تبیین الگوی جامعه‌شناختی مدیریت مصرف آب در حوضه آبریز مرکزی استان زنجان

 

 

مستخرج از پایان نامه

 

 

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و پنجم، شماره چهار، تیر ماه 1402(25-41)

                                                                

تبیین الگوی جامعه‌شناختی مدیریت مصرف آب در حوضه آبریز مرکزی استان زنجان

 

هادی یاسر [1]

مظفر الدین شهبازی [2] ^*

m.shahbazi@iauz.ac.ir  

میثم موسایی [3]

 

تاریخ دریافت: 2/3/1401

تاریخ پذیرش: 16/9/1401

 

چکیده

زمینه و هدف: در شرایط کنونی، به الگوی مصرف آب و شناخت آن در حوزه‌های مختلف تـوجه درخـور نمی‌شود و نیاز‌ شدید‌ به‌ شناخت میزان مصرف و عوامل مؤثر بر آن، کاملاً محسوس است، در حال حاضر حوضه آبریز مرکزی استان زنجان با بحران شدید آب رو به رو است و هدف این پژوهش تعیین عوامل اجتماعی مؤثر بر مدیریت مصرف آب و ترسیم الگوی جامعه‌شناختی آن در حوضه مذکور و ارائه راهکارهای برون رفت از بحران آب در منطقه به مجریان و مدیران آب است.

روش بررسی: این پژوهش، تلفیقی از روش کمی و کیفی با استفاده از طرح همسوسازی از نوع مدل چند سطحی است که بخش کمی با جامعه آماری 19125 بهره بردار کشاورزی و انتخاب 377 بهره بردار به عنوان نمونه از طریق فرمول کوکران با روش پیمایش و بخش کیفی با روش دلفی در سال 1401 اجرا شده است. در بخش کیفی 30 خبره از میان کارمندان سازمان جهاد کشاورزی، اداره آب منطقه ای و نخبگان کشاورزی استان زنجان به صورت هدفمند انتخاب شده اند.

یافته ها: در این پژوهش بخش کمی و کیفی مکمل یکدیگر می باشد، بخش کمی بیانگر این است که متغیرهای سرمایه فرهنگی، سرمایه اقتصادی، مشارکت اجتماعی، انسجام اجتماعی و اعتماد اجتماعی ارتباط مستقیمی با متغیر مدیریت مصرف آب دارند. از جمله مواردی که در سه مرحله روش دلفی توسط نخبگان جامعه مطرح گردید، وجود عادت های غلط، نقص قوانین، عافیت طلبی مسئولان و عدم توجه به مواردی از جمله یکپارچگی اراضی و عدم الگوی کشت صحیح در مدیریت مصرف آب است.

بحث و نتیجه گیری: با بررسی متغیرهای مورد مطالعه در بخش کمی و یافته های حاصل از روش دلفی به این نتیجه رسیدیم که متغیرهای انسجام اجتماعی، اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی، سرمایه فرهنگی و سرمایه اقتصادی60 درصد از تغییرات متغیر مدیریت مصرف آب را تبیین می‌کنند، همچنین مقوله‌ی رهبران محلی، قوانین مصوب، قواعد شکل‌گرفته، انگیزه اجتماعی، تعهد و تخصص در نیروی انسانی، موارد فنی و حکمرانی واحد، مقوله های حاصل از روش دلفی هستند که بر مدیریت مصرف آب تاثیر میگذارند. در پایان تحقیق الگوی جامعه‌شناختی مدیریت مصرف آب به کمک نتایج هر دو بخش کمی و کیفی ترسیم گردید.

 

واژه های کلیدی: مدیریت مصرف آب، قوانین، سرمایه اجتماعی، رهبران محلی، زنجان.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

	J. Env. Sci. Tech., Vol 25, No. 4, July, 2023

 

 

 

Explaining the sociological model of water consumption management in the central catchment area of ​​Zanjan province

 

Hadi Yaser ^[4]

Mozaffaraddin Shahbazi [5] ^*

m.shahbazi@iauz.ac.ir

Mahmood Reza Khadangi Mahrood[6]

 

Admission Date:December 7, 2022

Date Received: May 23, 2022

 

Abstract

Background and Objective: In the current situation, the pattern of water consumption and its knowledge in different areas are not paid attention to, and the strong need to know the amount of consumption and the factors affecting it is quite noticeable. Currently, the central watershed of Zanjan province is facing a severe water crisis. And the purpose of this research is to determine the social factors affecting the management of water consumption and to draw its sociological model in the mentioned basin and to provide solutions to the water crisis in the region to the administrators and water managers.

Material and Methodology: This research is a combination of quantitative and qualitative methods using a multi-level model alignment plan, the quantitative part with the statistical population of 19125 agricultural operators and the selection of 377 operators as a sample through the Cochran formula using the survey method and the qualitative part using the method Delphi was launched in 1401.has been implemented In the qualitative section,30 experts have been purposefully selected from among the employees of the Agricultural Jahad Organization, the Regional Water Administration and the agricultural elites of Zanjan province.

Findings: In this research,the quantitative and qualitative parts complement each other,the quantitative part shows that the variables of cultural capital,economic capital,social participation,social cohesion and social trust have a direct relationship with the variable of water consumption management.Among the issues raised by the society's elites in the three stages of the Delphi method are the existence of wrong habits,the lack of laws,the welfare of officials and the lack of attention to issues such as the integrity of the land and the lack of correct cultivation patterns in water consumption management.

Discussion and Conclusion: By examining the variables studied in the quantitative section and the findings of the Delphi method, we came to the conclusion that the variables of social cohesion, social trust,social participation,cultural capital and economic capital explain 60% of the changes in the water consumption management variable, as well as the category of local leaders.approved laws,established rules,social motivation,commitment and expertise in human resources, technical issues and single governance are the categories resulting from the Delphi method that affect water consumption management.At the end of the research,the sociological model of water consumption management was drawn with the help of the results of both quantitative and qualitative parts.

 

Key words: Water consumption management, laws, Social capital, Local leaders, zanjan.

 

 

مقدمه

 

