بررسی میزان توجه به مولفه‌‌‌های زیست‌محیطی درکتاب‌های علوم‌تجربی دوره اول متوسطه بر اساس روش آنتروپی‌شانون

مقاله پژوهشی

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و چهارم، شماره دوازده، اسفند ماه 1401 (30-17)              

بررسی میزان توجه به مولفه­­­های زیست­محیطی درکتاب­های علوم­تجربی دوره اول متوسطه بر اساس روش آنتروپی­شانون

محمدحسن بازوبندی ^[1]*

m.bazobandi@cfu.ac.ir

غلامرضا مظلوم ^[2]

لطف الله مهدوی¹

چکیده

زمینه و هدف: امروزه یکی از مشکلات زیست­محیطی پیش­روی توسعه تکنولوژی در جهان، آلودگی­های زیست­محیطی است. و بدون شک، کتابهای درسی علوم تجربی دوره اول متوسطه، یکی از بسترهای رسمی آموزش محیط زیست است. پژوهش حاضر با هدف بررسی محتوای کتاب­های علوم تجربی دوره اول متوسطه، به لحاظ توجه به مولفههای زیست محیطی انجام گرفته است.

روش بررسی :این پژوهش از نوع کاربردی است. که در آن، کتابهای درسی علوم تجربی پایه­های هفتم، هشتم و نهم سال تحصیلی 1399-1400 مورد بررسی قرار گرفته است. که مجموعا بالغ بر 45 فصل و 450 صفحه است. نمونه­های مورد بررسی شامل متون، تصاویر، پرسش­ها و فعالیت­های کتاب است که با استفاده از روش آنتروپی­شانون  مورد مطالعه قرار گرفته اند. این بررسی با استفاده از ابزار چک لیست تحلیل محتوایی که دارای چهار مؤلفه زیست­محیطی: آب، هوا، خاک و صوت است، در سال1400 انجام شده که روایی محتوایی آن توسط متخصصان موضوعی تأیید و ضریب اعتبار (پایایی) آن نیز 36/91 درصد برآورد شده است.

 یافته­ها: نتایج پژوهش­حکایت از آن دارد که در کتاب­های علوم تجربی دوره  متوسطه اول، به مولفه­های زیست محیطی کم توجهی شده است. بیشترین ­توجه در کتاب علوم تجربی پایه هفتم و کمترین توجه مربوط به کتاب علوم تجربی پایه هشتم است.

بحث و نتیجه گیری:  در این کتاب­ها، در زمینه مولفه­های زیست محیطی چهارگانه، بیش­ترین توجه به مولفه هوا و کم­ترین توجه­ به مولفه صوت شده است. هم­چنین بیش­ترین ضریب اهمیت مربوط به مؤلفه خاک با (308/0Wj=) و کم­ترین ضریب اهمیت مؤلفه صوت (199/0Wj=) بوده است. از بین بخشهای مختلف کتاب­های علوم­ تجربی، بیشترین ضریب اهمیت مربوط به فصل­های زیست شناسی (329/0Wj=­) و بعد از آن فصل­های شیمی و فیزیک قرار داشته و ضریب اهمیت مربوط به فصل­های زمین شناسی (176/0Wj=­) کمتر از بقیه است.

واژه‌های کلیدی: تحلیل محتوا، آب، هوا، خاک و صوت، آنتروپی شانون،کتاب علوم تجربی.

Investigating the amount of attention paid to environmental components in the science textbooks of the first secondary school based on Shannon's entropy method

Mohammad Hassan Bazoobandi ^{[3] *}

m.bazobandi@cfu.ac.ir

Gholamreza Mazloum ^[4]

Lotfollah Mahdavi ¹

Abstract

Background and Objective: Today, one of the environmental problems facing the development of technology in the world is environmental pollution. And without a doubt, the science textbooks of the first high school course are one of the official platforms for environmental education. The current research was conducted with the aim of examining the content of science books of the first high school course, in terms of attention to environmental components.

Material and Methodology:  This research is of applied type. In which, the science textbooks of the seventh, eighth and ninth grades of the academic year 1399-1400 have been examined. which totals 45 chapters and 450 pages. The examined samples include texts, images, questions and book activities that have been studied using Shannon's entropy method. This study was carried out using a content analysis checklist tool that has four environmental components: water, air, soil and sound, in 1400, and its content validity was confirmed by subject experts and its reliability coefficient was 91/36. The percentage is estimated.

Fidings: The results of the research indicate that environmental components have been given little attention in science books of the first secondary school. The most attention is in the book of sciences of the seventh grade and the least attention is related to the book of sciences of the eighth grade.

