­برده شده و روش داده­اندوزی انواع روش­های میدانی و کتابخانه­ای است. دراین­راستا از ابزارهایی همچون دوربین دیجیتال، مترلیزری، دستگاه ضبط صدا و نرم افزار ترسیمی(AutoCad 2013) استفاده ­شده­است. جهت مدل­سازی، پس از جمع­آوری اطلاعات، از دو نوع ابزار (نرم افزار و ماکت) بهره­برده شد؛ سپس، علاوه­بر مشاهدات میدانی از استادان فن نیز استفاده شد؛ در نهایت تمامی داده­ها با نرم افزارها مدل­سازی شد. جهت اطمینان، داده­ها مورد بازبینی مجدد استادکاران قرار گرفت(روایی). کلیه فرایند، با چند استادکار از نسل­ها و مناطق مختلف، مورد بررسی کامل قرار گرفت(پایایی). استادکارانی گزینش شده­اند که تجربه مرمت و بازسازی کبوترخانه را داشته­اند(اعتبار ابزار). جامعه­آماری کبوترخانه­های اصفهان است، براساس مطالعات سیاحان، اصفهانِ صفویه سه هزار کبوترخانه –داشته­است(59). طبق آمار سال 1356 ش. در کل تعداد برج­ها 606  (فعال297، نیمه فعال93 و مخروبه216) بوده است(58). نقاط تجمع این آثار، محدوده گلپایگان، خوانسار و لنجان، است. طی مطالعات دیگری، 50 عدد برج کبوتر در منطقه گورت (شرق اصفهان) وجود داشته(45، 46). در مطالعاتی جامع­تر در سال 1368 در دهستان کنار رودخانه11عدد، در دهستان جلگه 15 عدد کبوترخانه­ی آباد بوده­است(3). به­طور کلی ­تعداد جامعه­آماری این پژوهش حدوداً 723 کبوترخانه است(جدول2). از آنجا که این آثار دارای وجوه و گونه­های متفاوتی هستند، نمونه­گیری به روش غیراحتمالی و از نوع هدف­دار و قضاوتی انجام شد. ابتدا، لیستی از این آثار تهیه شد؛ سپس بعد از بررسی و مشاهدات، نمونه­ها براساس ویژگی­های مختلفی همچون، عناصر، فرم، تعداد طبقات و تزیینات دسته­بندی و نهایتاً از هر دسته حداقل یک نمونه گزینش شد. در کل 86 نمونه جهت بررسی انتخاب شده­است.

جدول2-تعداد کبوترخانه­های اصفهان در سالهای1347 تا (1352 (52).

Table 1. Number of pigeon houses in Isfahan in 1968 up to 1973

اجزای کبوترخانه­ها:

اجزای اصلی در تمامی کبوترخانه­ها پی، استوانه بیرونی، محل ورود و خروج کبوتران و آشیانه، است. در برخی از نمونه­ها بسته به فرم خاص هندسی و یا سلیقه استادکار بخش­هایی دیگر همچون استوانه درونی، دیواره­های شعاعی، پله، شال گچی و تزیینات به آن­ها اضافه شده­است(جدول3).

جدول3- اجزای اصلی و فرعی در کبوترخانه­ها(نگارندگان).

Table 3. Main and subsidiary components in pigeon houses

یافته ها: گونه­شناسی کبوترخانه­ها

برج‌های کبوتر خلاقیت‌های بوم‌آوردی هستند که منجر به پایداری بیشتر محیط و تعامل انسان با طبیعت از طریق استفاده از کود پرنده‌ها، می‌شوند. بهره‌گیری از این آثار می‌تواند به خودکفایی زیست‌بومی روستاها و مناطق کشاورزی و درنهایت محصول با کیفیت‌تری کمک نماید. در میان پزندگان مختلف کبوترها انواع تفاوتی دارند که پرورش و نگهداری آنها در مقایسه با سایر پرنده ها، ساده و کم خرج است. در مقایسه آنها کم تر بیمار می شوند و میزان مرگ و میر کمتری دارند. کود آنها سالانه بین 5/2 تا 5 کیلوگرم است که مقدار نسبتا بالایی ازت دارد که برای مزارع سبزی، میوه و باغ گل مناسب است. همچنین کود کبوترها در مقایسه با کودصنعتی و شیمیایی آثار مخرب و آلایندگی کمتری دارد. کود کبوتر به دلیل مواد تشکیل دهنده اش در صنایع دباغی و رنگرزی هم کاربرد زیادی داشته است. به طور کلی احیای مجدد این برج‌ها از نظر کشاورزی، محیط زیست، دامپروری، صنعت، میراث فرهنگی و طبیعی، چشم‌انداز فرهنگی و گردشگری حائز اهمیت است. ساخت این آثار راحت و با مصالح بوم آوردِ اقلیم ایران همخوانی دارد (40). به طور معمول برای پی از سنگ لاشه و آهک، قسمت های داخلی معمولا از خشت، از آجر برای برج های مشبک، طاق زنی، آجرفرش بام، از چوب به عنوان اسکلت در راستای افزایش پایداری سازه و در نهایت از گچ برای قطاربندی و نوار گچی استفاده شده است. در ادامه با توجه به اهداف و شاخصه­های به­دست آمده گونه­شناسی­های مختلفی برپایه موقعیت مکانی، هندسه پلان، حجم، تعداد طبقات و تزیینات ارایه شده­است.