قبل از ظهور تمدن کشاورزی بشر جهت ادامه حیات خود، به آب بسیار کمی احتیاج داشت و تأمین مقدار آب لازم در بسیاری از نقاط کره زمین برای او میسر بود. باگذشت زمان، تحول زندگی و گسترش یکجانشینی، نحوه موارد مصرف آب نیز متعدد گردید(1)، بشر نه تنها برای حیات، بلکه برای رفاه اقتصادی خود نیز به آب وابسته هست. آب در ایجاد هر چیزی که ما تولید می کنیم نقش دارد (2). برای بحث درباره بحران آب و بالاخص برای آنکه زمینه برای ارائه تحلیلی از جنس جامعه‌شناسی بحران آب فراهم شود، باید بین کم‌آبی به‌‌مثابه پدیده اقلیمی و بحران آب تمایز جدی قائل شویم (3). مسئله‌ی بسیار حائز اهمیت این است که متأسفانه در شرایط کنونی، به الگوی مصرف و شناخت آن در حوزه‌های مختلف مصرف خانگی، صنعتی و کشاورزی تـوجه درخـور نمی‌شود و نیاز‌ شدید‌ به‌ شناخت میزان مصرف و عوامل مؤثر بر آن، کاملاً محسوس است. مسئله مدیریت مصرف نادرست آب در کشاورزی موجب پایین آمدن سفره‌های آب زیرزمینی شده، به‌طوری‌که هرساله از مقدار حجم خروجی آب از چاه‌های عمیق و نیمه عمیق کاسته شده و مشکلاتی را برای کشاورزان در مزارع ازجمله کاهش سطح تولید به وجود آورده است. مدیریت مناسب آب کشاورزی نه تنها برای کاهش کمبود آب بلکه برای امنیت غذایی،تغذیه و اکوسیستم های سالم بسیار مهم است(4). وقتی صحبت از بحران آب به میان می‌آید، یکی از شاخص‌های مهم در تعیین بحران آب شاخص سازمان ملل است، با توجه به این شاخص حوزه آبریز مرکزی استان زنجان بر اساس آمار به‌دست‌آمده از اداره آب منطقه‌ای استان زنجان با بحران شدید آب به‌خصوص در برخی مناطق آن و پایین رفتن سفره‌های آب زیرزمینی مواجه شده و تلاش مسئولین نتوانسته است این حوزه آبریز را از مرز بحران به حالت عادی برساند. هدف محقق در پژوهش حاضر تعیین عوامل اجتماعی مؤثر بر مدیریت مصرف آب و ترسیم الگوی جامعه‌شناختی مدیریت مصرف آب در حوضه آبریز مرکزی استان زنجان است. این پژوهش در نظر دارد با تبیین الگوی مذکور راهکارهای برون رفت از بحران آب در منطقه را به مجریان و مدیران آب ارائه نماید.

ادبیات تحقیق و چارچوب نظری

این پژوهش تلفیقی از دو روش کمی و کیفی است، جهت رسیدن به اهداف تحقیق که همان تبیین الگوی جامعه‌شناختی مدیریت مصرف آب در حوزه آبریز مرکزی استان زنجان است و پاسخ به این سوال که عوامل تاثیر گذار بر مدیریت مصرف آب چه عواملی هستند، از نظریه گیدنز و بوردیو و جامعه شناسان رفتاری در این پژوهش استفاده‌شده است.گیدنز بیان می‌کند که، هر بررسی تحقیقی در علوم اجتماعی یا تاریخ، باید کنش (که غالباً معادل با عاملیت نیز به‌کاربرده می‌شود) را با ساختار مرتبط سازد... به‌هیچ‌وجه درست نیست که بگوییم ساختار کنش را تعیین می‌کند و برعکس (5)، به نظر گیدنز عوامل انسانی اندیشه‌ها، فعالیت‌ها و نیز زمینه‌های مادی و اجتماعی‌شان را پیوسته بازنگری می‌کنند، کنشگران در جست‌وجوی احساس امنیت جهانشان را عقلانی می‌سازند، همچنین کنشگران انگیزش‌هایی برای کنش کردن نیز دارند و این انگیزش‌ها دربرگیرنده خواست ها و آرزوهایی‌اند که کنش را برمی‌انگیزند(5).به نظر گیدنز، وجود قواعد و منابع است که ساختار را امکان‌پذیر می‌سازد. خود ساختارها در زمان و مکان وجود ندارند. این پدیده‌های اجتماعی‌اند که قابلیت ساختارمند شدن دارند(5)، نظریه ساختاربندی گیدنز، به‌جای تأکید بر جوامع بشری بر ساماندهی‌ نهادها در راستای زمان و مکان تأکید دارد. به نظر گیدنز، نهادها مجموعه‌هایی از عملکردهایند و چهار نهاد را تشخیص می‌دهد که عبارت‌اند از نظم‌های نمادین، نمادهای سیاسی، نمادهای اقتصادی و قانون. بنابراین نظریه، محققان به شیوه‌های دخالت رهبران در نهادهای گوناگون و نقش آن‌ها در دگرگون ساختن الگوهای اجتماعی، باید بسیار حساس باشند(5). بوردیو نیز‌ از‌ جـامعه‌شناسانی اسـت که مصرف و ذائقه را متأثر از ساختار فرهنگی می‌داند. وی‌ بر‌ روابط‌ میان ساختار ذهنی و روابط عینی تأکید دارد و معتقد به رابطه متقابل آن‌هاست(6)، بوردیو از چهار نوع‌ سرمایه‌ اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نمادی صحبت می‌کند‌ که‌ طبقات‌ اجتماعی در ارتباط با‌ داشـتن یـا نداشتن آن‌ها رتبه‌بندی می‌شوند و در رفتار کنشگران و ایجاد ساختار مؤثر است(7). درخصوص رفتارگرایان دان بوشل و رابرت برجس بیان میکنند که آنها بر رابطه کارکردی میان رفتار و دگرگونی‌های محیط کنشگر، تأکید دارند(5)، یکی از مفاهیم بنیادی جامعه شناسی رفتاری، تقویت یا همان چیزی است که می توان آن را پاداش خواند. هیچ چیزی را نمیتوان یافت که ذاتا پاداش دهنده باشد. عوامل تقویت کننده را نمی توان به گونه ای مقدم بر تجربه و جدا از تاثیرهای آن بر رفتار، مشخص کرد(5). موضوع قابل توجهی که گیدنز به آن پرداخته است، به وجود آمدن قواعد در گذر زمان و مکان می باشد، به نظرگیدنز، رهبران محلی، انگیزه های اجتماعی و قوانین در تبیین پدیده  های اجتماعی نقش موثری را ایفا میکنند، از نظریه رفتارگرایان نیز استنباط میشود که انگیزه اجتماعی تاثیر بسیاری در تبیین یک پدیده اجتماعی دارد. در فرایند بخش کیفی تحقیق علاوه بر استفاده از نظر نخبگان جامعه و تحقیقات انجام گرفته در تبیین الگوی جامعه شناختی مدیریت مصرف آب، درخصوص سه مقوله قواعد شکل گرفته، رهبران محلی و قوانین مصوب کشور به عنوان متغیر مستقل و تاثیر گذار بر مدیریت مصرف آب، از نظریه گیدنز و درخصوص مقوله انگیزه اجتماعی از نظریه رفتارگران و گیدنز استفاده شده است. بوردیو نیز چهار نوع سرمایه اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و نمادی را در تبیین پدیده های اجتماعی مطرح میکند، لذا متغیرهای مستقل سرمایه فرهنگی، سرمایه اقتصادی و سرمایه اجتماعی از نظریه مذکور استخراج و در بخش کمی تاثیر آن بر مدیریت مصرف آب به عنوان متغیر وابسته مورد سنجش قرار گرفت و در الگوی جامعه شناختی مدیریت مصرف آب جای گذاری گردید. بررسی تحقیقات نیز نشان می‌دهد، عملکرد نادرست مصرف‌کنندگان بخش آب از یک‌سو و عملکرد نادرست در مدیریت منابع آب که علاوه بر موضوعات مدیریتی و مهندسی ریشه در عوامل جامعه‌شناختی نیز دارد، موجب تشدید بحران می‌شود.