Discussion & Conclusion: In these books, in the field of the four environmental components, the most attention has been paid to the air component and the least attention to the sound component. Also, the highest coefficient of importance was related to the soil component with (Wj=0.308) and the lowest coefficient of the sound component (Wj=0.199). Among the different sections of science books, the highest coefficient of importance is related to biology chapters (Wj=0.329), followed by chemistry and physics chapters, and the most important coefficient is related to geology chapters. (Wj=‌0.176) is less than the others.

Keyword: content analysis, water, air, soil and sound, Shannon entropy, sciences textbooks.

مقدمه

انسان برای رفع نیازهای اساسی خود، نیازمند به برقراری ارتباط با محیط زیست خود است. به همین دلیل در طول زندگی خود همواره با دو تصمیم اساسی، چگونگی برقراری ارتباط با دیگران و محیط­زیست مواجه بوده است، به نحوی که روابط وی با دیگران دیر یا زود بر محیط­ زیست او تأثیر می گذارد و در پی آن، تغییر و دگرگونگی در محیط زیست و نهایتاً رفتار مطلوب محیطی یا معضلات محیطی ایجاد می شود(1). پژوهش­ها نشان می دهند که نه تنها احساس مسئولیت ایجاد شده و آموزش­های محیطی در زمان کودکی و نوجوانی، عامل هدایت رفتار اجتماعی و محیطی در بزرگسالی است. بلکه پیش زمینه اساسی بر رفتارهای محیطی مطلوب یا نامطلوب یعنی معضلات زیست­محیطی هستند. از آنجایی که نقطه آغازین توجه و رشد احساس مسئولیت محیط­زیستی، دوران کودکی و نوجوانی است و چون آموزش و پرورش هر کشور مهمترین منبع اثرگذاری است، در این سنین کتاب­های درسی بیش­ترین تأثیر را برای فراگیری و ایجاد رفتار محیطی درکودکان و نوجوانان خواهند داشت. زیرا فراگیر از طریق معیارهای ذهنی، آموزش رسمی و محتوای کتب درسی بهصورت منظم نسبت به محیط اجتماعی، محیط زیست و مسایل محیط­زیستی آگاهی و شناخت پیداکرده و با آن ارتباط برقرار می کند(2).  هم­چنین، اتخاذ رویکرد  STSEدر آموزش علوم بهمنظور پرورش شهروندانی که بتوانند در یک جامعه ی دموکراتیک زندگی کنند،  ایجاب می­نماید آموزشها خاصه آموزش علوم به سمتی هدایت شوند که دانش آموزان به درک و بینشی از آثار علم و فناوری بر جامعه، محیط زیست و آشنایی و انجام اقداماتی در پیشگیری یا رفع معضلات زیست محیطی دست یابند.

حفاظت از محیط زیست و پرداختن به مسائل زیست­محیطی دنیای کنونی، مسأله ای محدود به مرزهای خاص یک یا چند کشور نیست، بلکه بعدی جهانی دارد، به گونه ای که تمام افراد بشر باید در حفظ آن کوشا باشند(3). ­­ آموزش محیط زیست بنیادی ترین شیوه در حفاظت محیط زیست بوده که هدف از آن یافتن مناسب ترین و بهترین نظام و شیوه ارائه مطالب و نحوه فعالیت ها و اجرای ساختاری است که زمینه­ساز ارتقای آگاهیهای زیست محیطی در سطح جامعه میباشد تا از این طریق هر فرد جامعه، خود را از طریق احترام گذاشتن به حیات دیگران، مسئول در حفاظت و حمایت از محیط زیست بداند(4).  میلر معتقد است که معضلات زیست محیطی در پی تغییرات نامطلوب در خواص فیزیکی، شیمیایی و زیستی هوا، آب و زمین به وجود می آیند. بدیهی است که این تغییرات نامطلوب، سبب به خطر افتادن سلامت، بقا و فعالیت های انسان و سایر موجودات زنده زیست کره خواهد شد­(5).  آلودگی زیست محیطی، به هرگونه تغییر در ویژگی اجزای تشکیل دهنده محیط گفته می شود که به نحوی استفاده از آنها را ناممکن می سازد و به طور مستقیم یا غیرمستقیم منافع و حیات موجودات زنده را به مخاطره می اندازد (6). در ایران طبق ماده ۹ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست (مصوب ۱۳۵۳ و اصلاحیه ۱۳۷۱) معضلات زیست محیطی شامل پخش یا آمیختن مواد خارجی با آب، هوا، خاک با زمین است، به میزانی که باعث تغییر کیفیت فیزیکی، شیمیایی یا زیستی آنها میشود و این تغییر برای انسان، جانوران، گیاهان و یا آثار و ابنیه تاریخی زیانبار می­باشد. در ارتباط با حفاظت محیط زیست اطلاعات دانش­آموزان پایه دوم بیشتر و پایه سوم کمتر است. علاوه بر این در خصوص مؤلفه­های آب بیشترین توجه را کتاب پایه دوم و درباره مؤلفه هوا بیشترین توجه را کتاب پایه اول و کمترین توجه را کتاب پایه سوم داشته است(7) . به آموزش محیطزیست بیش از حد انتظار توجه شده، ولی به مؤلفه های متعدد آن به صورت متوازن توجه نشده است(8).

