تحلیل الگوی تاب‌آوری کالبدی ـ فضایی متأثر از مخاطرات زیست‌محیطی کلانشهر تهران (مطالعه موردی: تحلیل تطبیقی مناطق ۲ و ۱۲)

مستخرج از پایان نامه

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و چهارم، شماره شش، شهریور ماه 1401(136-121)

تحلیل الگوی تاب‌آوری کالبدی ـ فضایی متأثر از مخاطرات زیست‌محیطی کلانشهر تهران (مطالعه موردی: تحلیل تطبیقی مناطق ۲ و ۱۲)

کریم حسین‌زاده دلیر [1]^*

dr_k_dalir@yahoo.com

الهه بیگدلی [2]

بختیار عزت پناه [3]

چکیده

زمینه و هدف: در ادبیات دانشگاهی اخیراً تأکید بر این است که چرا تاب‌آوری شهری متفاوت از پایداری شهری است. این در حالی است که برنامه‌های سیاست‌گذاری شهری از این اصطلاحات تقریباً به جای یکدیگر استفاده می‌کنند. در این پژوهش با تحلیل الگوی تاب‌آوری کالبدی ـ فضایی؛ عوامل متأثر از مخاطرات زیست‌محیطی همچون زلزله وفرونشست در سطح مناطق 2 و 12 شهر تهران بررسی می‌شود.

روش بررسی: این پژوهش کاربردی است که با روش تحلیلی ـ موردی و رویکرد کمی انجام گرفته است. با توجه به ماهیت داده‌ها از نوع توصیفی است. برای دستیابی به اهداف تحقیق و تحلیل الگوی تاب‌آوری کالبدی ـ فضایی متأثر از مخاطرات زیست‌محیطی کلانشهر تهران شامل فرونشست و زلزله، ابعاد مورد بررسی در 13 شاخص شامل قیمت پایه (مترمربع)، جنس مصالح، سال ساخت، قدمت ساختمان، اسکلت ساختمان، تعداد طبقات، درجه تمرکز یا تفرق کاربری مسکونی، دانه‌بندی، نفوذپذیری، مساحت کل کاربری‌ها (فضای سبز و باز) و مساحت کاربری مسکونی در بخش فضایی و کالبدی و درجه تمرکز یا تفرق جمعیت، خوشه‌های مسکونی و فضاهای باز و سبز جهت استقرار جمعیت براساس اکثریت ساکن در محلات، جهت جغرافیایی توزیع جمعیت در بخش اجتماعی مبتنی بر مطالعات کاربری اراضی وضع موجود استخراج شد. برای ارزیابی و تحلیل الگوهای فضایی و اجتماعی از الگوریتم رقابت استعماری در محیط نرم‌افزار Matlab a2019 و برای فضایی‌سازی شاخص­های مورد مطالعه از روش (Tracking Analyst Tools) در فرآیند تحلیل شبکه (Network Analyst Tools) در محیط نرم‌افزار ArcGIS استفاده شده است.

یافته‌ها: با توجه به قرارگیری منطقه ۱۲ در بافت تاریخی و تمرکز و تراکم جمعیت در محورهای کانونی با عملکرد منطقه‌ای، آسیب‌پذیری بیشتری از خود نشان می‌دهد. در ارتباط با معیارهای تراکم جمعیت، دانه‌بندی و همچنین وضعیت اسکلت ساختمان‌ها؛ مجموعا منطقه 2 وضعیت بهتری را نشان می‌دهد هرچند تراکم جمعیت در سطح هر دو منطقه علی‌رغم جمعیت و وسعت بیشتر منطقه ۲ یکسان می‌باشد، اما با توجه به سیل جمعیت شناور مراجعه کننده و ساکن در منطقه ۱۲ این منطقه تاب‌آوری پایین‌تری را نشان می‌دهد.

بحث و نتیجه‌گیری: با توجه به فرسوده بودن ابنیه و نفوذپذیری کم‌فضایی، الگوی پراکنش فضایی جمعیت و عوامل مؤثر بر گسست‌های کالبدی ـ فضایی در سطح منطقه 2 و 12 نتایج نشان می‌دهد که الگوی توزیع و گسست تاب‌آوری در سطح محلات، هر دو منطقه متفاوت و در مجموع منطقه ۱۲ وضعیت ناپایدارتری را نشان می‌دهد.

واژه­های کلیدی: تاب‌آوری، عوامل فضایی و اجتماعی،‌ کالبد، الگوریتم رقابت استعماری، مناطق 2 و 12.

Analysis of the Physical-Spatial Resilience Pattern Affected by Environmental Hazards in Tehran Metropolis

(Case study: Comparative Analysis between of Regions 2 and 12)

Karim Hosseinzadeh Dalir [4] ^*

dr_k_dalir@yahoo.com

Elahe Bigdeli  [5]

Bakhtiar Ezzatpanah [6]

Abstract

Background and Objective: In Academic literature has recently emphasized that why urban resilience is different from urban sustainability. Urban policymakers, on the other hand, use the terms almost interchangeably. In this study by analyzing the pattern of physical-spatial resilience; Factors affecting environmental hazards such as earthquakes, subsidence, etc. are studied in areas 2 and 12 of Tehran.

Material and Methodology: This study is an applied research that has been done with case-analysis method and quantitative approach. Due to the nature of the data is descriptive. To achieve the objectives of research and analysis of physical-spatial resilience pattern affected by environmental hazards in Tehran metropolis including subsidence and earthquake, the dimensions studied in 13 indicators including base price (square meters), material, construction year, building age, building skeleton, number of floors , Degree of concentration or dispersion of residential land use, grain size, permeability, total area of ​​uses (green and open space) and area of ​​residential land use in spatial and physical part) and (degree of concentration or dispersion of population, residential clusters and open and green spaces for population based The majority of residents in the neighborhoods were extracted for the geographical direction of population distribution in the social sector (based on land use studies of the current situation). To evaluate and analyze spatial and social patterns, the colonial competition algorithm in Matlab a2019 software environment and to spatialize the studied indicators, the method (Tracking Analyst Tools) in the network analysis process (Network Analyst Tools) in ArcGIS software environment has been used.