زند حسامی و فرهادی، در مقاله‌ای با عنوان بازاندیشی بر نظام آینده‌اندیشی ایران که به روش کیفی و تحلیل ثانویه انجام‌گرفته است، با استفاده ازنظرات و صحبت‌های اندیشمندان حوزه آب در مهروموم‌های گذشته به این نتیجه رسیده است که سازمان‌ها در برابر هشدارهای اندیشمندان حوزه آب دچار یک نوع "کری کنشی"(8) شده‌اند، نکته‌ای که در این تحقیق مهم است، نگاه به عملکرد سازمان‌های متولی آب است و کری کنشی نکته مهمی است که محقق به آن اشاره می‌کند. Madani، در مقاله‌ای با عنوان "مخاطره آب در ایران: علائم، علل و راه‌حل‌ها" مشکل اصلی آب در برنامه‌ریزی کشور را بیان می‌کند. محقق سه علت اصلی را برای مخاطره فعلی آب برمی‌شمرد که عبارت‌اند از: سوء مدیریت و عطش توسعه کشور، کشاورزی ناکارآمد، رشد سریع و توزیع نامناسب جمعیت. وی هفت راهکار، بازنگری در سیاست‌های جمعیتی و توزیع جمعیت، مدرن کردن بخش کشاورزی، قدرت بخشیدن به جوامع روستایی، تجدیدنظر در الگوی کشت با در نظر داشتن اولویت‌های امنیت غذایی ملی، تغییر از مدیریت منفعلانه به مدیریت فعال در بخش آب، سازمان‌دهی دوباره ساختار حکمرانی آب و قدرت دهی به سازمان حفاظت محیط‌زیست و افزایش هشدارهای محیط‌زیستی و آموزش جامعه در خصوص آب را پیشنهاد داده است(9). مورفی و دالن در مقاله‌ای با عنوان مدیریت بحران و سرمایه اجتماعی، نقش سرمایه اجتماعی را در مدیریت بحران دریکی از روستاهای کانادا در مسئله آلودگی آب موردبررسی قرار داده‌اند، آنچه در این مقاله حائز اهمیت است، موضوع مدیریت بحران و برنامه‌ریزی است، محققان در ذیل این بخش موارد ذیل را مطرح کرده‌اند: وجود جمع عظیمی از سازمان‌های محلی در واکنش به بحران ضروری و لازم است، مورفی و دالن مطرح می‌کنند که: "باید از گروه‌های محلی برای شرکت در اجلاسی که به‌منظور تأمین اطلاعات برای برنامه‌های مدیریت بحران در جامعه برگزار می‌شود، حداقل یک‌بار در سال دعوت به عمل آید. این کار نه‌تنها منجر به ایجاد برنامه‌ای منسجم‌تر خواهد شد، بلکه ترویج و تشویق ارتباط بین دولت محلی و سازمان‌ها، نیز برقراری ارتباط بین خود سازمان‌ها را در پی خواهد داشت" (10). از یافته‌های محققان که بر اساس پرسشنامه و مصاحبه‌ صورت گرفته است نکته‌ای که در خصوص مدیریت بحران بسیار مهم است نقش سازمان محلی در بحران است که رابطه بین دولت و مردم را در مدیریت بحران بهبود می‌بخشد. لهسائی زاده و همکاران در مقاله‌ای با عنوان، عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر الگوی مصرف آب در میان شهروندان شیراز که به روش کمی و پیمایش انجام‌گرفته است، ارتباط بین متغیرهای مستقل (درآمد خانوار، مشخصات فیزیکی مسکن، وسایل آبی زندگی، اشتغال پاسخگو، بعد خانوار، محل سکونت، محل تولد، منزلت شغلی پاسخگو، منزلت شغلی رئیس خانوار، سن پاسخگو، تحصیلات رئیس خانوار، مدت نبودن در خانه، آگاهی پاسخگو و عادت‌های خاص)و متغیر وابسته الگوی مصرف آب را بررسی کرده است، بررسی پژوهشگر نشان می‌دهد به‌جز سن پاسخگو و تحصیلات رئیس خانوار بقیه متغیرها ارتباط معناداری با متغیر وابسته دارند (11).

در مقالاتی که مرور آن گذشت، متغیرهای سرمایه فرهنگی، سرمایه اقتصادی، سرمایه اجتماعی و مقوله های قوانین مصوب کشور، رهبران محلی و موارد فنی مورد بررسی قرارگرفته است، در تعدادی از مقالات به روش کیفی و در بعضی مقالات نیز به روش کمی موضوع بحران آب بررسی‌شده است، همچنین در مقالات با روش کیفی، با توجه به نوع روش از نظریه‌های جامعه شناسان غافل شده است.

روش بررسی

روش تحقیق در این پژوهش از نوع روش تحقیق تلفیقی است، پژوهش حاضر با استفاده از داده‌های کمی و کیفی در سطوح مختلف جامعه آماری در سال 1401 به بررسی مسئله بحران آب پرداخته است، لذا طرح تلفیقی مورداستفاده، طرح همسوسازی از نوع مدل چند سطحی است. در این مدل از روش‌های متفاوت کمی و کیفی برای بررسی سطوح گوناگون درون یک سیستم استفاده ‌و نتایج حاصل از مطالعه هر سطح در یک تفسیر کلی باهم ادغام‌شده است، روش کمی مورداستفاده در این پژوهش از نوع پیمایش است که از آن برای کشف، شناسایی ویژگی‌ها و چگونگی رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته استفاده گردیده و نتیجه آن به‌کل جامعه تعمیم داده‌شده است. همچنین روش کیفی مورداستفاده در این پژوهش از نوع دلفی کلاسیک که در آن گمنامی شرکت‌کنندگان، تکرار، بازخورد کنترل‌شده و دست یافتن به اجماع آماری پاسخ اعضا از عناصر آن است. مطالعه حاضر در محدوده حوضه آبریز مرکزی استان زنجان و در شمال شرقی استان می باشد، مطابق شکل 1 این حوزه شامل دو محدوده مطالعاتی ابهر به رنگ صورتی و قیدار به رنگ سبز (75 روستا شهرستان ابهر، 59 روستا قیدار، 2 روستا سلطانیه و  14 روستا شهرستان خرم دره) است.

 

 

 

شکل 1- حوضه آبریز مرکزی استان زنجان

Figure 1. Central Watershed of Zanjan province

 

 