الف) برپایه موقعیت مکانی: کبوترخانه­ها معمولاً در باغ­ها، منازل مسکونی، مکان­های مقدس و قلعه­ها ساخته می­شده است(40). براساس مطالب به­دست آمده از سفرنامه­ها محل بنای کبوترخانه­ها دور از محل تردد، ولی نزدیک به ده، رودخانه و یا قنات بنا می­شده تا از طرفی آب به موقع و کافی در دسترس کبوتران باشد و از طرف دیگر به هنگام بارش برف در زمستان ویا موارد مشابه بتوانند به­سهولت دانه به کبوترخانه برسانند. در عرف محلی شهر اصفهان عموماً تا 3 متر اطراف کبوترخانه را کشت نمی­کردند و آن را حریم کبوترخانه می­دانستند و تا 500 متری آن نیز شکار کبوتر و تیر اندازی ممنوع بوده­است(30). درصورت نزدیک نبودن آبگیر، جوی و رودخانه، در میان کبوترخانه چاهی حفر می­شده­است(2). لذا به لحاظ مکانیابی برج­ها در جایی قرار می­گرفته­اند که امنیت، آب و دانه کبوتران تامین شود. کبوترخانه­ها غالباً به­صورت آزاد در داخل زمین زراعی بنا می­شده­اند؛ که در این مورد نیز، دارای گونه­های مختلفی از جمله قرارگیری در وسط زمین، گوشه زمین و یا نزدیک به بناهای باغ است. گونه­ی دیگر برج­هایی هستند که در داخل دیوار باغ قرار گرفته­اند و خود دارای دو نحوه­ی قرارگیری یکی در کنج(که شبیه قلاع دفاعی به­نظر­می­رسند) و دیگری در وسط دیواره باغ است. دسته دیگر برروی بام خانه­های ده قرارگرفته­اند(جدول4). در­حال­حاضر با توجه به گسترش شهرها و روستاها برخی از برج­ها در داخل بافت شهری یا روستایی قرار گرفته­اند.

جدول4- موقعیت قرارگیری کبوترخانه­ها نسبت به دیواره باغ و بناهای اصلی(نگارندگان)

Table 4. Positioning of pigeon houses in relation to garden wall and the main buildings

ب) برپایه پلان: معمولاً برج­ها به­شکل یک استوانه ساده هستند که برای استقامت بیشتر، نزدیک به فرم مخروط ناقص ساخته­شده­اند. گاهی این استوانه­ها از دورن با تکیه­گاه­هائی(دیواره یا چوب­هایی) به استوانه­ی داخلی متصل شده­اند؛ این کار جهت افزایش مقاومت و ایجاد سازه­ای یکپارچه و در عین­حال ایجاد لانه­های بیشتر برای کبوتران است. استوانه داخلی معمولاً یک برابر و نیمِ پوسته بیرونی ارتفاع دارد. استوانه اصلی معمولاً دارای طبقاتی راهرو شکل است که پله­های مارپیچی آن­ها را به­هم متصل کرده­است. این راهروها روی طاق­های آهنگ و گاه طاق­های عرقچین شکل قرارگرفته­اند. سوراخ­هایی در راهرو وجود دارد که به کبوتران اجازه می­دهد، بالا و پایین پرواز کنند. جهت ورود و خروج کبوتران در برخی از نمونه­ها تنها در بدنه روزن­هایی در نظر گرفته­شده و در غالب نمونه­ها در سطح بام فضا­هایی( به­اصطلاح فلفلدان­ها) با آجرچینی زنبوری بنا شده­است. غالباً یکی از آن­ها روی استوانه داخلی و بقیه حلقه­وار روی بام استوانه اصلی ساخته شده­اند؛ تعداد آن­ها نسبت به ساختمان برج متغیر است. طبق مطالعات نگارندگان براساس هندسه پلان می­توان دوازده گونه اصلی"مدور ساده"، "مدور با دوایر هم مرکز"، "شعاعی متصل به بدنه بیرونی"، "شعاعی بدون اتصال به بدنه بیرونی"، "ترکیب شعاعی و هم مرکز معمولاً با تعداد جرزهای فرد "، "چندقلوی تک محوری"، "چندقلوی دو محوری"، "چندقلوی سه محوری"، "چند قلوی ترکیبی(متمرکز و محوری)"، "چندقلوی متمرکز"، "مستطیلی"، "چند ضلعی نامنتظم"، از کبوترخانه­ها را شناسایی کرد که غالب آن­ها دارای ریز گونه­هایی هستند(جدول5).