Findings: Due to the location of District 12 in the historical context and the concentration and density of the population in the focal axes with regional performance, it shows more vulnerability. In relation to the criteria of population density, granulation as well as the skeletal condition of buildings; Overall, Zone 2 shows a better situation. Although the population density in both zones is the same despite the larger population and size of Zone 2, it shows lower resilience due to the flood of floating population visiting and living in Zone 12.

Discussion and Conclusion: Due to the erosion of buildings and low space permeability, the pattern of spatial distribution of the population and the factors affecting the physical-spatial ruptures in Zones 2 and 12, the results show that the pattern of distribution and fracture rupture in neighborhoods are different in Zone 12. Indicates a more unstable situation.

Key words: Resilience, Spatial and Social Factors, Physical, Imperialist Competitive Algorithm, Regions 2 and 12.

مقدمه

ابعاد سکونتگاه‏های شهری روز به روز پیچیده‏تر و به تبع آن ناپایداری امنیتی در بوم شهرها نمایان‏تر شده است (1). بر این منوال جامعه‏ی شهری، به ویژه در اشکال امروزی و مدرن آن، به طور دائم و گسترده در معرض انواع مختلفی از مخاطرات قرار گرفته است (2). تبعات این ناپایداری امنیتی در شهرهای امروزی سبب پیدایش ایدة شهر به منزله‏ مولد مخاطرات و شهر مخاطره‏آمیز در دنیای توسعه یافتة صنعتی شده است. وقوع بحران‏های طبیعی و عدم برنامه‏ریزی مناسب برای مقابله با خسارت‏ها و پیام‏دهی ناشی از آن، می‏تواند منجر به از دست رفتن منابع و دستاوردهایی شود که تحقق آنها سالیان زیادی طول می‏کشد (3 و 4). غالباً بلایای طبیعی با تخریب منابع درآمدی و امکانات زیستی، سلامت ساکنان در ارتباط بوده و همیشه خطری جدی برای توسعه به ویژه در کشورهای در حال توسعه به شمار می‌رود (5). از جمله فعالیت‏ها با رویکرد کاهش خطرپذیری در جهت تاب‏آوری می‏توان به طرح هیوگو برای عمل (2015 ـ 2005) و چارچوب سندای (2030 ـ 2015) اشاره کرد که توسط سازمان ملل متحد در کشور ژاپن برگزار گردیده که یکی از برنامه‏های مدون آن، اصول ۱۰ گانه تاب‏آوری برای افزایش تاب‏آوری شهرها در برابر مخاطره زلزله می‏باشد (6). از این رو در حال حاضر دیدگاه غالب از تمرکز بر روی صرفاً کاهش آسیب‌پذیری به افزایش تاب‌آوری در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است (7).

تبیین رابطه تاب‏آوری در برابر تهدیدات و کاهش اثرات آن، با توجه به نتایجی که در بر خواهد داشت و تأکیدی که این تحلیل بر بعد تاب‏آوری دارد، از اهمیت بالایی برخوردار است (8). با عنایت به نتایج پژوهش‌های انجام شده و اعتراف به این موضوع که کشور ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و زمین‌شناسی خود ازجمله ده کشور سانحه‌خیز جهان به شمار می‌آید، همواره براثر سوانحی چون سیل، زلزله، خشکسالی، طوفان و غیره خسارات جانی و مالی قابل توجهی به کشور وارد آمده است، این خود سبب شده است تا اعم شهرها و روستاهای ایران آسیب‌پذیری بالایی داشته باشند (9). از این منظر تهران به دلیل آسیب‌پذیر بودن در ابعاد گوناگون جزو کلانشهرهای با درجه آسیب‌پذیری بسیار بالا از منظر بلایای طبیعی تلقی می‌شود. باتوجه به تفاسیر فوق در هر پژوهش علمی، ردیابی مطالعه و بررسی پیشینه موضوع موردنظر؛ قبل از پرداختن به موضوع لازم و ضروری است؛ زیرا بدون دستیابی به نتایج پژوهشی دیگران و توسعه و تکامل آنها نمی‌توان به پاسخی مناسب و تجزیه و تحلیل بهتر دست یافت. آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن^[7] (1384 ـ 1382) با پهنه‌بندی آسیب‌پذیری شهر تهران در برابر حوادث غیر مترقبه^[8]، نظام‌ مدیریت بحران زلزله را جهت اجراء در سه فاز وضعیت عادی، واکنش اضطراری، مرمت و بازسازی ارائه نموده است. باتوجه به موارد اشاره شده، هدف پژوهش حاضر تحلیل و ارزیابی الگوی تاب‌آوری کالبدی ـ فضایی متأثر از مخاطرات زیست‌محیطی در مناطق 2 و ۱۲ کلانشهر تهران است.

مبانی نظری

به‌طور کلی تاب‏آوری به عنوان ترکیبی از ایده‏های رایج؛ شامل اکوسیستم پایدار (10 و 11)، زیرساخت مهندسی، روانشناسی (12)‌، علوم رفتاری (13)، و کاهش خطر بلایا و بحران‌های مختلف می‏باشد (14). در حال حاضر تاب‏آوری راهی برای تقویت جوامع با استفاده از ظرفیت‏های آنها مطرح می‏شود در سطح جهانی، دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیب‏پذیری به افزایش تاب‏آوری در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است. در حال حاضر توجه به اثرات گسترده شهرها در ناپایداری‏های عصر کنونی، در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار شهری، بخش مسکن نقش بسیار مهمی بر عهده دارد چراکه مسکن بیش از ۵۰ درصد از کاربری‏های شهری را به خود اختصاص داده (15)؛ و علاوه بر مکان فیزیکی، کل محیط مسکونی را نیز در بر گرفته و محدود به واحد مسکونی نیست بلکه بر یک قلمرو فیزیکی و اجتماعی نیز دلالت دارد (16). براساس این نگرش برنامه‏های کاهش مخاطرات باید به دنبال ایجاد و تقویت ویژگی‏های جوامع تاب‏آور باشند و در زنجیره مدیریت سوانح به مفهوم تاب‏آوری نیز توجه کنند (17). از طرفی تعیین و توسعه شاخص‏های تاب‏آوری کار سختی است و با ماهیت پیچیده تاب‏آوری سروکار دارد. بدین جهت ارزیابی تاب‏آوری شهری نیز بسیار پیچیده می‏نماید. شاخص‏های متعددی که تاکنون در عمل برای ارزیابی خصوصیات تاب‏آوری ارایه شده‏اند در دو مقوله قرار می‌گیرند (18): 1. شاخص‏های پایداری، مقاومت و استحکام را می‏توان با رویکرد برآیند محور برای اندازه‏گیری کارآیی روش و عمل ارزیایی کرد؛ 2. شاخص‏های سازش، حساسیت و توانایی بازیابی را می‏توان با رویکرد فرآیند محور برای پایش پیشرفت مراحل کار ارزیابی کرد (19). بنابر مبانی بیان شده، این پژوهش بر مبنای تاب‏آوری در مفهوم پایداری با رویکرد برآیند محور و شاخص‏های کمی پایداری، مقاومت و استحکام مسیر عملیاتی و تحلیلی خود را انتخاب نموده و با استناد به این تعریف از تاب‏آوری برایند به صورت توانایی مقاومت در برابر شوک‏ها، مجموعه معیارها و زیر معیارهای کلی و جزئی استفاده می‏نماید.