در این حوزه مطالعاتی 19125 بهره‌بردار به‌عنوان مصرف‌کننده آب کشاورزی وجود دارد که 8069 بهره‌بردار در شهرستان ابهر، 7844 بهره‌بردار در شهرستان قیدار، 2852 بهره‌بردار در شهرستان خرمدره و 360 بهره‌بردار در شهرستان سلطانیه مشغول فعالیت هستند که هر بهره‌بردار به‌عنوان مدیر مصرف‌کننده آب کشاورزی، مدیریت مصرف آب را بر عهده دارد و جامعه آماری تحقیق در بخش کمی پژوهش محسوب می‌شود. همچنین مسئولین، کارشناسان جهاد کشاورزی، اداره آب و بهره‌برداران خبره در سطح استان نیز که در حوزه مدیریت مصرف آب مشغول به فعالیت هستند، جامعه آماری بخش کیفی را تشکیل می‌دهند. حجم نمونه در بخش کمی با استفاده از فرمول کوکران 377 نفر محاسبه گردیده، احتمال خطای قابل‌قبول برابر با 5 درصد، حدود اطمینان برابر با 96/1، میزان p و q جهت افزایش تعداد حجم نمونه برابر با 5/0 و تعداد جامعه آماری برابر با 19125 نفر است. به دلیل ناهمگن بودن جامعه، جامعه به دوطبقه شهرستان و نوع بهره‌بردار تقسیم‌بندی شده و تعداد نمونه هر طبقه مطابق جدول 2 محاسبه‌شده است، در بخش کیفی تحقیق نیز، با توجه به اینکه هرچه تعداد نمونه بیشتر باشد احتمال به تکرار رسیدن بیشتر خواهد شد و با توجه به نظر کولتون و هاچر که تعداد مطلوب شرکت‌کنندگان در پانل دلفی را تا 50 نفر ذکر کرده‌اند و افرادی چون لودواید تعداد مطلوب شرکت‌کنندگان در مطالعه دلفی را 20-15 نفر و دیگرانی چون دالکی این تعداد را در بهترین حالت آن 13-9 نفر ذکر می‌کنند (12) لذا در این پژوهش حجم نمونه بر اساس پیچیدگی و اهمیت موضوع 30 نفر از میان مدیران و کارشناسان دولتی و خصوصی و کشاورزان خبره استان‌ به‌صورت هدفمند مطابق جدول 2 انتخاب‌شده‌است.

 

 

جدول 1- تعداد نمونه هر طبقه

Table1. Sample number of each floor

محدوده مطالعاتی	طبقه اول (شهرستان)	طبقه دوم -نوع بهره بردار						جمع نمونه انتخاب شده
	نام شهرستان	تعداد بهره بردار دارای مزرعه	حجم نمونه در طبقه	تعداد بهره بردار دارای باغ	حجم نمونه در طبقه	تعداد بهره بردار دارای باغ و مزرعه	حجم نمونه در طبقه
ابهر و قیدار	ابهر	2141	42	617	12	5311	105	159
	قیدار	5188	102	152	3	2504	49	154
	خرم دره	881	17	38	1	1933	38	56
	سلطانیه	67	1	1	1	292	6	8

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 2- تعداد و مشخصات نخبگان

Table 2. The number and characteristics of the elite

مسئولیت	جنس	سال تولد	تحصیلات
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان ابهر	مرد	1357	کارشناس ارشد مهندسی عمران
	مرد	1348	کارشناس ارشد مهندسی عمران
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان سلطانیه	مرد	1353	کارشناس ارشد اصلاح نباتات
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان خرم دره	مرد	1342	کارشناس ارشد مهندسی آبیاری و زهکشی
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان قیدار	مرد	1339	لیسانس مدیریت دولتی
	مرد	1358	دکتری علوم سیاسی
مدیر اداره آب شهرستان ابهر	مرد	1366	کارشناس ارشد مدیریت منابع آب
مدیر اداره آب شهرستان سلطانیه	مرد	1363	کارشناس ارشد مهندسی آبیاری و زهکشی
مدیر اداره آب شهرستان قیدار	مرد	1360	کارشناس ارشد مدیریت منابع آب
کارشناس جهاد کشاورزی شهرستان خرم دره	مرد	1363	دکتری سازه های آبی
کارشناس جهاد کشاورزی شهرستان ابهر	زن	1356	کارشناس ارشد مهندسی آبیاری و زهکشی
کارشناس جهاد کشاورزی شهرستان قیدار و کشاورز خبره	مرد	1365	دکتری مدیریت منابع خاک
کارشناس اداره آب شهرستان سلطانیه	مرد	1363	کارشناس ارشد مهندسی آبیاری و زهکشی
کارشناس اداره آب شهرستان قیدار	مرد	1354	کارشناس ارشد مدیریت پروژه
	مرد	1365	کارشناس مهندسی آب
مدیر جهاد کشاورزی استان زنجان	مرد	1352	کارشناس ارشد اقتصاد کشاورزی
	مرد	1357	دکتری علوم دام
مدیر اداره آب منطقه ای استان زنجان	مرد	1354	کارشناس ارشد مدیریت منابع آب
کارشناس جهاد کشاورزی استان زنجان	مرد	1362	کارشناس ارشد خاکشناسی
	مرد	1349	کارشناس ارشد مهندسی آبیاری و زهکشی
	مرد	1353	کارشناس ارشد مهندسی آبیاری و زهکشی
کارشناس اداره آب منطقه ای استان زنجان	مرد	1352	کارشناس ارشد مدیریت منابع آب
مشاور بخش خصوصی در حوزه آب و کشاورزی	زن	1366	کارشناس ارشد مهندسی آبیاری و زهکشی
	مرد	1352	دکتری مهندسی سازه های هیدرولیکی
	مرد	1363	کارشناس ارشد ارتباطات اجتماعی
کشاورز خبره در شهرستان سلطانیه	مرد	1360	کارشناس ارشد مدیریت کشاورزی
	مرد	1361	کارشناس مکانیزاسیون
کشاورز خبره در شهرستان ابهر	مرد	1358	کارشناس زراعت
کشاورز خبره در شهرستان خرم دره	مرد	1337	دیپلم
کشاورز خبره در شهرستان قیدار	مرد	1358	کارشناس زراعت

 

در بخش کمی و کیفی پژوهش از ابزار منابع کتابخانه، اینترنت، سایت‌های علوم اجتماعی، طرح‌های پژوهشی، پایان‌نامه‌ها و فصل‌نامه‌ها استفاده‌شده است، همچنین شیوه گردآوری داده‌ها درروش تحقیق پیمایشی و دلفی همانند تمامی بررسی‌های اجتماعی متداول استفاده از پرسشنامه همراه با مصاحبه است. در بخش کمی تحقیق ابتدا تمامی شاخص‌های تعیین‌شده برای سنجش متغیرها، به‌صورت پرسشنامه طراحی و به دلیل سواد پایین جامعه آماری به کمک مصاحبه به تکمیل آن‌ها پرداخته‌شده است، جهت بررسی اعتبار محتوایی پرسشنامه از صاحب‌نظران در این بخش مشورت گرفته‌شده، پایایی پرسشنامه با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه16 و با روش ضریب آلفای کرونباخ محاسبه‌شده و به طور میانگین برابر با 75/0 است، جهت انجام تحلیل‌های آماری توصیفی و تحلیلی نیز از نرم‌افزار SPSS نسخه16 استفاده‌ شده است. در بخش کیفی تحقیق نیز بعد از مصاحبه با صاحب‌نظران و جمع‌آوری داده‌های اولیه، پرسش‌نامه‌ها در هر مرحله آماده گردیده است. همان‌طور که عنوان شد متغیر وابسته در این تحقیق مدیریت مصرف آب است، ﻣﺤﻞ ﻣﺼﺮف آب ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ، درمجموع ﺑـﻪ ﺳـﻪ ﺑﺨـﺶ مصارف آب ﺷـﻬﺮی، ﺻـﻨﻌﺘﻲ و ﻛﺸﺎورزی ﻗﺎﺑﻞ تقسیم‌بندی اﺳﺖ که درصد آن در ایران به ترتیب 2، 7 و 91 درﺻـﺪاست. بر اساس مطالب بیان‌شده مدیریت مصرف آب به معنای دقیق‌ انجام پروژه‌هایی در راستای مصرف بهینه آب است که بحران مصرف آب را کاهش می‌دهد. با توجه به اینکه 91 درصد مصرف آب در کشاورزی مصرف می‌شود، بنابراین بیشترین مشکلات نیز در این حوزه خواهد بود، در این پژوهش دو گروه به‌عنوان مدیر مصرف آب در دشت مطالعاتی ابهر و قیدار معرفی‌شده‌اند، این دو گروه بهره‌برداران کشاورزی و خبرگان در نهادهای مربوطه هستند. جهت تکمیل بررسی جامعه‌شناختی مدیریت مصرف آب در بخش کیفی، پرسشنامه باز در مرحله اول در اختیار نخبگان جامعه قرارگرفته است، سپس پاسخ‌های ارائه‌شده توسط نخبگان دسته‌بندی و با تلفیق پاسخ‌های نخبگان جامعه، نظریه‌های جامعه شناسان و مبانی تجربی، الگوی جامعه‌شناختی مدیریت مصرف آب به‌صورت اولیه تبیین گردیده است، در مرحله دوم عناصر موجود در الگوی اولیه (انگیزه، قواعد شکل‌گرفته، قوانین مصوب کشور)، مجدداً به‌صورت پرسشنامه باز در اختیار پاسخ‌دهندگان قرارگرفته و در مرحله سوم پاسخ‌های ارائه‌شده توسط نخبگان دسته‌بندی و پاسخ‌ها مجدداً در اختیار پاسخ‌دهندگان جهت تأیید یا رد یک نظر و اضافه نمودن نظرات دیگر ارائه گردیده است.