جدول5- گونه­های کبوترخانه بر پایه فرم هندسی پلان(نگارندگان)

Table 5. Typology of pigeon houses on the basis of geometric form of the plan

ج) برپایه حجم: براساس فرم هندسی و حجم کلی، کبوترخانه­ها دارای چهار گروه اصلی"استوانه­ای"، "چندقلو"، "مکعب مستطیل"و"حجم غیر منتظم"، هستند. هر گروه دارای ریزگونه­هایی است: 1)استوانه: این گونه به لحاظ تعداد، گوناگونیِ طرح و اندازه رایج­تر است. این نوع شامل یک استوانه اصلی بیرونی است که در داخل به­صورت ساده و یا ترکیبی از تیغه یا استوانه درونی است. محل ورود کبوتران بر بام (فلفلدان­) به لحاظ تعداد و فرم هندسی دارای گونه­های مختلفی هستند. در نمونه­ها، تعداد آن­ها از صفر تا پانزده عدد متغیر است. این فلفلدان­ها از نظر فرم اکثر آن­ها استوانه­ای، مخروط، کله­قندی و گاهی مکعبی و یا هرم ناقص هستند. 2) چندقلو: گونه­ای دیگر از کبوترخانه­ها با قرارگرفتنِ چند استوانه در کنار هم پدید می­آیند. به اعتقاد برخی برج­های چند قلوی مدور(موج­دار) پایدارتر هستند، لذا ضخامتِ پای دیوار کاهش می­یابد(6، 60). این گونه دارای سه نوعِ ساماندهیِ شعاعی، محوری و ترکیبی است. تعداد استوانه­های اصلی در این گونه از دو تا ده عدد، تعداد برج­ها از صفر تا سه و تعداد فلفلدان­ها از صفر تا سیزده عدد متغیر است. 3) مکعب مستطیل: این گونه بیشتر در شمال غرب اصفهان دیده می­شود(گلپایگان و خوانسار) و از لحاظ تناسبات و اندازه دارای تنوع هستند. این گونه براساس پوشش دارای دو نوعِ با تاق آجری و فلفلدان و با سقف مسطحِ چوبی بدون فلفلدان است. در نمونه­های بدون برج، محل ورود و خروج پرندگان معمولاً از پهلو و در امتداد افقی در بدنه است که با تنبوشه(لوله استوانه­ای سفالی) مستحکم ­شده است. در برخی از نمونه­ها تیرهایی موازی، دو ضلع بلندتر را به­هم متصل کرده­ و باعث انسجام بیشتری در بنا شده­اند(60، 61). دریچه­ای جهت بازدید و دانه­ریزی نیز معمولاً در یکی از اضلاع و در ارتفاعی که دسترسی راحت نباشد، ساخته­شده است. معمولاً جهت خارج­کردن کودها ورودی اصلی در سطح زمین است که در طول سال با تیغه پوشانده می­شود. 4) غیر منتظم: این گونه معمولاً از روی نیاز و بدون دقت کافی ساخته­شده است، لذا اشکال و حجم نامتعارفی دارند. این کبوترخانه­ها را می­توان در اطراف شهر خمین مشاهده نمود(جدول6).

جدول6- انواع کبوترخانه­های اصفهان بر پایه فرم هندسی(نگارندگان).