محدوده مورد مطالعه

شهر تهران، از نظر تقسیمات اداری به ۲۲ منطقه و 123 ناحیـه و 375 محله تقسیم می‌شود (20). منطقه ۲ شهرداری تهران با جمعیت 692579 نفر به ۹ ناحیه و ۳۰ محله شورایاری (۱۴ محله ممیزی) تقسیم می‌شود. قسمت اعظم منطقه در اثر رشد سریع ساخت و ساز به صورت شتابان و دفعی شکل‌گرفته است. قسمت‌های قدیمی‌تر که حاشیه خیابان آزادی را شامل می‌شود به اوایل دهه ۴۰ برمی‌گردد. عمده کاربری این منطقه مسکونی، راه و بزرگراه و فضای سبز است. از عملکرهای مهم اقتصادی منطقه، فعالیت تجاری بوده که وجود مراکز تجاری وسیع پس از احداث مرکز تجاری یادمان که منشا یک مرکز تجاری شهری و فراشهری را برعهده دارد، این مناطق جاذب اشتغال و فعالیت‌های وسیعی در زمینه توسعه اقتصادی خواهد بود (همان). جذب بالای نقدینگی نسبت به دیگر مناطق شهر تهران با توجه به توسعه‌ ‌یافتگی نسبی و شرایط مناسب شاخص‌های توسعه‌یافتگی در کنار وجود ویژگی‌های برجسته طبیعی ـ مصنوعی در سطح منطقه، وجه شاخص ساختار اقتصادی منطقه می‌باشد. سازمان فضایی منطقة 2 شهرداری تهران تا حدودی بر مرکزیت هندسی تهران واقع شده است. عناصر ساختاری مهمی نظیر بزرگراه‌های همت و حکیم که مقیاس شهری دارند از آن می‌گذرند. اهمیت کارکردی و ساختاری این قطعه از بزرگراه‌ها در بافت شهری منطقة موردنظر چندان تعریف شده نیست . منطقه 12 با 240909 نفر جمعیت متشکل از 6 ناحیه و ۱۲ محله؛ بخش اصلی مرکز تاریخی شهر تهران را شامل می‌شود و به دلیل استقرار بخش‌های زیادی از خدمات (مقیاس شهری و فراشهری تهران)، در منطقه و نیـز اختصاص سطوح وسیعی از اراضـی ایـن منطقه به کاربریهای فرامنطقه‌ای و سطوح بالاتر، منطقه 12 را می‌توان به عنوان مرکز ثقل شهر تهران قلمداد کـرد. بازار بزرگ تهران در حد فاصل چهار خیابان 15 خرداد، مصطفی خمینی، شوش و خیام، مرکز ثقل و ستون فقرات منطقـه 12 را تشکیل می‌دهد، و امتدادهای منشعب از آن به‌خصوص به سمت جنوب و شمال ـ با پذیرش فعالیت‌های اصلی، استخوانبندی منطقه را تعیین می‌کنند. محورهای خیام جنوبی و صاحب‌جمع با پذیرش فعالیتهای تجاری ـ تولیدی با مقیاس فرامنطقه‌ای دارای پیوندهای قوی با بازار هستند و بخش جنوبی این استخوان بندی را تشکیل می‌دهند و با امتداد از طریق محورهای شهید رجایی و فدائیان اسلام به بزرگراه آزادگان می‌رسند .

روش پژوهش

پژوهش از لحاظ هدف، از نوع کاربردی می‏باشد که به روش توصیفی ـ تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه‏ای اسنادی و بررسی‏های میدانی انجام گرفته است. این پژوهش با توجه به ماهیت داده‌ها و عدم امکان کنترل رفتار متغیرهای مؤثر در مـسئله، از نوع غیرتجربی بـوده و در چارچوب الگوی تحلیلی ـ موردی انجام شده است. جامعه مورد بررسی، بلوک آماری و تمامی کاربری های شهری و مسکونی مناطق 2 و 12 شهر تهران بـوده و کـسب داده‌های اصلی، عمدتاً با بهره گیری از داده‌های بلوکهای نواحی شهری مرکز آمار ایـران و اسناد فرادست شامل طرح جامع و تفصیلی، کـسب شـده اسـت. لایه‌های اطلاعاتی موجود، مشاهدات میدانی، پرسـشگری هدفمنـد از کارشناسـان شهرداری و داده‌های خاصی کـه در محیط نرم‌افـزاری سـامانه اطلاعات جغرافیایی  GISتولید شده، و نیز مطالعه اسنادی و کتابخانه‌ای، بخش دیگری از اطلاعات مورد نیـاز مقالـه را در زمان انجام تحقیق (1401-1399)فراهم آورده‌اند. برای دستیابی به اهداف تحقیق، شاخص­هایی در دو بعد و 13 شاخص شامل قیمت پایه (مترمربع)، جنس مصالح، سال ساخت، قدمت ساختمان، اسکلت ساختمان، تعداد طبقات، درجه تمرکز یا تفرق کاربری مسکونی، دانه‌بندی، نفوذپذیری، مساحت کل کاربری‌ها و مساحت کاربری مسکونی در بخش فضایی و کالبدی) و (درجه تمرکز یا تفرق جمعیت، خوشه‌های مسکونی براساس اکثریت ساکن در محلات، جهت جغرافیایی توزیع جمعیت در بخش اجتماعی) مبتنی بر مطالعات کاربری اراضی وضع موجود[9]و بازنگری طرح تفصیلی مناطق شهر تهران (1392)  استخراج شد. در ادامه برای ارزیابی و تحلیل الگوهای فضایی و اجتماعی مؤثر بر تاب‌آوری از طریق الگوریتم رقابت استعماری (درخت پوشای کمینه MST) در محیط نرم‌افزار Matlab a2019 استفاده گردید. همچنین برای فضایی‌سازی شاخص­های مورد مطالعه در سطح بافت مناطق از روش (Tracking Analyst Tools) در فرآیند تحلیل شبکه (Network Analyst Tools) در محیط نرم‌افزار ArcGIS استفاده شده است.