جهت تبیین الگوی جامعه شناختی نهایی، مقوله های انگیزه اجتماعی، قواعد شکل گرفته، قوانین مصوب، تعهد و تخصص در نیروی انسانی، موارد فنی و حکمرانی واحد از نظریه های جامعه شناسان، نظرات نخبگان جامعه و مبانی تجربی استخراج و نظرات نخبگان براساس آن دسته بندی و نهایتاً الگوی جامعه‌شناختی بر اساس آخرین نظرات در مرحله سوم پرسشنامه، تبیین گردیده است.

نتایج و بحث

در بخش بخش کمی برای سنجش متغیر مدیریت مصرف آب از 4 گویه مطابق جدول 3 استفاده‌ شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 3- سنجش مدیریت مصرف آب

Table 3. Measuring water consumption management

کشت غالب شما چه نوع محصولی است؟	درصد فراوانی محصولات با نیاز آبی خیلی بالا	درصد فراوانی محصولات با نیاز آبی بالا	درصد فراوانی محصولات با نیاز آبی پایین	درصد فراوانی محصولات با نیاز آبی خیلی پایین
	51	1	43	5
چه نوع طرحی از طرح های مکانیزه نمودن اراضی را اجرا کرده اید؟	درصد فراوانی سنتی	درصد فراوانی ثابت	درصد فراوانی نیمه هوشمند	درصد فراوانی هوشمند
	57	24	14	5
از چه نوع خط انتقالی از محل منبع تا مزرعه استفاده میکنید؟	درصد فراوانی سنتی	درصد فراوانی کانال بتنی	درصد فراوانی لوله سیمانی	درصد فراوانی لوله پلی اتیلن
	31	26	19	24
از چه نوع منبعی جهت ذخیره آب های مازاد خود در روستا استفاده مینمایید؟	درصد فراوانی سنتی	درصد فراوانی خاکی متراکم	درصد فراوانی ژئو ممبران یا ژئوتکستایل	درصد فراوانی بتنی
	38	24	19	19

 

همان‌طور که ملاحظه می‌شود، 51 درصد کشاورزان در شرایطی که حوزه موردمطالعه با بحران آب روبه‌رو است، محصولاتی را کشت می‌کنند که دارای نیاز آبی خیلی بالاست، و البته 43 درصد نیز محصولاتی را کشت می‌کنند که دارای نیاز آبی پایین می­باشد. همچنین 57 درصد کشاورزان همچنان اراضی خود را به‌صورت سنتی آبیاری می‌کنند که این امر نیز موجب هدر رفت آب در بخش کشاورزی شده است، انتقال آب در 31 درصد از اراضی کشاورزان به‌صورت سنتی بوده و 26 درصد نیز با کانال بتنی انتقال آب خود را انجام می‌دهند که نشان می‌دهد، درصد بالایی از کشاورزان تصمیمی به هدایت مکانیزه آب از مسیر منبع تا محصولات ندارند، همچنین آمار نشان می‌دهد که کشاورزان در جمع‌آوری آب مازاد خود کوتاهی کرده‌اند.

جهت سنجش متغیر اعتماد اجتماعی از هشت گویه، دربرگیرنده شاخص های اعتماد اجتماعی استفاده شده است، در فروانی گویه های سنجش اعتماد اجتماعی به مردم، به طور میانگین 45 درصد از مردم منطقه مورد مطالعه به شرکا و اهالی روستای خود اعتماد دارند، در آمار سنجش اعتماداجتماعی به نهادها 47 درصد مردم از برخورد نهاد های مرتبط با حوزه آب راضی نیستند، همچنین 70 درصد بیان میکنند که نهادهای مرتبط با حوزه آب توجه بیشتری به سرمایه دارها دارند، همچنین 44 درصد از مردم نیز بیان میکنند که نهاد ها فرایند اجرای کار را طولانی کرده اند. جهت سنجش متغیر مشارکت اجتماعی از چهار گویه استفاده شده است، فراوانی گویه ها نشان میدهد به طور میانگین 76 درصد بهره برداران در پروژه هایی که باعث بهبود مدیریت مصرف آب میشود یا شرکت نداشته و یا فعال نبوده اند. در سنجش سرمایه اقتصادی، فراوانی گویه ها نشان میدهد 72 درصد اعضای جامعه آماری افرادی با درآمد پایین و متوسط هستند و 70 درصد آنها دارای اراضی آبی کمتر از سه هکتار می باشند. در سنجش سرمایه فرهنگی مشخص شد که میزان تحصیلات 70 درصد جامعه آماری ابتدایی و سیکل بوده، 66 درصد اخبار مربوط به بحران آب را خیلی کم و یا کم مشاهده میکنند، حدود 70 درصد از راه کارهای مصرف بهینه آب اطلاع خیلی کم و یا کمی دارند و حدود 72 درصد از جامعه آماری اطلاعات اندکی درخصوص مشکلات به وجودآمده در زمینه بحران آب دارند، همچنین سنجش انسجام اجتماعی نشان میدهد که 76 درصد اعضای جامعه آماری دارای اختلاف سیاسی کم و یا خلی کم هستند، 73 درصد نزاع و دسته کشی طایفه ای کمی دارند، 67 درصد خیلی کم و یا کم بر سر مسائل جزئی بگو مگو می کنند و 67 درصد در کارها به یکدیگر کمک میکنند.

آزمون فرضیه‌ها نیز از طریق نرم‌افزارSPSS نسخه16 انجام‌گرفته است، که در جدول 4 به شرح یافته­ها­ی پژوهش در خصوص آزمون فرضیه‌ها پرداخت‌شده است.