 بررسی اثر پژوهش های مرتبط با معضلات محیط زیستی در کتاب های درسی، حاکی از عدم توجه بنیادی و سازماندهی شده به این مؤلفه کلیدی در کتاب­های درسی است. توجه نامتوازنی به مؤلف­های آلودگی محیط زیست شامل آب، خاک، هوا و صوت شده است(9).کتاب­های علوم تجربی دوره راهنمایی به معضلات زیست­محیطی هوا و خاک در هر سه پایه و آب در پایه اول به صورت کامل، ولی در پایه دوم و سوم به صورت پراکنده توجه شده است. در حالی که در هیچ­کدام از پایه­ها انعکاس معناداری در خصوص آلودگی صوتی و تاثیر آن بر محیط زیست وجود ندارد(10). خلاصه کلام اینکه در بررسی­هایی که در این خصوص بر روی کتاب های درسی قبلی انجام شده است، حکایت از آن دارد که به مسائل زیست محیطی در کتاب های درسی به خوبی و طبق نقشه مشخص و متوازن پرداخته نشده است (­15-11).

در راستای تحقق اهداف سند تحول و توجه بیشتر به آموزش همگانی مفاهیم زیست محیطی، از اوایل دهه 90 در سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، رویکردی مبنی بر ضرورت پرداختن به محتوای مفاهیم زیست محیطی در کتابهای علوم تجربی دوره متوسطه اول شکل گرفت. و پس از نشست های متعدد در دفتر تالیف و کارشناسان سازمان محیط زیست کشور و همکاری مشترک آن دفتر و سازمان محیط زیست، در نهایت برخی مفاهیم زیست محیطی در کتابهای علوم تجربی دوره متوسطه اول به رشته تحریر در آمد.

مسلما به­منظور غنی سازی و ارتقای کیفیت این محتواهای آموزشی باید پژوهش های علمی مختلفی بر روی آن انجام شود. در این پژوهش، تلاش بر اینست که بررسی شود که کتاب­های درسی علوم تجربی موجود(1400-1399) تا چه اندازه به مسأله حیاتی محیط زیست پرداخته­اند و هر کدام از این کتاب­ها در توجه به مؤلفه­های زیست­محیطی و نوع توجه از چه وضعیتی برخوردارند؟ با توجه به رفتار محیطی نامطلوب انسان امروزی، موجبات بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی، تعارض فناوری و طبیعت، تهدید سلامت و رفاه نسل­کنونی و آسیب پذیری میراث طبیعی و به طور کلی توسعه معضلات زیست محیطی، ضرورت پرداختن به این مهم افزایش یافته است. هدف از این پژوهش تحلیل محتوای کتب علوم تجربی دوره اول متوسطه از لحاظ توجه به معضلات و مولفه­های اصلی زیست محیطی(آب، خاک، هوا و صوت) است که به روش آنتروپی­شانون مورد بررسی قرار گرفته است.