جدول 1- ابعاد و مفاهیم مستخرج به همراه کدگذاری مربوط به تجزیه‌وتحلیل داده­ها

Table 1. Extracted dimensions and concepts along with coding related to data analysis

(Source, authors)

بحث و یافته‌ها

ارزیابی عوامل فضایی و اجتماعی (از طریق درخت پوشای کمینه MST)

برای بررسی اثرات فاکتورهای فضایی و اجتماعی تاب‌آوری ز طریق درخت پوشای کمینه وضعیت طبق گام‌های درخت تحلیل انجام گرفت و ماتریس مقایسات 12*12 تهیه و الگوی آن ارائه گردید.

همچنین چگونگی استخراج فواصل در قالب شکل و اعداد متناظر با آن نیز با توجه به شاخص‌های 13‌گانه فضایی و اجتماعی در قالب جدول (1) ارائه گردید. با توجه به دریافت اطلاعات ورودی شبکه واقعی و جهت­دار در سطح بافت و مناطق 2 و 12 برای شناسایی وضعیت تاب‌آوری و عوامل مؤثر بر آن الگوهای متفاوتی با توجه به شاخص‌های 13‌گانه ارائه شده است.

جدول2- محاسبات عددی اثرات فضایی و اجتماعی مؤثر بر وضعیت تاب‌آوری

Table 2. Numerical calculations of spatial and social effects affecting the status of resilience

(Source, authors)

در جدول 2 بر حل مسأله در حالت سناریوهای پیش‌فرض حل‌کننده ستون nodes اضافه گردید. که مربوط به حل مسأله آزادسازی خطی به کمک الگوریتم است. نتایج این جدول نشان می­دهد که بر اساس اولویت‌های موجود 13 شاخص مورد بررسی سطح مناطق 2 و 12 برای بررسی وضعیت تاب‌آوری وجود دارد که با انتقال این داده­ها و اطلاعات به محیط نرم‌افزار ArcGIS به فضایی‌سازی این شاخص­ها ‌پرداخته می‌شود. همچنین ساختار سناریوهای اول در فاز جستجوی محلی و دو ساختار بعدی در فاز پرش به کار می­روند. در هر ساختار بعد از تعیین مکان‌ها و تخصیص شاخص‌ها به عوامل فضایی و اجتماعی، مسیرهای بهینه دستیابی به هدف از طریق تحلیل شبکه مرکزی و در محیط ArcGIS به ازای هر جفت گره مبدأ/ مقصد بروز خواهد شد. در هر جواب سناریو درصورتی‌که مسیر بین جفت گره مبدأ/ مقصد شامل دو سناریو  باشد آنگاه با توجه به شاخص‌ها و محدودیت­های موجود در بافت کالبدی، یکی از این سناریوها  انتخاب خواهد شد. نتایج این جدول همچنین نشان می­دهد که در بین شاخص‌های فضایی و کالبدی شاخص­های RCO و CB یعنی درجه تمرکز یا تفرق کاربری مسکونی و نفوذپذیری بافت بالاترین امتیاز را در بین کدهای تحلیلی به دست آوردند.

فضایی‌سازی شاخص‌های فضایی ـ کالبدی و اجتماعی بافت مناطق 12 و 2

در ادامه به‌منظور فضایی‌سازی سناریو­های موجود در جهت شاخص‌های فضایی و اجتماعی مناطق 2 و 12 ابتدا تمام اطلاعات محیط نرم‌افزارMatlab  با خوانش و تصحیح اطلاعات با فرمت DAT و ASCII به محیط ArcGIS انتقال داده شد و درنهایت از طریق ابزار Tracking Analyst Tools و ابزار Make Tracking Layer به ساخت سناریو­ها و کدهای موجود پرداخته شد (شکل 1).

شکل 1- وضعیت ساخت و طراحی ساختار شبکه هدفمند برای شاخص­های فضایی و اجتماعی

Figure 1. Construction status and design of targeted network structure for spatial and social indicators

(Source, authors)

وضعیت ساخت و طراحی ساختار شبکه هدفمند برای شاخص‌های فضایی و اجتماعی ارائه گردید به‌گونه‌ای که در سطح 13 شاخص مورد مطالعه در ارتباط با وضعیت تاب‌آوری دو بخش باید گفت: در بخش شاخص فضایی و کالبدی، یک وضعیت کاملاً پلکانی، سه وضعیت افزایشی، پنج وضعیت تثبیتی و یک وضعیت کاملاً کاهشی بودند. در بخش شاخص­ اجتماعی یک وضعیت کاملاً افزایشی، سه وضعیت افزایشی، پنج وضعیت نسبتا کاهشی و یک وضعیت کاملاً کاهشی بودند.

ارزیابی فضایی و اجتماعی عوامل

جهت تعیین وضع موجود شاخص‌های تاب‌آوری در در سطح بافت کالبدی مناطق 2 و 12 پس از دسته‌بندی شاخص‌ها در محیط نرم‌افزار ArcGis نوع، مساحت و درصد هر شاخص استخراج گردید.