Table 6. Types of pigeon houses in Isfahan on the basis of geometric form

د) برپایه­ی تعداد طبقات: ابعاد کبوترخانه­ها، برحسب مواردی همچون مقیاس زمین، توانمندی سازنده، ویژگی­های مصالح متفاوت بوده­است(60). ارتفاع برج­های کبوتر از 10 تا 20 متر متغیر است، قطر این آثار نیز بین 5 تا 10 متر است(58). در واقع نسبت دهانه به ارتفاع در نمونه­ها حدوداً بین 1/1 تا 6/1 برابر است که رایج­ترین نسبت2/1 برابر است. کاربرد دانش هندسه و حساب در نمونه­های دارای تیغه­ی شعاعی با سعی در افزایش سطح و تعداد لانه­ها با حجمی ثابت مشخص­است. در این برج­ها همچمیم بسته به ابعاد، تناسبات، عناصر دورنی(تیغه­های شعاعی، کلاف­های چوبی) و استوانه­های درونی، شمار طبقات از یک تا سه عدد متفاوت است. در واقع هر طبقه همانند راهرویی با روزن­هایی در کف، جهت عبور کبوتران، تهویه و نوررسانی است. این راهروها بخش میانی را به بدنه بیرونی متصل کرده و عملکرد سازه­ی بنا را ارتقاء می­بخشند(جدول7).

جدول7- تعداد طبقات (سطوح افقی جداکننده) کبوترخانه­های اصفهان در برش(نگارندگان).

Table 7. Number of floors (horizontal separator levels) in pigeon houses of Isfahan in section

هـ)برپایه تزیینات: طبق نمونه­ها و نوشته­ی سیاحان، این برج­ها معمولاً نقاشی و تزیین می­شده­اند و به خارج بنا عموماً توجه بیشتری شده­است(62). درواقع در ساخت برج­هت، تنها مفید بودن مورد توجه نبوده و گاهی تزیین شده­اند(4). براساس پژوهش صورت­گرفته انواع تزیینات آجری، گچی و نقاشی در کبوترخانه­ها استفاده شده­است که غالباً در سطح بالایی بدنه و یا شال گچی کار شده­اند. در کبوترخانه­ها استفاده از قطاربندی، آجرکاری مشبک، آجرکاری لبه به فرم دندانه­ای یا پرکلاغی(مثلثی شکل)، پنجره آجری مشبک، گچبری، مقرنس در لبه بام، نوارهای قوسی با مشبک آجری، قاب­هایی با فرورفتگی مربع شکل در لبه بام و تزیینات با فرم دالبری در لبه بام مرسوم بوده­است. معمولاً اشکال هندسی منتظم (مثلث، نیم دایره و یا لوزی شکل، ستاره شش گوش)، نقش خورشید، ستاره، حیوانات، پرنده، گل و بوته، گلدان، انار، و یا نوشته­هایی همچون تاریخ، اسامی، آیات، دعا، اسامی ائمه، کلمات مذهبی و شعر بر بدنه بیرونی آن­ها نقش بسته است. نوشته­ها و نقوش معمولاً با رنگ­های قرمز و آبی هستند.