 روش پژوهش

در این پژوهش محتوای کتب علوم تجربی دوره اول متوسطه از لحاظ توجه به معضلات و مولفه­های اصلی زیست محیطی(آب، خاک، هوا و صوت) به روش آنتروپی شانون مورد بررسی قرار گرفته است. مؤلفه­های آن بر اساس مطالعه و بررسی متون پژوهشی چون، مقالات، پایان نامه­ها و کتب مختلف در زمینه آموزش محیط زیست، انتخاب شده است. با توجه به ماهیت موضوع، از روش پژوهش تحلیل محتوا از نوع توصیفی استفاده شده است. همچنین از نظر اهداف، در زمره پژوهش­های کاربردی قرار می­گیرد، زیرا می­تواند باعث توجه بیشتر به آموزش مولفه­های زیست محیطی گردد و در نتیجه سطح سواد زیست محیطی دانش آموزان را  ارتقا بخشد. برای تعیین و تأمین روایی فهرست وارسی تحلیل محتوا، از روش روایی صوری، محتوایی و نظر متخصصان استفاده شده است . به این ترتیب که فرم اولیه تحلیل محتوای کتاب­های علوم تجربی دوره متوسطه اول از لحاظ توجه به معضلات زیست محیطی و مؤلفه­های آن در اختیار چهار نفر از صاحبنظران این حوزه (اساتید رشته­های برنامه­ریزی درسی، زیست شناسی، علوم زمین و محیط زیست و بهداشت محیط) برای تغییر و اصلاح قرار گرفت که پس از اعمال نظرات آنها فهرست وارسی تحلیل محتوای نهایی در قالب4 مؤلفه اصلی و 55 مؤلفه فرعی (با گزینه های خوب، متوسط و ضعیف) تهیه گردید.  جامعه آماری این پژوهش، کتب درسی علوم تجربی دوره متوسطه اول در سال تحصیلی1400-1399 است. تعداد آنها 3 جلد و شامل کتاب علوم تجربی پایه های هفتم، هشتم و نهم است که با استفاده از تکنیک آنتروپی شانون (16) مورد بررسی قرارخواهند گرفت. نمونه آماری این پژوهش، کلیه فصل های کتاب های علوم­تجربی دوره اول متوسطه می­باشد که مجموعا بالغ بر 45 فصل و 450 صفحه است (17) و نمونه مورد بررسی شامل متون، تصاویر، پرسش ها و فعالیت ها می باشد(جدول 1).

جدول1- توزیع فراوانی کتاب های علوم تجربی دوره متوسطه اول برحسب تعداد فصول و تعداد صفحه

Table1. Frequency distribution of science textbooks of the first secondary school according to the number of chapters and number of pages.

نتایج و بحث

در این پژوهش که هدف بررسی میزان توجه محتوای کتاب­های درسی علوم تجربی پایه­های هفتم، هشتم و نهم متوسطه اول به معضلات زیست محیطی و مولفه­های آن است،. این مولفه­ها عبارتند از:  آب، هوا، خاک، صوت (18) . همچنین با توجه به نظر صاحب نظران حوزه محیط زیست (19-21)، مولفه­های اصلی و فرعی معضلات زیست محیطی جمع بندی گردید و در قالب مولفه­های اصلی آب، خاک، هوا و صوت قرار گرفت. به منظور بررسی مولفه­های معضلات زیست محیطی قسمت های مختلف کتاب­ها اعم از متن، تصاویر، فعالیت ها، گفت و گو، جمع آوری اطلاعات، هشدار، کاوشگری و ... مورد استفاده قرار گرفت و میزان فراوانی و درصد فراوانی هر یک از مولفه­ها در فصل­های مختلف کتاب­های علوم تجربی دوره اول متوسطه استخراج و در فرم­های فهرست وارسی تحلیل محتوا که بر اساس مولفه­های  مسائل زیست محیطی تنظیم شده، درج می­گردد. و از روش آنتروپی شانون برای تعیین ضریب اهمیت هریک از مؤلفه­ها و تحلیل کیفی استفاده شد.

کتابهای علوم تجربی از چهار بخش زیست شناسی، زمین شناسی، فیزیک و شیمی تشکیل شده است. که سهم هر بخش در جدول2 آمده است.

جدول2- تعداد صفحات و سهم هر یک از فصل های مختلف کتاب های علوم تجربی

Table 2. The number of pages and the contribution of each chapter of science textbooks

برای تأمین پایایی ابزار اندازه گیری، از فرمول زیر استفاده گردید. بدین صورت که فرم تحلیل محتوا در اختیار چهار نفر از صاحبنظران برنامه­ریزی درسی، زیست شناسی، علوم زمین و محیط زیست و بهداشت محیط  قرار گرفت و ضریب توافق آنها به شرح ذیل، 36/91 به دست آمد.

36/91 = 100 × C.R=                    100 ×   = C.R

در ادامه به کمک روش آنتروپی شانون ضریب اهمیت هر یک از مولفه­های زیست­محیطی تعیین گردید و مباحث این پژوهش در قالب 5 سوال زیر مورد بررسی قرار گرفت.

سوال 1) در تالیف کتاب علوم­تجربی پایه هفتم،  تا چه میزان به مولفه­های زیست­محیطی توجه شده است؟

جدول3 - توزیع فراوانی مولفه­های زیست محیطی کتاب علوم تجربی پایه هفتم

Table 3. Distribution of the frequency of environmental components of seventh grade science textbook

Diagram 1. Frequency percentage of environmental components of the seventh sciences textbook

درکتاب علوم­تجربی پایه هفتم بیشترین توجه را به معضلات آبی معادل 36/36 درصد و کمترین توجه به معضلات صوتی معادل 54/4 درصد نموده است. این یافته­ها با نتایج پژوهشی تحت عنوان بررسی میزان انعکاس مفاهیم محیط زیست در کتاب­های علوم­تجربی دوره راهنمایی از دیدگاه دبیران هم سو می باشد(10).