جدول 3- ارزیابی وضع موجود شاخص­های فضایی و اجتماعی

Table 3. Assessment of the current status of spatial and social indicators

(Source, authors)

پس از ارزیابی فضایی و اجتماعی وضع موجود شاخص‌های اثرگذار بر تاب‌آوری مناطق 2 و 12 درصد و مساحت هر یک از شاخص‌های مرتبط براساس کدهای تحلیلی تعریف عملیاتی شده و برای هرکدام بازه مورد نظر تعریف و اعم و ال شد. به‌گونه‌ای که در منطقه 12 شاخص درجه تمرکز یا تفرق جمعیت، بیش از 53.33 درصد الگوی توزیع جمعیت در سطح محدوده ای برابر 6621297.707 مترمربع  و در منطقه 2 46.3 درصد در 6838501.064 مترمربع سکونت داشته‌اند. این در حالی است که الگوی توزیع کاربریهای عمده و به ویژه مسکونی در هر دو منطقه عمدتا خوشه‌ای و پهنه‌ای بوده است. در ارتباط با شاخص قیمت پایه مسکن در منطقه 12 55.74 از سطوح کاربریهای مسکونی در محدوده قیمت بالاتر از متوسط (متری 5 ـ 10 میلیون تومان به بالا) توزیع شده‌اند. این در حالی است که منطقه 2 با 46.42 درصد در بازه قیمت بالاتر از متوسط قرار گرفته است. در ارتباط با اثر عوامل کالبدی و فضایی نیز جنس مصالح بالاترین درصد یعنی 61/33 درصد در نوع بلوک سیمانی و دارای وضعیت تاب‌آوری نسبتا پایینی بودند، در شاخص قدمت ساختمان بالاترین درصد یعنی 00/47 درصد در نوع بیشتر از 30 سال و دارای وضعیت تاب‌آوری خیلی پایینی بودند، در شاخص اسکلت بالاترین درصد یعنی 57/33 درصد در نوع بتنی و دارای وضعیت تاب‌آوری افزایشی بودند، در شاخص تعداد طبقات بالاترین درصد یعنی 11/47 درصد در نوع یک طبقه و دارای وضعیت تاب‌آوری نسبتا ثابتی بودند، در شاخص دانه‌بندی بالاترین درصد یعنی 13/34 درصد در نوع کمتر از 100 متر و دارای وضعیت تاب‌آوری تثبیتی رو به پایین بودند در شاخص نفوذپذیری بالاترین درصد یعنی 78/62 درصد در نوع کمتر از 6 متری و دارای وضعیت تاب‌آوری نسبتا پایینی بودند. مطابق نتایج فرضیه صفر آزمون موران مبنی بر عدم وجود اثرات فضایی رد می‌شود. لذا وجود اثرات فضایی در الگوی تاب‌آوری در سطح معناداری بالایی تأیید می‌شود.

شکل 2- نتایج ارزیابی شاخص­های فضایی و اجتماعی مناطق 2 و 12

Figure 2. Results of evaluation of spatial and social indicators of regions 2 and 12 (Source, authors)

برابر با یافته‌ها، ساختاری کالبدی و الگوی بافت مناطق از دو بعد دسترسی وضریب اختلاط کاربری تشـکیل شده است و برابری دسترسی و توسعه کالبدی، تعادل در ساختاری کالبدی مناطق را در قالب تاب‌آوری برقـرار می‌سازد، از این رو، شناسایی عوامل مرتبط با ساخت و بافت کـه الگوی کارکردی مناطق در زمان بحران را تحریک می‌کنند و تمایز میان عواملی که تـاثیر کوتـاه مـدت و عـواملی کـه تـاثیر بلندمدتی روی تاب‌آوری دارند، بسیار مهم است. نتایج ضریب خودهمبستگی فضایی (λ) در سطح بالایی معنادار است، مؤید وجود وابستگی فضایی در اجزا اخلال الگوی تاب‌آوری و تعداد شاخص‌های فضایی و اجتماعی است. به این معنی که شوک وارد بر یک شاخص، به دیگر شاخص‌ها نیز سرایت کرده است. به عبارت دیگر ضریب خودهمبستگی فضایی نشان می‌دهد که الگوی تاب آوری بافت کالبدی دو منطقه 2 و 12 تا چه میزان متأثر از شوک وارد بر الگوی رشد و توزیع جمعیت در سطح شهر بوده است. از بین متغیرهای اجتماعی، شاخص جهت جغرافیایی توزیع جمعیت و خوشه‌های مسکونی براساس اکثریت ساکن در هسته‌ها به عنوان مهم‌ترین عوامل اجتماعی مؤثر بر تاب‌آوری شناخته شده‌اند. شاخص جهت جغرافیایی توزیع جمعیت به عنوان متغیر کنترل، دارای اثر منفی بر رشد تاب‌آوری بوده است و در سطح بالایی معنادار است؛ به این معنی که مناطق با توزیع و رشد جمعیت کمتر، تاب‌آوری پایین‌تری داشته‌اند. به این صورت که رشد جمعیت و توزیع خوشه‌ای آن یکی از مهم‌ترین عوامل محرک جریان توسعه شهری  کاهش وضعیت تاب‌آوری همزمان با گرایش به سکونت در سطح مناطق قلمداد می‌شود.