بحث و نتیجه­گیری

اگرچه در تمام نمونه­های مطالعاتی، مقصود سازندگان از ساخت این آثار و کاربری یکی بوده و لانه کبوتران به­صورت مشابه ساخته شده­ است، اما هیچ یک را نمی­توان کاملاً مشابه هم دانست. این مسئله نشان­دهنده توانمندی و نبوغ معماران سنتی در این مناطق بوده­است. در کبوترخانه­های بازمانده، ساختاری یکسان که ناشی از عملکرد آنهاست دیده می­شود؛ در این آثار تفاوت­هایی به لحاظ شکلی و اجرایی وجود دارد، که می­تواند فرضیه­ی تاثیر هندسه­ی پلان و توانمندی معماران بومی را بر ایجاد گونه­های مختلف آشکار سازند. پژوهش­های پیشین برج­های کبوتر را براساس معیارهای واحدی تقسیم­بندی کرده­اند(جدول1) و نمونه­های مورد مطالعه­ی آن­ها به­صورت جامع گزینش نشده­است؛ این پژوهش بررسی چند معیاره را برای ارائه­ی یک گونه­شناسی جامع از کبوترخانه­های اصفهان ارایه داده­است. این پژوهش مشخص ساخت که بین ارتفاع با تعداد طبقات، قطر کبوترخانه، ضخامت دیواره­­ها و اجزای درونی(استوانه­های میانی، تیغه های شعاعی و کلاف­های چوبی) ارتباط مستقیمی وجوددارد. طبق بررسی­ها، به لحاظ موقعیت مکانی سه گونه­ی کلیِ آزاد(در وسط باغ، در گوشه و نزدیک بناهای باغ)، متصل به دیواره باغ(بر تقاطع دیوارها و بر میانه آن) و  برروی بام خانه های روستا وجود دارد(جدول4). براساس هندسه پلان دوازده گونه­ی اصلی را می­توان برشمرد؛ شامل: "مدورِ ساده"، "مدور با دوایر هم مرکز"، "شعاعی متصل به بدنه بیرونی"، "شعاعی بدون اتصال به بدنه بیرونی"، "ترکیب شعاعی و هم مرکز معمولاً با تعداد جرزهای فرد"، "چندقلوی تک محوری"، "چندقلوی دو محوری"، "چندقلوی سه محوری"، "چندقلوی ترکیبی(متمرکز و محوری)"، "چندقلوی متمرکز"، "مستطیلی"، "چند ضلعی نامنتظم"( جدول5). کبوترخانه­ها برپایه حجم دارای چهارگونه هستند؛ شامل:"استوانه­ای(بدون برج، با برج استوانه­ای، چندضلعی و یا چندبر، بدون برجک، با برجک استوانه­ای، کله قندی، مکعبی و یا هرم ناقص)"، "چند قلو(دارای سه گونه­ی ساماندهی شعاعی، یک تا سه محوری و ترکیبی)"، "مکعب مستطیل( با برج و بدون برج)" و "با حجم غیر منتظم"( جدول6). برپایه­ی تعداد طبقات (سطوح افقی جداکننده) نیز می­توان سه گونه­ی یک طبقه، دوطبقه و سه طبقه را بازشناخت(جدول7). تزیینات این برج­ها تنها در وجه بیرونی و معمولاً به صورت قطاربندی یا آجرچینی­های متنوع بر لبه­ی بام و یا نقاشی(نوشته، نقوش هندسی، گیاهی و حیوانی) بر شال گچی است. رایج­ترین گونه­ی کبوترخانه برپایه­ی پلان، مدورِ ساده و براساسِ حجم، استوانه­ای با برج مدور و یک برجک و برپایه تعداد طبقات، یک طبقه است. عامل اصلی در شکل­گیری حجم کلی کبوترخانه­ها فرم و شکل پلانِ آنهاست؛ در نمونه­هایی که در پلانِ آن­ها دوایر متحد­المرکز وجود­دارد، این دوایر به­شکل استوانه­هایی در بالای بام کبوترخانه(برج­ها) دیده می­شوند. همچنین در نمونه­هایی که تیغه­های شعاعی و استوانه درونی استفاده­شده، امکان مرتفع­تر شدن حجم فراهم شده­است. تنوع شکل ساختاری پلان به چهار دسته اصلی "ساده مدور"، "چهارگوش"، "چندقلو (متمرکز، محوری و ترکیبی)" و "نامنتظم" به عنوان اصلی­ترین عامل شکل دهنده فرم حجمی کبوترخانه در کنار عوامل دیگر همچون مهارت استادکار و امکانات موجود، ساختار حجمی کبوترخانه­ها را به چهارگونه اصلی"استوانه ای"، "مکعب مستطیل"، "چندقلو با ساماندهی متمرکز، محوری و ترکیبی" و "غیر منتظم" تقسیم می­کند(جدول5و6). جهت پژوهش­های آتی، بررسی فن­آوری ساخت و جزییات اجرایی در نمونه­ها پیشنهاد می­شود. همچنین مقایسه­ی گونه­ها و فنون ساخت در کبوترخانه­های ایران با سایر کشورها از جمله انگلستان، فرانسه، مصر و ترکیه، و تحلیلِ دلیلِ تفاوت­ها نیز موضوع در خور توجهی است.

تشکر و قدردانی

نگارندگان از تمام استادکارانی که محققین را راهنمایی کردند و در ادامه معرفی شده­اند، نهایت سپاس را دارند. الف- استاد نعمت الله رضایت در سال 1323ش در اصفهان متولد شد از کارهای ایشان، مرمت حرم زینبیه اصفهان، امامزاده شمس الدین علویجه و مسجد المهدی است. ب- مرحوم استاد بهرام الیکی متولد1320ش در اصفهان ازجمله کارهای او مرمت میدان نقش­جهان، مسجد جامع اصفهان و دو منار دارالضیافه ­است. ایشان دارای تحصیلات آکادمیک در زمینه معماری و مرمت ابنیه نیز بودند(63).