سوال 2) درتالیف کتاب علوم تجربی پایه هشتم، تا چه میزان به مولفه های زیست محیطی توجه شده است؟

جدول 4- توزیع فراوانی مولفه­های زیست محیطی به تفکیک فصل­های مختلف کتاب علوم تجربی هشتم

­Table4. Frequency distribution of environmental components according to different chapters of the 8th sciences textbook

Diagram 2. The frequency percentage of environmental components of eighth sciences textbook

درکتاب علوم تجربی پایه هشتم، از معضلات چهارگانه زیست محیطی، بیشترین توجه را به مولفه خاک با 46  درصد و کمترین توجه به معضلات آب با 8 درصد فراوانی نموده است. این یافته­ها با نتایج پژوهش(10) هم سو می­باشد ولی با نتایج پژوهش(8) هم سو  نمی­باشد.

سوال 3) درتالیف کتاب علوم تجربی پایه نهم، تا چه میزان به مولفه­های زیست محیطی توجه شده است؟

جدول5- توزیع فراوانی مولفه­های زیست محیطی به تفکیک فصل­های مختلف کتاب علوم تجربی پایه نهم

Table 5. Frequency distribution of environmental components according to different chapters of ninth grade science textbook

Diagram 3. Percentage frequency of environmental components of ninth sciences textbook

درکتاب علوم­تجربی پایه نهم، از معضلات چهارگانه زیست­محیطی، بیشترین توجه به مولفه هوا با 50 درصد فراوانی بوده و به مولفه صوت، توجهی نشده است. این یافته­ها با نتایج پژوهش (9) هم سو می باشد.

سوال 4) کتاب­های علوم تجربی هر پایه از متوسطه اول، تا چه میزان به مولفه­های زیست محیطی پرداخته اند؟ 

جدول6- مقایسه محتوای کتاب­های علوم تجربی از لحاظ توجه به مولفه­های زیست محیطی و رتبه هر یک از آنها

Table 6. Comparing the content of science textbooks in terms of attention to environmental components and the ranking of each of them.

در مجموع فراوانی مولفه­های زیست محیطی مورد توجه قرار گرفته در کتاب­های علوم تجربی دوره متوسطه اول، تعداد 87 مورد است. که بیشترین توجه مربوط به علوم تجربی پایه هفتم با تعداد 44 مورد، معادل 57/50  درصد و بعد از آن مربوط به علوم تجربی پایه نهم با تعداد 30 مورد معادل 48/34 درصد و کمترین توجه مربوط به علوم تجربی پایه هشتم به تعداد 13 مورد و معادل94/14 درصد است . همچنین از نظر توجه به مولفه­های زیست محیطی در کتاب­های علوم تجربی دوره متوسطه اول، مولفه هوا در رتبه اول، خاک در رتبه دوم، آب در رتبه سوم و صوت در رتبه چهارم قرار دارند.

تحلیل نتایج بدست آمده به روش آنتروپی شانون

 برای سنجش اهمیت اطلاعات و مولفه­ها، از روش آنتروپی شانون استفاده شده است. آنتروپی شانون، شاخصی است برای اندازه گیری میزان اطمینان، که به وسیله یک توزیع احتمال بیان می شود. با استفاده از الگوریتم شانون می توان به استخراج درجه اهمیت هریک از مقوله­ها برای پاسخگوها پرداخته شود . این روش طی سه مرحله صورت می گیرد: 1. بهنجار کردن داده­های بدست آمده. 2. بدست آوردن بار اطلاعات هر مقوله . 3.به دست آوردن ضریب اهمیت هر مقوله.

در این پژوهش درجه اهمیت مولفه­های زیست محیطی آب، خاک، هوا و صوت در کتابهای علوم تجربی متوسطه اول به کمک آنتروپی شانون به شرح زیرتعیین می گردد.

مرحله 1) با استفاده از رابطه زیر، داده های جدول 6 بهنجار می شوند.

دراین فرمول: F فراوانی مولفه­ها،  Pهنجار شده ماتریس فراوانی،  i شماره پاسخگو،   nتعداد مولفه ها،  m تعداد پاسخگو  و   jشماره مولفه می باشد.

جدول 7 - ماتریس بهنجار شده داده های جدول 6

Table 7. The normalized matrix of the data in Table 6

مرحله 2) مقدار عدم اطمینان به داده­های جدول7 را با استفاده از رابطه زیر به دست می آوریم.