ارزیابی وضعیت نهایی تاب‌آوری

برای بررسی وضعیت نهایی تاب‌آوری در سطح منطقه 2 و 12، 13 شاخص نشان داده شد به‌گونه‌ای که در این مرحله پس از تجمیع شاخص‌های یادشده در محیط نرم افزار Arc Gis  وضعیت نهایی کاربری مسکونی در ارتباط با عوامل فضایی و اجتماعی به تفکیک از سطح خیلی کم تا خیلی زیاد برای برنامه­ریزی طیف‌های تاب‌آوری جهت برنامه‌ریزی و مدیریت شهری مقابله با بحرانهای احتمالی دسته‌بندی‌شده‌اند که به تفکیک سطوح و رنگ قابل‌ مشاهده هستند. همان‌طور که در شکل 5 قابل مشاهده است، قسمت­های قابل‌توجهی از بافت منطقه ۱۲ در محدوده طیفی تاب‌آوری متوسط تا خیلی زیاد قرار گرفته­اند به‌گونه‌ای که بخش مرکزی شهر که منطبق بر هسته تاریخی شهر نیز هست که به دلیل برخورداری از کاربری تجاری ـ‌ اداری و مختلط مسکونی از یک طرف، وفقدان سیستم سازه­ای استاندارد و مصالح پایدار و همچنین عدم توانایی مالی ساکنین سبب شکل­گیری محدوده­هایی با الگوی مسکن ناپایدار شده­اند که این وضعیت خود در زمان وقوع بلایای طبیعی به‌صورت چشمگیری خود را نمایان تر خواهند کرد و خسارات مالی و جانی آن دوچندان خواهد شد. مطابق نتایج، سال ساخت و مصالح اثر منفی و معنادار بر نوسان تاب‌آوری دارد. به این معنی که محلات و مناطق با سال ساخت پایین و مصالح ضعیف، رشد تاب‌آوری کمتری داشته‌اند. همچنین شاخص سابقه نام و مرکزیت محله یا منطقه، در مدل تاب‌آوری اثر مثبت و معنادار دارد، یعنی مناطق و محلاتی که جایگاه بالاتری از تقسیمات سیاسی ـ‌ اداری به خود اختصاص داده‌اند تاب‌آوری بالاتری داشته‌اند. این امر بیانگر محوریت تقسیمات کالبدی در رشد و یا نوسان تاب‌آوری است.

جدول 4-  وضعیت شاخص‌های تاب‌آوری در مناطق 2 و 12 (Anselin local Morans)

Table 4. Status of resilience indices in regions 2 and 12 (Anselin local Morans)

(Source, authors)

شکل 3 - ارزیابی نهایی شاخص­ تاب آوری در سطح مناطق 2 و 12

Figure 3. Final evaluation of resilience index at the level of regions 2 and 12 (Source, authors)

نتیجه‌گیری

طراحی مناسب و ارزیابی اقدامات برای تقویت مقاومت در برابر هرگونه بحران باید بر اساس تجزیه و تحلیل طیف وسیعی از سناریوها باشد، که در آن شرایط مختلف مدیریتی، اقتصادی و اجتماعی، زیرساختی و گزینه‏های مدیریت مورد آزمایش قرار می‏گیرند. باتوجه به اینکه توسعه کالبدی و افزایش شهرنشینی، چالش‏های بزرگی در مدیریت برنامه‏ریزی شهری برای یک آینده پایدار ایجاد می‏کنند، در این زمینه و در ارتباط با پیشینه پژوهش و یافته‌های سلمانی مقدم و همکاران (1393)، پریزادی و همکاران (1398)، حاتمی‌نژاد و همکاران (1399) و ورچوچ  و همکاران (2012) با تأیید ضمنی نتایج، شاخص وضعیت تاب‌آوری از ‌منابع کالبدی و غیر کالبدی ‌مناطق شهر ‌تأثیر می­پذیرد. ‌توزیع ‌مکانی وضعیت تاب آوری ‌و ‌احتمال رخداد بحران ‌در بین ‌مناطق 2 و 12 ‌شهر تهران و همچنین در سطح محلات ‌یکنواخت نیست. مناطق 2 و 12 شهر تهران دو منطقه جدید و قدیمی با بافت‌های پراکنده و فشرده و دامنة خطرپذیری بالا تا پایین در برابر بحران‌های محیطی می‌باشند. مناطق مذکور با تفاوت‌هایی در محدوده بافت قدیمی شهر تهران و پیرامونی قرار دارند و به طور کلی خطر آسیب‌پذیری در این مناطق تا حدود زیادی متفاوت می‌باشد. منطقه 12 قلب تجاری، کانون کالبد و بافت تاریخی تهران و در یک کلام نقطه تولد آن است. استخوان‌بندی موجود بافت آن کمابیش با استخوان‌بندی تاریخی بخش مرکزی شهر انطباق دارد. به دلیل استقرار بخش‌های زیادی از خدمات و نهادهای سیاسی (با مقیاس شهری و فرا شهری) و نیز اختصاص سطوح وسیعی از اراضی این منطقه به کاربری فرا منطقه‌ای و سطوح بالاترمی‌توان آن را به عنوان مرکز ثقل شهر تهران قلمداد کرد. از طرفی اشراف منطقه ۲ بر قلمرو و بخش قابل توجهی از تهران، وجود محدوده یا شهرک‌هایی با ویژگی‌های همگن و عناصر مسلطی نظیر برج میلاد، ویژگی‌های آن را برای مرکزیت منطقه تشدید می‌کند. البته مقیاس کلان مجموع عوامل متشکلة این هسته، فراتر از منطقه، قابلیت‌های آن را جهت شکل‌دهی به یکی از مراکز عمدة در معرض مخاطرات بالقوة شهر تهران خاطر نشان می‌سازد. در این میان بررسی و مطالعه معیارهای مورد ارزیابی نشان می‌دهد که از میان 12 معیار اصلی، منطقه 2 با میانگین خوشه بالاتر ارزیابی شد. در ارتباط با دسترسی و جمعیت‌پذیری مناطق و وضعیت دانه‌بندی کالبدی، نتایج نشان می‌دهد که منطقه ۱۲ با تراکم ساختمانی بالاتر، فاصله کمتر از کانون‌های خطرزا و دانه‌بندی ریزتر در برابر با وقوع بحران‌ها با وضعیت تاب‌آوری ضعیف ارزیابی شدند. نتایج فاصله از گسل، تعداد واحد، و وضعیت سازگاری کاربری‌ها نشان می‌دهد که هر دو منطقه ضمن همجواری با گسل تهران ـ‌ شهر ری با وضعیت بحرانی مواجه می باشند. از طرفی با توجه به قرارگیری منطقه ۱۲ در بافت تاریخی و تمرکز و تراکم جمعیت در محورهای کانونی با عملکرد منطقه‌ای، آسیب‌پذیری بیشتری از خود نشان می‌دهد. در ارتباط با معیارهای تراکم جمعیت، دانه‌بندی و همچنین وضعیت اسکلت ساختمان‌ها؛ مجموعا منطقه 2 وضعیت بهتری را نشان می‌دهد هرچند تراکم جمعیت در سطح هر دو منطقه علی‌رغم جمعیت و وسعت بیشتر منطقه ۲، یکسان می‌باشد اما با توجه به سیل جمعیت شناور مراجعه کننده و ساکن در منطقه ۱۲ این منطقه تاب آوری پایین تری را نشان می‌دهد. مقایسه نسبت کاربری تجاری، نسبت کاربری اداری ـ سیاسی و شاخص اختلاط کاربری نشان می‌دهد که منطقه ۱۲ با عملکرد فرامنطقه‌ای و جذب جریان‌های اقتصادی و کالبدی عموما به سمت بازار و بافت مرکزی و همچنین عناصر اداری و سیاسی در ارتباط با بافت فرسوده ناحیه در برابر هرگونه بحران، ناپایداری و تاب‌آوری کمتری را شاهد خواهد بود. نسبت توزیع کاربری صنعتی، شبکه معابر و نسبت کاربری فضای سبز و بهداشت و درمان در ارتباط با تاب آوری مناطق نشان می‌دهد که باتوجه به کارکرد و نقش منطقه ۱۲، عمده فعالیت‌های خدماتی و تجاری و تا حدودی مشاغل نیمه صنعتی در این منطقه استقرار دارند. از طرفی با توجه به نقش شریان‌های ارتباطی و کریدورهای اصلی دسترسی در سطح منطقه ۲ و نسبت توزیع کاربری‌های فضای سبز و باز این منطقه وضعیت رضایت‌بخشی دارد.