 

 

 

جدول 4- آزمون فرضیه ها

Table 4. Test the hypotheses

ردیف	فرضیه	متغیر وابسته	متغیر مستقل	آماره استنباطی	نتیجه آزمون فرضیه
1	بین سرمایه اقتصادی و مدیریت مصرف آب در حوزه آبریز مرکزی استان زنجان رابطه وجود دارد.	مدیریت مصرف آب	سرمبه اقتصادی	آزمون همبستگی پیرسون	r=0/6 و رابطه در سطح 99 درصد معنی دار است
2	بین سرمایه فرهنگی و مدیریت  مصرف آب در حوزه آبریز مرکزی استان زنجان رابطه وجود دارد	مدیریت مصرف آب	سرمایه فرهنگی	آزمون همبستگی پیرسون	r=0/61 و رابطه در سطح 99 درصدمعنی دار است
2	بین مشارکت اجتماعی و مدیریت مصرف آب در حوزه آبریز مرکزی استان زنجان همبستگی منفی وجود دارد	مدیریت مصرف آب	مشارکت اجتماعی	آزمون همبستگی پیرسون	r=0/62 و رابطه در سطح 99 درصدمعنی دار است
5	بین اعتماد اجتماعی و مدیریت مصرف آب در حوزه آبریز مرکزی استان زنجان همبستگی مثبت دارد	مدیریت مصرف آب	اعتماد اجتماعی	آزمون همبستگی اسپیرمن	r=0/6 و رابطه در سطح 99 درصدمعنی دار است
6	بین انسجام اجتماعی و مدیریت مصرف آب در حوزه آبریز مرکزی استان زنجان همبستگی مثبت وجود دارد	مدیریت مصرف آب	انسجام اجتماعی	آزمون همبستگی پیرسون	r=0/6 و رابطه در سطح 99 درصدمعنی دار است

 

در آزمون فرضیه ها مشخص گردید که تمامی متغیرهای مستقل با متغیر وابسته رابطه معنادار دارد، در تحلیل رگرسیون چند متغیره نتایج زیر مشخص‌شده است: پنج متغیر سرمایه اقتصادی، اعتماد اجتماعی، سرمایه فرهنگی، مشارکت اجتماعی و انسجام اجتماعی 6/0 از تغییرات متغیر وابسته را تبیین می‌کنند. یعنی این پنج متغیر علت 60 درصد از کل تغییراتی هستند که مدیریت مصرف آب را به وجود می‌آورد. متغیر سرمایه اقتصادی با (418/0BETA= و000/0  P<) بیشترین اثر معنی‌دار را بر متغیر مدیریت مصرف آب دارد، در درجه دوم متغیر انسجام اجتماعی با (235/0BETA= و000/0  P<)، در درجه سوم تأثیر متغیر مشارکت اجتماعی با (218/0BETA =  و000/0  P<)، در درجه چهارم تأثیر متغیر اعتماد اجتماعی با (144/0BETA = و000/0 P<)، در درجه پنجم تأثیر متغیر سرمایه فرهنگی با (028/0BETA =و000/0  P<) قرار دارد.

نتایج به‌دست‌آمده از مصاحبه با نخبگان نیز در بخش کیفی در سه مرحله انجام گردید، مرحله اول در جدول 5 و شرح مرحله دوم و سوم براساس مقوله های انگیزه اجتماعی، قواعد شکل گرفته در زمان، قوانین مصوب، تعهد و تخصص در نیروی انسانی، موارد فنی، رهبران محلی و حکمرانی واحد که از نظریه های تئوری، نظرات نخبگان در سه مرحله و مبانی تجربی برداشت گردیده، توضیح داده شده است. همچنین الگوی جامعه شناختی مدیریت مصرف آب براساس مراحل سه گانه روش دلفی و نتایج روش کمی مطابق شکل 2 تبیین گردید.

 

 

جدول 5- پاسخ‌های نخبگان در مرحله اول

Table5. Elite responses in the first stage

مرحله اول پاسخ نخبگان جامعه به پرسشنامه بخش دلفی تحقیق
پرسش کلی	به نظر شما چه عواملی باعث ایجاد خلل و یا بهبود "مدیریت بحران مصرف آب" در حوضه آبریز مرکزی استان زنجان شده است و یا خواهد شد
پاسخ های نخبگان	قوانین وضع شده بسیار ناقص است
	قوانین وضع شده با یکدیگر مغایرت دارد
	توسعه آبیاری تحت فشار در منطقه اتفاق نیفتاده است و با هدر رفت آب مواجه هستیم
	اداره آب نتوانسته است با حفر چاه های غیر مجاز در منطقه مقابله کند
	مشارکت بهره برداران در خصوص تجیز چاه به کنتور هوشمند و دستورالعمل های جهاد کشاورزی و اداره آب درخصوص بهره برداری مناسب از آب های زیرزمینی و سطحی پایین است
	چنانچه قوانین وضع شده به روز رسانی نشود بحران آب شدیدتر خواهد شد
	بورروکراسی اداری موجب دلسرد شدن بهره برداران کشاورزی در مشارکت  جهت بهبود مدیریت بحران مصرف آب شده است
	فرهنک صحیح مصرف آب را بایستی به مردم آموخت
	بایستی آگاهی لازم را به مردم در مورد بحران آب و مدیریت بحران مصرف آب ایجاد نمود

شکل 2- الگوی نهایی جامعه‌شناختی مدیریت مصرف آب

Figure 2. The final sociological model of water consumption management

 