References

1. Chardin, Jean. Travels of Chardin (Vol. 7). Trans. Mohammad Abbasi. Tehran: Amir Kabir, 1970: 104-105.
2. Farhadi, Morteza. Pigeon Houses in Iran: Combination of Beauty and Efficiency. Soffeh 4(2 & 1), 1994: 67-77. (In Persian)
3. Sarafrazi, Mohammad Reza. Pigeon Houses in Golpaygan. Journal of Jahad Agriculture Promotion and Rural Development 10(127), 1987: 43-45. (In Persian)
4. Richards, Frederick Charles. Travels of Fred Charles. Trans. Mahin-dokht Saba. Tehran: Tarjomeh va Nashr-e Ketab Publications, 1964: 73-74.
5. Beazley, Elisabeth and Michael Harverson. Living with the Desert: Working Buildings of the Iranian Plateau. Trans. Mehdi Golchin Arefi and Negar Sabouri. Tehran: Rozaneh, 2013: 447.
6. Mehdi Zadeh Seraj, Fatemeh, Farhad Fakhari Tehrani, and Nima Vali Beig. Applying the ‘Hanjar’ Triangles in the Mathematical Calculation, Implementation and Enforcement of Traditional Iranian Architecture. Journal of Iranian Restoration and Architecture (Restoration of Buildings and Cultural Historical Contexts) 1(1), 2011: 15-26. (In Persian)
7. Maher-al Naqsh, Mahmoud. Designing and Implementing ‘Naqsh’ in Iranian Tilting (Vol. 1). Tehran: Reza Abbasi Museum Publications, 1982. (In Persian)
8. Abolqasemi, Latif and Mohammad Yousof Kiani. Shek-yabi Norm in Islamic Iranian Architecture. Tehran: SAMT publications, 2006: 361-369. (In Persian)
9. Tavassoli, Mahmoud. The Art of Geometry: Dynamism of Forms, Abu al-Wafa' Buzjani’s Spherical Volumes (1st ed.). Tehran: Payam, Peivand-e No, 2004: 78. (In Persian)
10. Read, Herbert Edward. The Meaning of Art. Trans. Najaf Darya Bandari. Tehran: Ketab-haei Jibi Corporation Company, 1975: 11.
11. Pirdavari, Mohammad. Architecture of Form: Application of Volume Patterns in Creating the Form of Architecture. Tehran: Ganj-e Honar, 2011: 140. (In Persian)
12. Shamaei, Ali, and Ahmad Pour Ahmad. Urban rehabilitation and renovation: a geographic perspective. Tehran: University of Tehran, 2005: 73. (In Persian)
13. Tehrani, Farhad. Textbook of Recognizing the Objectives of an Islamic Architect in Expressing Beauty. Tehran: Beheshti Faculty of Architecture and Urbanization, 1993: 15. (In Persian)
14. Shafaei, Javad. The Art of Knot-Making in Architecture and Carpentry. Tehran: Society for the Appreciation of Cultural Works and Dignitaries, 2001: 2-5. (In Persian)
15. Me’marian, Gholam Hossein. Measuring the Quality and Quantity of Vaulted Structures in Islamic Architecture (1st ed.). Tehran: Jahad Daneshgahi of Iran University of Science and Technology, 2007. (In Persian)
16. Farabi, Ab-al Nasr Mohammad. Ahsa al-Oloum. Trans. Hossein Khadiv Jam. Tehran: Elmi-Farhangi Publications, 2002: 71.
17. Pirnia, Mohammad karim. Textbook of Islamic Architecture 1. Tehran: University of Tehran, 1990: 76. (In Persian)
18. Mahmoudi, Mahnaz, and Majid Mofidi. Analyzing Architectural Typology of Wind Catchers of Yazd and Finding the Most Functional Type. Honarha-ye Ziba, (36), 2008: 27-36. (In Persian)
19. Aivazian, Simon. Maintaining Values of Traditional Architecture in the Contemporary Architecture of Iran. Honarha-ye Ziba, (2), 1997: 43-51. (In Persian)
20. Wilber, Donald N. The architecture of Islamic Iran: The IlKhānid Period. Trans. Abdollah Faryar. Tehran: Tarjomeh va Nashr-e Ketab Publications, 1986.
21. Hubka, T. Just Folk Designing: Vernacular Designers and the Generation of Forms, in Upton, Dell and Vlach, John Michael (Eds.), Common Places: Reading in American Vernacular Architecture, USA: University of Georgia Press, 1986.