در واقع بار اطلاعاتی هر مولفه زیست محیطی را به دست آورده و نتایج آن در جدول8 اراِئه شده است.

جدول 8 -  بار اطلاعاتی مقوله های اصلی معضلات زیست محیطی

Table 8. The information load of the main categories of environmental problems.

داده­های جدول فوق نشان می دهد که بار اطلاعاتی مولفه خاک از سایر مولفه­ها بیشتر است و  بار اطلاعاتی مولفه صوت از همه کمتر است.

مرحله 3) با استفاده از بار اطلاعاتی مولفه­ها(Ej)، ضریب اهمیت هر یک از مولفه­ها (Wj) را محاسبه، هر مولفه ای که دارای بار اطلاعاتی بیشتری شد، از درجه اهمیت بیشتری برخوردار است. برای محاسبه آن از رابطه زیر استفاده شده است. نتایج این بررسی در جدول 9 اراِئه شده است.

جدول 9- ضریب اهمیت مولفه­های اصلی زیست محیطی

Table 9. Importance coefficient of the main environmental components

نتایج جدول 9 نشان می دهد که در کلیه فصل­های کتاب­های علوم تجربی دوره متوسطه اول، ضریب اهمیت مولفه­های خاک و هوا از دو مولفه آب و صوت بیشتر است و به طور کلی بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه خاک  308/0 Wj=  و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه صوت 199/0 Wj= است.

سوال 5 )هر یک از بخش­های(زیست شناسی، زمین شناسی، فیزیک و شیمی) کتاب­های علوم­تجربی تا چه میزان به مولفه­های زیست محیطی توجه نموده است؟

جدول10- میزان و درصد فراوانی مولفه­های زیست محیطی در بخش های مختلف کتاب های علوم تجربی

Table 10. The frequency and percentage of environmental components in different sections of science textbooks

Diagram 4. Importance coefficient of different chapters of science textbooks.

نتایج جدول 10 و نمودار 4 نشان می دهد که در کلیه بخش­های کتاب های علوم تجربی دوره متوسطه اول، فصل­های زیست شناسی از نظر مولفه­های زیست محیطی دارای اهمیت بیشتری بوده است و به طور کلی بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه های فصل­های زیست شناسی  329/0 Wj= و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه های فصل­های زمین شناسی  176/0 Wj= است.

نتیجه گیری

میزان توجه به مسایل و معضلات زیست­محیطی در آموزش­های عمومی و همگانی، به مثابه اصلاح رفتارهای نامطلوب محیطی و نزدیک شدن به اهداف توسعه پایدار است، که محافظت از محیط زیست را در پی خواهد داشت. مسلما توجه به این مهم در آموزش و پرورش به دلیل تأثیرات عمیق­تر و مؤثرتر آن بر فراگیران، ضرورتی ویژه محسوب می شود. در این پژوهش، کتابهای درسی علوم تجربی دوره اول متوسطه از لحاظ پرداختن به معضلات و مسایل زیست محیطی و مؤلفه­های آن مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. براساس یافته­های این پژوهش، مجموع فراوانی مولفه­های اصلی زیست­محیطی در کتاب­های علوم­تجربی پایه­های هفتم، هشتم و نهم متوسطه اول مربوط به آب، خاک، هوا و صوت تعداد 87 مورد بوده است که بیشترین فراوانی پرداخته شده، مربوط به کتاب علوم تجربی پایه هفتم به تعداد 44 مورد می باشد. و پس از آن علوم تجربی پایه نهم با 30 مورد قرار دارد و کمترین فراوانی مولفه­های زیست­محیطی در کتاب علوم تجربی پایه هشتم با تعداد 13 مورد مشاهده گردید.

افزون بر آن مقایسه میزان توجه به هر مولفه زیست­محیطی در کتاب­های درسی علوم تجربی متوسطه اول نشان می دهد که در زمینه مولفه زیست محیطی، آب بیشترین توجه در کتاب علوم تجربی پایه هفتم و کمترین توجه در کتاب علوم تجربی پایه هشتم، و در زمینه مولفه هوا، بیشترین توجه در کتاب های علوم تجربی هفتم و نهم و کمترین توجه در کتاب علوم تجربی پایه هشتم، در زمینه مولفه خاک بیشترین توجه در کتاب علوم تجربی هفتم و کمترین توجه در کتاب علوم تجربی پایه هشتم و در زمینه مولفه صوت، بیشترین توجه درکتاب­های علوم تجربی هفتم و هشتم و کمترین توجه در کتاب علوم تجربی نهم بوده است. این یافته­ها با نتایج پژوهش های (14،22 ،8) هم­سو می­باشد ولی با پژوهش (7) هم سو نمی­باشد.