مقوله قواعد شکل‌گرفته از نظریه ساختاربندی گیدنز برداشت‌شده است که همان قواعد نوشته‌نشده است که درگذر زمان و مکان به وجود می‌آید و گیدنز به‌عنوان عناصر نظریه خود از آن صحبت می‌کند، قواعد شکل گرفته با سرمایه فرهنگی، انسجام اجتماعی، سرمایه اقتصادی، مشارکت اجتماعی و اعتماد اجتماعی رابطه رفت و برگشتی دارد، براساس نظر نخبگان هرچه سرمایه فرهنگی بالا باشد فرد متوجه خواهد بود که همزمان با بارندگی نیازی به آبیاری مزرعه وجود ندارد، هرچه انسجام اجتماعی، اعتماد اجتماعی، سرمایه فرهنگی، سرمایه اقتصادی بالاتر باشد مشارکت اجتماعی بالاتر خواهد بود و فرد در پروژه های مدیریت بهینه مصرف آب شرکت میکند و عادت های غلط را کنار خواهد گذاشت و کنار گذاشتن عادت های غلط باعث افزایش مشارکت اجتاعی، اعتماد اجتماعی، انسجام اجتماعی، سرمایه فرهنگی و سرمایه اقتصادی خواهد بود. مقوله قوانین مصوب کشور از تحقیقات پیشین، پاسخ‌های نخبگان در مرحله اول و نظریه ساختاربندی گیدنز برداشت‌شده است، در این الگو که با استنباط از نظر نخبگان تبیین گردیده است مشخص میشود که مقوله قوانین مصوب کشور بر انگیزه اجتماعی تاثیر گذار می باشد، درواقع هرچه قوانینی از جمله قانون توزیع عادلانه آب و قوانین مصوب دیگر عادلانه باشد انگیزه اجتماعی در مدیریت مصرف بهینه آب بالاتر خواهد رفت، همچنین قوانین مصوب بر موارد فنی تاثیر گذاشته و باعث یکپارچه سازی اراضی، اجرای دقیق الگوی کشت و .. خواهد شد، براساس نظر نخبگان این مقوله باعث افزایش یا سلب اعتماد اجتماعی مردم به نهادها، افزایش یا کاهش مشارکت اجتماعی، انسجام اجتماعی، سرمایه اقتصادی و افزایش یا کاهش سرمایه فرهنگی منطقه میشود. مقوله انگیزه اجتماعی از نظریات گیدنز و رفتارگرایان اجتماعی بهره‌برداری شده است و توجه به آن می‌تواند تأثیر بسیار زیادی در بهبود مدیریت مصرف آب داشته باشد،در این الگو براساس نظر نخبگان جامعه، انگیزه اجتماعی میتواند با اصلاح یا ادامه روند کنونی فرایند تخصیص آب و نصب یا عدم نصب کنتور هوشمند بر مقوله قواعد شکل گرفته تاثیر گذار بوده و موجب استفاده بهینه از منابع آب و یا خلل در مدیریت مصرف آب گردد.مقوله تعهد و تخصص در نیروی انسانی ازنظرات نخبگان جامعه در فرایند روش تحقیق بهره‌برداری شده است، در این الگو براساس نظر نخبگان جامعه این مقوله  با تاثیر بر مقوله انگیزه اجتماعی موجب استفاده بهینه از آب خواهد شد، تعهد و تخصص در نیروی انسانی بر مقوله حکمرانی واحد تاثیر گذار است و موجب همسویی یا عدم همسویی کارشناسان در فرایند اجرای قوانین می باشد، این مقوله بر قوانین مصوب کشور و موارد فنی نیز تاثیر گذاشته و چنانچه عافیت طلبی در نیروی انسانی وزارت نیرو و نهادهای مربوط به حوزه آب از بین برود موجب کارشناسی دقیق قوانین، انعکاس ایرادها به نهادهای قانون گذار و اجرای دقیق موارد فنی می باشد. مقوله رهبران محلی از نظریه ساختاربندی گیدنز، مرور مبانی تجربی و نظرات نخبگان بهره‌برداری شده است، این مقوله براساس استنباط از نظرات نخبگان بر قواعد شکل گرفته در منطقه تاثیر گذار بوده و موجب استفاده بهینه از آب به خصوص در منابع آب شراکتی میگردند، همچنین مقوله رهبران محلی بر متغیرهای سرمایه اقتصادی، سرمایه فرهنگی، اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی و انسجام اجتماعی تاثیر گذار بوده و میتواند  به عنوان رابط بین نهادهای دولتی موجب کاهش یا افزایش سرمایه های اشاره شده باشد. مقوله موارد فنی از مرور مبانی تجربی و نظرات نخبگان بهره‌برداری شده است، در الگوی شکل یک که براساس تلفیق متغیرهای مورد بررسی در بخش کمی تحقیق و نظرات تخبگان جامعه طراحی گردیده، مقوله موارد فنی، بر انگیزه اجتماعی، اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و سرمایه فرهنگی تاثیر گذار است و چنانچه پروژه ها بر مبنای اطلاع دقیق از مشکلات کشاورزان طراحی گردد و نظرات آنان در طراحی ها لحاظ گردد موجب افزایش انگیزه اجتماعی، اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و سرمایه فرهنگی خواهد شد، همچنین این مقوله بر انسجام اجتماعی و سرمایه اقتصادی تاثیر گذار بوده و نحوه ی طراحی و اجرای پروژه ها میتواند موجب افزایش یا کاهش انسجام اجتماعی و سرمایه اقتصادی کشاورزان گردد. مقوله حکمرانی واحد در جریان فرایند کیفی تحقیق و با مرور نظرات نخبگان جامعه در مرحله سوم به‌دست‌آمده است، براساس نظر نخبگان جامعه، مقوله حکمرانی واحد بر قوانین مصوب کشور تأثیر داشته و موجب تجمیع قوانین از فرایند تصویب تا اجرا میگردد.

 

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

در این پژوهش بخش کمی و کیفی مکمل یکدیگر بوده است، نتایج حاصل از بخش کمی بیانگر این نکته است که سرمایه فرهنگی، سرمایه اقتصادی، مشارکت اجتماعی، انسجام اجتماعی و اعتماد اجتماعی ارتباط مستقیم با مدیریت مصرف آب داشته و 60 درصد از تغییرات متغیر وابسته را شامل میشوند، سرمایه فرهنگی، سرمایه اقتصادی، مشارکت اجتماعی و اعتماد اجتماعی در سطح بسیار پایینی قرار دارد، بخش کیفی نیز نشان دهنده سرمایه فرهنگی پایین در جامعه آماری است، در بخش کیفی نخبگان جامعه معتقد بوده‌اند که عدم آموزش فرهنگ صحیح مصرف آب در مدارس، به‌خصوص مدارس روستایی، توسط وزارت آموزش‌وپرورش و عدم آموزش فرهنگ صحیح مصرف آب و قیمت واقعی آن توسط اداره آب و جهاد کشاورزی موجب خلل در مدیریت مصرف آب ‌شده است. در مقاله‌ای که مورفی و دالن نقش سرمایه اجتماعی را در مدیریت بحران دریکی از روستاهای کانادا در مسئله آلودگی آب موردبررسی قرار داده بودند به این نتیجه رسیده‌اند که سرمایه اجتماعی رابطه مستقیم با مدیریت مصرف آب دارد، نخبگان جامعه در بخش کیفی اشاره نموده‌اند که ترویج کشت گلخانه و زعفران با توجه به ارزش اقتصادی و نتیجه مثبت آن ، می‌تواند با افزایش سرمایه اقتصادی بهره برداران به بهبود مدیریت مصرف آب کمک کند. انسجام اجتماعی که در جامعه آماری از میزان خوبی برخوردار است دلالت بر توافق جمعی میان اعضای یک جامعه دارد. به نظر آلن بیرو همبستگی می‌تواند شامل پیوندهای انسانی و برادری بین انسان‌ها به‌طورکلی و یا حتی وابستگی متقابل حیات و منافع بین آن‌ها باشد (13).