در جمع‌بندی نهایی با توجه به فرسوده بودن ابنیه و نفوذپذیری کم‌فضایی، الگوی پراکنش فضایی جمعیت و عوامل مؤثر بر گسست‌های کالبدی ـ فضایی در سطح منطقه 2 و 12 نتایج نشان می‌دهد که الگوی توزیع و گسست تاب‌آوری در سطح محلات، هر دو منطقه متفاوت است و معیارهای فرسوده بودن ابنیه، تمرکز فضایی جمعیت و فعالیت و عدم نفوذ پذیری و عرض کم شبکه معابر در مواقع بحران، اصلی‌ترین عوامل ناپایداری و کاهش تاب‌آوری کالبدی مناطق مورد مطالعه در برابر مخاطرات فضایی محسوب می‌شوند. توجه به مقررات ساخت و ساز و حریم، سطح اشغال و تراکم ویژه در محلات مبتنی بر قوانین شهرسازی هر محله به تفکیک مورد تصویب قرار گیرد. تهیه فهرستی موضوعی از مهمترین چالش‌ها و مخاطرات هر محله از طریق اولویت‌بندی نوع خطر و الزام به اقدامات عاجل باید مورد توجه قرار گیرد. التزام به آیین نامه‌های ساخت و ساز و ضوابط نظام  مهندسی در خصوص توسعه جدید خصوصا در ارتباط با توسعه تراکمی و ارتفاعی و رعایت حریم گسل خصوصا در منطقه ۲ از اهم موارد است که باید مورد توجه قرار گیرد. در ارتباط با راهکارهای فنی ـ مهندسی و آمادگی در برابر تبعات کالبدی ـ فضایی مخاطرات زیست‌محیطی به نظر می‌رسد که تدوین ضوابط ساخت و ساز باید باتوجه به ویژگی‌های هر منطقه در ارتباط با ویژگی‌های تراکم جمعیت، دسترسی و کاربری اراضی مشخص شود. تعیین مناطق و محدوده‌های مرتبط با فرونشت و شواهد ناپایداری کالبدی بافت مسأله بسیار مهمی است که اخیرا شواهد بسیاری در اهمال آن وجود دارد و موجب خسارت‌های فراوان جانی و مالی می‌شود. در ارتباط با نقش فضاهای باز و پارک‌های شهری به عنوان جان پناه، کارکرد فضای سبز شهری، به ویژه در کلان شهرها بسیار مهم بوده و وجود آنها بخش جدا ناپذیری از مجموعه شهرها تلقی می‌شود. ارزش و اهمیت فضای سبز به عنوان ریه تنفسی شهر نه تنها مانع توسعه نبوده بلکه وجود آنها به ‌صورت امکانات و قابلیت‌های شهری می‌توانند در خدمات مدیریت فرم شهر، بهبود شرایط اکولوژیکی، حفظ منابع آب و خاک، حفظ چشم‌انداز، توسعه امکانات اوقات فراغت، حفظ و تقویت عناصر هویت بخش قرار گیرند. در حقیقت ملحوظ داشتن معیارهای اکولوژیکی در طرح‌ها و برنامه‌ها و بالاخره اعتماد و باور به اینکه فعالیت‌های توسعه فضای سبز و گسترش پوشش گیاهی یکی از عوامل عمده‌ای است که ضامن بقا و تداوم حیات در مواقع بحران در شهر خواهد بود، حفظ و تثبیت فضای سبز موجود شهری را دوچندان می‌کند. به ویژه اینکه بسیار از مناطق و محلات کلان‌شهر تهران از فقدان این مهم رنج می‌برند.