22. Bozorg Nia, Zohreh. Iranian Architects from Early Islamic Period up to the End of the Qajar Period. Tehran: Cultural Heritage Organization of Iran, 2004. (In Persian)
23. Ahmadi Disfani, Yadollah. Nurturing the Sage Architect. Journal of the Knowledge Studies in the Islamic University, (38), 2008: 70-86. (In Persian)
24. Alexander, Ch. Notes on the Synthesis of Form, USA: Harvard University Press, 1964.
25. Sajjadi Naeini, Mehdi. Senemar Family in the Traditional Architecture of Isfahan. Journal of Isfahan Culture, (29-10), 2004: 125-132. (In Persian)
26. Wilber, Donald N. Architects and Master Builders of the Islamic Period. Trans. Keramatollah Afsar and Mohammad Yousof Kiani. Tehran: Jahad Daneshgahi, 1989.
27. Mousavi, Fartus. Our Father Architects Have Been Successful in Other Lands Too. Second Congress of the History of Iranian Architecture and Urbanism (2nd Vol.). Tehran: Cultural Heritage Organization of Iran (Pazhouheshgah), 1995. (In Persian)
28. Fallah Far, Saeid, Vanousheh Shokri, Maryam Tabaeiyan, and Ali Asghar Parhizkar. The Knowledge Book of Master Builders in the Cultural Heritage Group. Tehran: Revitalization and Utilization Fund for Historical places, 2009. (In Persian)
29. Jaberi Ansari, Mohammad Hasan. History of Isfahan and Rey and the World Over. Tehran: Hossein Emad Zadeh, 1942. (In Persian)
30. Ibn Batuta, Mohammad Ibn-e Abdollah. The travels of Ibn Batuta (1st Vol.). Trans. Mohammad Ali Movahed. Tehran: Tarjomeh va Nashr-e Ketab Publications, 1982: 211.
31. Narshakhi, Abu Bakr Muhammad Ibn-e Jafar, History of Bukhara. Trans. Abu Nasr Ahmad Ibn-e Nasr al-Qobadi. Tehran: Iranian Culture Foundation, 1972: 40-41.
32. Gobineau, Joseph Arthur. Comte de Gobineau’s Travels: Three Years in Asia. Trans. Abdolreza Houshang Mahdavi. Tehran: Ketabsara, 1988: 190.
33. Curzon, George Nathaniel Curzon. Persia and the Persian Question (2nd Vol.). Trans. Gholam Ali Vahid Mazandarani. Tehran: Elmi-Farhangi Publications, 1988: 22.
34. Jackson, Abraham Valentine Williams. Persia Past and Present: A Book of Travel and Research (3rd ed.). Trans. Monouchehr Amiri and Fereidun Badrehei. Tehran: Kharazmi Publications, 1990: 305-306.
35. Tavernier, Jean Baptiste. Tavernier’s Travels. Trans. Hamid Arbab Shirani. Tehran: Niloufar Publications, 2003.
36. Herbert, T. Travels in Persia; 1627-1629. New York: George Routledge and Sons, Limited, 1929: 380.
37. Pir Zadeh Naeini, Mohammad Ali. Haji Pir Zadeh’s Travels: From Tehran to London (2nd Vol.). Trans. Hafiz Farmanfarmaeiyan. Tehran: University of Tehran, 1963: 442.
38. Wills, Charles James. Iran in the Past Century (Dr. Wills’ Travels). Trans. Gholam Hossein Garaguzlou. Tehran: Eqbal Publications, 1989: 175.
39. Flandin, Eugene Napoleon. Eugene Flandin’s Travels to Iran (1st ed.). Trans. Hossein Noorsadeqi. Tehran: Eshraqi Publications, 1945.
40. Hadi Zadeh Kakhki, Saeid. Pigeon Houses in Iran. Tehran: Cultural Studies Office, 2006. (In Persian)
41. Sheil, Mary Leonora. Memories of Lady Sheil. Trans. Hossein Aboutorabian. Tehran: Nashr-e No, 1989: 197.
42. Petrushevskii, Ilya pavlovich. Agriculture and Land Relation in Iran during the Mongol Period (1st Vol.). Trans. Karim Keshavarz. Tehran: Nil Publications, 1978: 270-371.
43. Holtzer, Ernest. Iran in the Past 113 Years: Explanations and Illustrations of the First Section, Isfahan. Trans. Mohammad Assemi. Tehran: Vezarat-i Farhang va Honar, Markaz-e Mardom Shenasi-ye Iran, 1976: 82.
44. Javidan, Mohsen. Pigeon Houses of Isfahan. Journal of Hunting and Nature, (134), 1970. (In Persian)