از نظر میزان فراوانی مولفه­های اصلی مسائل زیست­محیطی در کتاب­های علوم تجربی دوره اول متوسطه که شامل آب، خاک، هوا و صوت می باشد،  فراوانی مولفه هوا، در رتبه اول، خاک در رتبه دوم، آب در رتبه سوم و صوت در رتبه آخر قرار می گیرند. یعنی درکتاب­های علوم­تجربی دوره اول متوسطه ، بیشترین توجه نسبت به مولفه زیست­محیطی هوا و کمترین توجه نسبت به مولفه زیست محیطی صوت شده است. در بررسی ضریب اهمیت هر یک از مولفه­های زیست­محیطی (آب ،خاک، هوا و صوت) در کتاب­های علوم تجربی دوره اول متوسطه بر اساس فرمول آنتروپی شانون مشخص شده است که بار اطلاعاتی مولفه خاک از سایر مولفه­ها بیشتر و بار اطلاعاتی مولفه صوت از همه کمتر است. که به کمک این  نتایج و محاسبه ضریب اهمیت هر مولفه زیست محیطی می توان نتیجه گرفت در کلیه صفحات کتاب­های علوم تجربی دوره اول متوسطه تحصیلی ضریب اهمیت مولفه­های خاک و هوا از بقیه بیشتر است و به طور کلی بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه خاک 308/0 Wj=و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه صوت 199/0 Wj= است. این یافته­ها با نتیجه پژوهش(11) که درباره معضلات زیست­محیطی دوره ابتدایی صورت گرفته است و نتایج (23) و (5) که به ضرورت توجه به آموزش مسائلی نظیر محیط­زیست و مؤلفه­های اصلی آن تأکید دارد، همسو است. خاک مهم­ترین دریافت کننده پسماند­های صنعتی و کشاورزی می­باشد(24). که با یافته­های پژوهشی حاضر همسو هست.  همچنین نتایج این پژوهش با یافته­های (8) که به عدم توازن در توجه به مولفه­های آموزش محیطی کتاب­های درسی اشاره کرده اند، هم­سو می­باشد.

در خصوص تحلیل میزان توجه بخش­های مختلف کتاب­های علوم­تجربی به مولفه­های زیست محیطی به کمک آنتروپی شانون مشخص شد که از بین بخش­های مختلف کتاب­های علوم­تجربی دوره اول متوسطه، فصل­های زیست شناسی از نظر مولفه­های زیست­محیطی دارای ضریب اهمیت بیشتری بوده است و به طور کلی بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه­های فصل­های زیست شناسی329/0 Wj= و بعد از آن فصل­های شیمی و فیزیک قرار داشته و ضریب اهمیت مربوط به فصل­های زمین شناسی176/0 Wj= کمتر از بقیه است.

با توجه به این که درکتابهای علوم­تجربی دوره اول متوسطه به مولفه صوت اشاره ای نشده است. پیشنهاد می شود در بازنگری محتوای این کتابها، به مولفه صوت نیز، پرداخته شود. همچنین با عنایت به نقش و اهمیت مفاهیم علوم­زمین در تبیین و تفهیم محتوای زیست محیطی، پیشنهاد می شود در بازنگری محتوای کتابهای علوم تجربی دوره اول متوسطه، به بخش زمین­شناسی این کتابها، توجه بیشتری شود.