References

1. Arvin, M., Faraji, A., Bazrafkan, S. (2018) Study of Social Capital Effect on Earthquake Disaster Management with Emphasis on Resiliency (Case: Tehran City Region 9). Social Capital Management, Vol. 5, No. 1, pp. 1-24. (In Persian)
2. Bazgeer, S., Firoozi, Z., Shamsipour, A., Moghbel, M. (2019) Spatial Analysis of Environmental Conditions for Urban Agriculture in Tehran Metropolis (Case Study: District 5). Geographical Urban Planning Research (GUPR), Vol. 7, No. 1, pp. 111-125. (In Persian)
3. Ebrahimzadeh, Issa and Ismailnejad, Morteza (2017) Climatic Refugees the Challenge of the Future of Regional Developments (Case Study: South Khorasan), Geography and Development Quarterly, Vol. 15, No 48, pp. 1-18. (In Persian)
4. Ainuddin, S., & Routray, J. K. (2012) Community resilience framework for an earthquake prone area in Baluchistan, International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol. 2, No. 6, pp. 25-36.
5. Cai, Heng., Lam, Nina S.N., Qiang, Yi., Zou, Lei, Correll, Rachel M., Mihunov, V. (2018) A Synthesis of Disaster Resilience Measurement Methods and Indices, International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol. 31, No. 6, pp. 844-855.
6. Chelleri, L., & Baravikova, A. (2021) Understandings of urban resilience meanings and principles across Europe. Cities, Vol. 108, No.10, pp.29-85.
7. Jalalian, I. (2019) Assessment of Structural-Natural Resilience of Urban Land Use Case Study: Tehran Metropolitan Area 4. Sustainable city, Vol. 1, No. 4, pp. 109-122. (In Persian)
8. Sasanpour F, ahangari N, hajinejad S. (2017) Evaluation of the urban resilience against natural hazards in 12 region of Tehran Metropolis, jsaeh, Vol. 4, No. 3, pp. 85-98. (In Persian)
9. Das, S. (2019) Geospatial mapping of flood susceptibility and hydro-geomorphic response to the floods in Ulhas basin, India. Remote Sensing Applications: Society and Environment, Vol. 14, No.3, pp. 60-74.
10. Gralepois, M. (2020) What Can We Learn from Planning Instruments in Flood Prevention? Comparative Illustration to Highlight the Challenges of Governance in Europe. Water, Vol.12, No. 6, pp.18-41.
11. Hawley, R. J., Bledsoe, B. P., Stein, E. D., & Haines, B. E. (2012) Channel Evolution Model of Semiarid Stream Response to Urban‐Induced Hydro modification 1, JAWRA Journal of the American Water Resources Association, Vol. 48, No.4, pp. 722-744.
12. Jabareen, Y. (2013) Planning the resilient city: Concepts and strategies for coping with climate change and environmental risk. Cities, Vol. 31, No. 20, pp. 220-229.
13. Kamrholm, A., Mechler, R., Mochizuki, J., Kunreuther, H., Bayer, J., Hanger, S., ... & Egan, C. (2014) Operationalizing resilience against natural disaster risk: opportunities, barriers, and a way forward. White Paper, Zurich Flood Resilience Alliance.
14. Lechner, S., Jacometti, J., McBean, G., & Mitchison, N. (2016) Resilience in a complex world–Avoiding cross-sector collapse. International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol. 19, No. 4, pp. 84-91.
15. León, J., & March, A. (2014) Urban morphology as a tool for supporting tsunami rapid resilience: A case study of Talcahuano, Chile. Habitat international, Vol. 43, No. 21, pp. 250-262.
16. Madzharov, S., (2013) the chalets of the future and the increasing significance of crisis management, university of Illinois Press. Retrieved from: https://www.longdom.org/.the impact-of-strategic planning-on-crisis.
17. Meng, M., Dabrowski, M., & Stead, D. (2020) Enhancing Flood Resilience and Climate Adaptation: The State of the Art and New Directions for Spatial Planning. Sustainability, Vol. 12, No.19, pp.64-78.
18. Parizadi, T., shaikholeslami, A., karimi razakani, A. (2019) Analysis of the state of urban resilience against natural hazards (Case Study: Baqer-shahr City), Vol. 10, No. 37, pp. 41-54. (In Persian)
19. Pashapour, H., pourakrami, M. (2018) Measuring Physical Dimensions of Urban Resilience in The Face of the Natural Disasters (Earthquake) (Case Study: Tehran's 12th District). Journal of Studies of Human Settlements Planning, Vol. 12, No. 4, pp. 985-1002. (In Persian)
20. Mitchell, T., & Harris, K. (2012) Resilience: A risk management approach. ODI background note, 1-7.
21. Morelli, S., Battistini, A., & Catani, F. (2014) Rapid assessment of flood susceptibility in urbanized rivers using digital terrain data: Application to the Arno river case study (Firenze, northern Italy). Applied Geography, Vol. 54, No. 13, pp. 35-53.
22. Morelli, S., Battistini, A., & Catani, F. (2014) Rapid assessment of flood susceptibility in urbanized rivers using digital terrain data: Application to the Arno river case study (Firenze, northern Italy). Applied Geography, Vol. 54, No.13, pp. 35-53.
23. Usamah, M., Handmer, J., Mitchell, D., & Ahmed, I. (2014) Can the vulnerable be resilient? Co-existence of vulnerability and disaster resilience: Informal settlements in the Philippines. International journal of disaster risk reduction, Vol. 10, No. 33, pp. 178-189.
24. Werchoch, V. (2012) Evaluation of multifunctional indicators to measure earthquake resilience in urban areas: A new literature review. International journal of disaster risk reduction, Vol. 31, No.12, pp. 311-330.
25. Hashemi Petrudi, S., Jafarnejad, A., Sadeghi Moghadam, M., Safari, H. (2017) Governance Challenges of Disaster Management Network: A Case Study of Tehran City. Journal of Public Administration, Vol. 9, No. 3, pp. 379-402. (In Persian)
26. Norris, F. H., Sherrieb, K., & Pfefferbaum, B. (2011). Community resilience: concepts, assessment, and implications for. Resilience and mental health: Challenges across the lifespan, 162.
27. Rashid, H. (2011) Interpreting flood disasters and flood hazard perceptions from newspaper discourse: Tale of two floods in the Red River valley, Manitoba, Canada. Applied Geography, Vol. 31, No. 1, pp. 35-45.
28. Sun, H., Zhen, F., & Xie, Z. (2021) Urban resilience assessment based on contradiction between supply and demand of the daily activity–environment system: A case study on Nanjing, China. Science of The Total Environment, Vol. 765, No. 14, pp.45-67.

[1]- استاد تمام گروه جغرافیا و برنامه‌‌ریزی شهری دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مرند، مرند، ایران. ^*(مسوول مکاتبات)

[2]- دانشجوی دکتری تخصصی شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مرند، مرند، ایران.

3- استادیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مرند، مرند، ایران.

1- Professor, Department of Geography and Urban Planning, Islamic Azad University, Marand Branch, Marand, Iran. *(Corresponding Author)

2- PhD student in Urban Planning, Islamic Azad University, Marand Branch, Marand, Iran.

3- Assistant Professor, Department of Geography and Urban Planning, Islamic Azad University, Marand Branch, Marand, Iran.

1- Japan International Cooperation Agency

2- طرح جامع مدیریت و پیشگیری از خسارات ناشی از زلزله در تهران بزرگ.

1- Current Land Use Shape file