45. Beheshtian, Abbas. Part of National Monuments Treasure (1st ed.). Tehran: Habl al-Matin, 1964. (In Persian)
46. Erfan, Reza and Homayoun Majlesi. Unknown Monumental Works of Pigeon Houses in Isfahan. Isfahan’s Information and Tourism Organization, n.d., (4): 1-40. (In Persian)
47. Ayatollah Zadeh Shirazi, Baqer. Pigeon House. Second Congress of Iran’s History of Architecture and Urbanism (2nd Vol.), Arg-e Bam-Kerman, 1999. (In Persian)
48. Mirzaei, Seyed Ayatollah. Comparison of Some of the Characteristics and Functions of Pigeon Houses in Iran and England. Journal of Social Sciences, (37), 2007: 109-139. (In Persian)
49. Kaempfer, Engelbert. Engelbert Kaempfer’s Travels to Iran and the Far East. Tehran: Corporation, 1992: 217. (In Persian)
50. Dieulafoy, Jane.  Iran, Chaldea, and Shoosh. Trans. Ali Mohammad Farrehvashi. Tehran: University of Tehran, 1990.
51. Tousi, Mohammad Ibn-e Mahmoud Ibn-e Ahmad. Ajayeb al-Makhlouqat. Trans. Manouchehr Sotoudeh. Tehran: Tarjomeh va Nashr-e Ketab Publications, 1966: 522.
52. Mirzaei, Seyed Ayatollah. Investigating the Cultural and Economic Characteristics of Cylindrical Pigeon Houses (The Case of Isfahan and the Suburbs. Journal of Anthropology, (4), 2003: 115-140. (In Persian)
53. Zarghami, Esmaeil, Haniyeh Okhovvat, and Hamid Reza Azemati. Physical and Structural Typology of Rural Buildings of Public Utility in Isfahan and Central Anatolia (The Case of Pigeon Houses). Journal of Housing and Rural Environment, 31(37), 2012: 37-52. (In Persian)
54. Letellier, Dominique. The Regional Typology and Architecture of Pigeon Nests in France. Trans. Nasrollah Asgari. Journal of Geographic Studies, 15(1 & 2), 2000: 68-88.
55. Farhadi, Morteza and Hasan Mehrabi. A Look at the Importance and History of Iranian Pigeon Houses. Tehran: Rousta Artistic and Literary Festival, 1993. (In Persian)
56. Mirfatah, Ali Asghar. Pigeon Houses. Kaveh Journal, (67), 1978: 32-38. (In Persian)
57. Mohammadi Nejad, Marjan. Pigeon House. Journal of Art Training Development, (28), 2011: 12-17. (In Persian)
58. Mahmoudian, Mohammad and Ali Chitsaz. Isfahan’s Pigeon Houses. Isfahan: Golha, 2000. (In Persian)
59. Chardin, Jean. Chardin’s Travels (Vols. 3 & 4). Trans. Mohammad Abbasi. Tehran: Amir Kabir, 1971: 386, 120-124, and 264-265.
60. Rezayat N. A. Personal Interview. IRAN; 2014.
61. Oleiki B. Personal Interview. IRAN; 2014.
62. Justinian Morier, J. A Second Journey through Persia, Armenia, and Asia Minor, to Constantinople, Between the Years 1810 Ant 1816: With a Journal of the Voyage by the Brazils and Bombay to the Persian Gulf, London: Rare Books Club, 2012: 140-141.
63. Sajjadi Naeini, Seyed Mehdi. Isfahan’s Traditional Architects and Restoration Master. Isfahan: Cultural, Recreational Organization of Isfahan Municipality, Center of Isfahanology and the Home of Nations, 2008: 194&217.
64. Rashid al-Din Fazlullah, Emad al-Dolleh Abol-Kheir and Karl Jahn. The Blessed History of Ghazan Khan. Tehran: Written Heritage Research Center, 2015: 348. (In Persian)

1- استادیار گروه معماری، آموزش عالی غیرانتفاعی غیردولتی سپهر دانش معاصر اصفهان، ایران. ^*(مسوول مکاتبات)  

2- استادیار دانشکده مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، کوچه سنگتراش­ها دانشکده مرمتِ دانشگاه هنر ساختمان داوید.

[3]- Assistant Prof; Department of Architecture, Sepehr Daneshe Moaser Institute of Higher Education, Isfahan, Iran. *(Corresponding Author)

[4]- Assistant Prof; Department of Architectural & urban conservation, Faculty of conservation, Art University of Isfahan, Iran.