Refrences

1. Kayal, M (1383), Environmental Rights in the Perspective of the Constitution, Proceedings of the First Conference on Environmental Rights of Iran, Tehran; olive leaf .(In Persian)
2. Ghazavi, M., Liaghatdar, M., Abedy, A., Esmaeeli, M. (2008). Content analysis of social sci-ence books elementary school”. Journal of New Thoughts on Education, Faculty of Education and Psychology, Universityof Al-Zahra, Tehran, Vol.6(4), pp.152-123. (In Persian)
3. Bashiri Eskoui, F., Shabiri, M., Ansari Rad, P. and Kazemipour, S. (2014), The role of in-service training in improving the knowledge, attitude and environmental skills of elementary school teachers in Tehran. Iranian Curriculum Studies Quarterly, 10th Hijazi. R. Taheri M and Islamic K. (2013), indexing environmental costs in the field of soil pollution. Health Accounting Quarterly, third year, first issue, Vol. 7. (In Persian)
4. Year, No. 83, pp. 135-158. (In Persian)
5. Bier Hoff, H. W. (2002). Presocial Behavior. In M. Hewstone & w-streebe (Eds) Introdoction to social Psychology (3rded). Oxford: Blackwell.
6. Dabiri, M., (2013). Environment Pollution (Air, Water, Sound), Tehran,Etehad Publishers.
7. Ramazan Khani, b. (2006), content analysis of science textbooks of environmental conservation guidance and education, Tehran province education and training organization. The book of the month of art. No. 1, 4-4. (In Persian)
8. Hakimzadeh, R.; Kiamanesh, A.R.; Attaran, M. (2006), content analysis of social studies textbooks of guidance course with regard to global issues and topics in the field of curriculum, Curriculum Studies, No. 2, Vol. 5, pp. 37-54. (In Persian)
9. Fazli, M. Ikdalo (2017), investigating the status of environmental content in the science textbooks of the general education period. Quarterly journal of environmental science and technology, 21st period, 6th, Farvardin, pp.227-243. (In Persian)
10. Solati Asl, P. (2004), analysis and evaluation of the reflection of environmental concepts in science textbooks from the point of view of Tehran city teachers, master's thesis in the field of curriculum planning, Tabriz University. (In Persian)
11. Qazawi, M.; Liaqat dar, M. J. and Abedi, A. (2008), content analysis of experimental science books of elementary school in terms of attention to environmental problems, Education and Training Quarterly, No. 2, pp. 127-151. (In Persian)
12. Siraj Khorrami, N. and Absalanzadeh, S. (2014), content analysis of science and social education textbooks in all educational levels of the elementary school with regard to the issues and topics of the global environment, the second nationwide scientific research congress on the development and promotion of educational sciences and psychology, sociology and social cultural sciences of Iran, Tehran, Scientific Association for the Development and Promotion of Basic Sciences and Techniques. (In Persian)
13. Jovanmard, F.A., Askari Fard Jahormi, F. and Dostbin, F. (2014), content analysis of social education and science textbooks in Iran's elementary school in terms of attention to environmental problems. The second international conference on environment and natural resources. (In Persian)
14. Salehi Omran, A; Parhezgar, L; Hatami Far, Kh. (2015), examining the position of the main components of environmental education in the sixth grade textbooks. Environmental education and sustainable development. Vol.(2) 5, pp. 99-89. (In Persian)
15. Tarabi Ziaratgahi, A. (2016), review of the content of elementary science textbooks in terms of attention to environmental components, the second national conference on non-active defense in the fields of agriculture, natural resources and environment with a sustainable development approach. (In Persian)
16. Azar, AD (2008), expansion and development of Shannon's entropy method for data processing in content analysis. Humanities Quarterly. Al-Zahra University. (In Persian)
17. Ahmadi, A; Ansari Rad, P; Bazobandi, M.H. et al. (2019), sciences textbooks of the seventh, eighth and ninth grades of the first secondary school. Tehran: Iran textbook publishing company. (In Persian)
18. Abbasi Firoz Kola, B. and Sadati, S.Y. (2017), content analysis of science textbooks of the first year of high school in terms of attention to environmental problems, )In Persian(.https://civilica.com/doc/937271
19. Miller, G. T, (1997) Environmental Resource Management, Wad worth Pub. C.p. 592.
20. Weiner, B (2001). An Attribution Approach to Perceived Responsibilit For Transgressions: Extensions to Child Abuse, Punishinment Goals and Political Ideology. In A. E. A Hagen& H. W. Bierhoff (Eds), Responsibility the Many Faces of a Social Phenomenon (pp. 49-59). London Rout Ledge.
21. Debiri, M. (2015). Environmental pollution of air-water-soil and sound, second edition. Tehran: Etihad. (In Persian)
22. Amini, M. and Mashaalhi, Z. (2013), the neglected place of environmental education in textbooks (case study: middle school science and social education books). Journal of Educational Sciences of Shahid Chamran University of Ahvaz. (2)21 59-82. (In Persian)
23. Hunccke, M., Blobaum, A., Matthias, E., & Huger, R. (1991). Responsibility and Environment Echological Norm orientation and Extrernal factors in the Domain traver mode choice behavior, Environment and Behavior.
24. Calado, F. M. Bogner, F. X. (2013). A Reflection on Distorted Views of Science and Technology in Science Textbooks as Obstacles to the Improvement of Students’ Scientific Literacy. European journal of­ educational Vol. 2(2). pp. 51-68.

[1]- استادیار دانشگاه فرهنگیان، مرکز آموزش عالی شهید بهشتی تهران. ^*(مسوول مکاتبات)

2- دانش آموخته کارشناسی ارشد مرکز آموزش عالی شهید بهشتی تهران.

[3]- Assistant Professor of Farhangian University, Shahid Beheshti Higher Education Center, Tehran. *(CorrespondingAuthor)

[4]- Graduated from Shahid Beheshti Higher Education Center, Tehran.