در بخش کیفی تحقیق نیز مشخص گردید، براساس مقوله قواعدشکل گرفته، کشاورزان در این حوضه حتی بعد از اجرای طرح آبیاری تحت‌فشار نیز اعتقاد به غرقاب شدن زمین دارند، محصولاتی با بازدهی پایین و درنتیجه فروش اقتصادی پایین را کشت می‌کنند، حوضچه‌های پرورش ماهی را بدون توجه به آبدهی منبع و گرفتن مجوزهای لازم احداث می‌کنند، یکی از مسائل مهمی که در این حوضه به آن اشاره‌شده است، استفاده از سهم آب بدون کشت محصولات زراعی و با این ذهنیت که باید سهم آب خود را به‌طور کامل مصرف کنند، است، همچنین در این حوضه آبیاری هم‌زمان با بارندگی است و همه این موارد، مدیریت مصرف آب را با تنش مواجه کرده است. براساس مقوله قوانین مصوب، قانون توزیع عادلانه آب، قانون تعیین تکلیف چاه‌های فاقد پروانه، بخشنامه اصلاح و تعدیل، موجب خلل در مدیریت مصرف آب‌شده است، در این موارد بیان‌شده که مجازات تخلفات مربوط به آب از جهت کیفری مسکوت مانده و قانون تعیین تکلیف چاه‌های فاقد پروانه، مشوق متخلفان ازجمله بهره‌برداران و مالکان ابزار حفاری بوده است، زمان شروع فرایند بررسی تخلف بسیار زمان‌بر بوده و فرد در فرایند بررسی، هر نوع بهره‌برداری لازم را از آب زیرزمینی انجام داده و سود لازم را کسب می‌کند، در قوانین یادشده به ظرفیت‌های متفاوت حوضه‌های آبریز، منابع آب زیرزمینی، جمعیت هر حوضه، پتانسیل اراضی و نظرات کارشناسان و بهره‌برداران در یک منطقه توجه نشده است و در قوانین فقط سال اقدام برای مجوز و یا سال حفاری در نظر گرفته‌شده است، بخشنامه اصلاح و تعدیل بر اساس افت در حوضه‌ها طراحی نشده، و به‌طور مثال در دشت ابهر با 30 متر، افت پروانه‌ها 20 درصد تعدیل‌شده و در دشت زنجان با 15 متر افت 26 درصد تعدیل پروانه انجام‌شده است و این موضوع نیز همانند قوانین یادشده، بدبینی و عدم اعتماد را در بهره‌برداران به وجود آورده و حاکمیت قانون را ناکارآمد نموده است، همچنین این قوانین فقط روی کاغذ نوشته و اجرا شده است. در مقابل قوانین مذکور، نخبگان جامعه معتقد بوده‌اند که چنانچه تأمین اعتبار مناسب و برنامه‌های عملیاتی جهت مشارکت بهره‌بردار در طرح احیا و تعادل بخشی پیش‌بینی گردد، به دلیل اصلاح فرایند تخصیص آب و کنترل برداشت آب از سفره و احیا منابع آب زیرزمینی، می‌تواند باعث بهبود مدیریت مصرف آب گردد، همچنین معتقد بوده‌اند که قانون بخشودگی آب‌بها از چاه‌های بخش کشاورزی که در سال 83 مصوب گردید بایستی مجدداً اجرایی گردد. براساس مقوله انگیزه اجتماعی نخبگان جامعه معتقدند ارائه طرح‌های جایگزین به بهره‌برداران باهدف سودآوری بالا، سهولت در بهره‌برداری جهت کاهش تنش‌های اجتماعی در منابع آبی مشترک و آموزش طرح‌های جایگزین، اجرای قوانین موجود به‌طور کامل و حمایت مادی، معنوی و بدون بوروکراسی اداری از طرح‌هایی که باعث بهبود وضعیت بحرانی آب می‌گردند، منع کشاورزان متخلف از دریافت تسهیلات دولتی و تشویق بهره‌بردارانی که مدیریت مصرف آب را به‌درستی انجام می‌دهند و تقسیم و توزیع عادلانه آب حوضه بر اساس میزان اراضی و جمعیت هر روستا، افزایش سرمایه فرهنگی از طریق پایگاه‌های بسیج و مساجد، ترویج اجرای پروژه‌های گلخانه و زعفران و نتایج حاصل از اجرای آن‌ها می‌تواند انگیزه مدیریت بهینه مصرف آب را بالا ببرد، همچنین نخبگان جامعه به‌شدت معتقدند که اخذ آب‌بها از بهره‌برداران می‌تواند موجب بالا رفتن انگیزه مدیریت بهینه مصرف آب گردد. براساس مقوله تعهد و تخصص در نیروی انسانی، اعضای کمیسیون آب‌های زیرزمینی افرادی هستند که رغبتی برای بررسی کامل پرونده‌ها مطابق شرایط مندرج در قانون ندارند و همین امر مشکلاتی را برای بهره‌برداران به وجود آورده و انگیزه آنان برای مدیریت مصرف آب را از بین برده است، عافیت‌طلبی وزارت نیرو در برخورد با متخلفین، قانون تعیین تکلیف چاه‌های فاقد پروانه که در برابر فشارهای وارده از سوی مالکان چاه‌های غیرمجاز و سوء مدیریت وزارت نیرو صادر شده، عدم توانایی اداره آب در مقابله با چاه‌های غیرمجاز و عدم توجه به مدیریت و حفاظت از منابع موجود توسط وزارت نیرو از مواردی است که ضعف نیروی انسانی در مدیریت مصرف آب را نشان می‌دهد، ضعف در بدنه کارشناسی و مدیریت جهاد کشاورزی در اجرای الگوی کشت و عدم تربیت نیروی انسانی متعهد و متخصص توسط جهاد کشاورزی به‌طوری‌که توانایی کار ترویجی در میدان را داشته باشند و نبود واحد ترویجی در اداره آب منطقه‌ای شهرستان و است آن‌ها از موارد دیگری است که ضعف نیروی انسانی و مدیریتی را نشان می‌دهد، همچنین وجود دیدگاه سوء اقتصادی و سیاسی در برنامه‌ریزی مدیران بالادستی و عدم برنامه‌ریزی بر مبنای دیدگاه فنی، از موارد دیگری است که لزوم توجه به مقوله تعهد و تخصص را در عوامل جامعه‌شناختی مدیریت  مصرف آب دو چندان می‌کند. براساس مقوله رهبران محلی، نخبگان جامعه معتقدند که عدم برنامه‌ریزی محلی کامل و جامع برای بهینه‌سازی مصرف آب در جهاد کشاورزی به‌طوری‌که بتوان از معتمدین محلی در پیشبرد اهداف و قوانین کمک بیشتری گرفت می‌تواند مدیریت مصرف آب را ارتقا بخشد و تأثیر بسیار زیادی در حل مسئله بحران آب دارد. براساس مقوله موارد فنی، نخبگان جامعه معتقدند که بهره‌برداران توجهی به توصیه‌های کارشناسان در کاشت محصولات کم آب ندارند، مسئولین جهاد کشاورزی و اداره آب  نیز برنامه مشخصی برای اجرای یکپارچه‌سازی اراضی و الگوی کشت، تنظیم بازار متناسب با تولید استان، بازچرخانی آب تصفیه‌شده در صنعت و استفاده مجدد از آن، استفاده از آب‌های سطحی برای تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی و نصب کنتورهای هوشمند مطمئن ندارند، همچنین نخبگان جامعه معتقدند که اداره آب منطقه در پروژه‌های غیرضروری مانند سدسازی سرمایه‌گذاری انجام داده است و همین موضوعات موجب ایجاد خلل در مدیریت  مصرف آب‌شده است. همچنین براساس مقوله حکمرانی واحد، نخبگان جامعه معتقدند، نبود حکمرانی واحد در مدیریت آب منطقه‌ای و کشوری علی‌رغم برگزاری جلسات مشترک میان ارگان‌هایی مانند جهاد کشاورزی، اداره آب و محیط‌زیست، موجب عدم هماهنگی در اجرای پروژه‌های عمرانی و ایجاد هزینه‌های اضافی گردیده است، همچنین نبود حکمرانی واحد اثرات خود را در سیاست‌های متناقض دو وزارت جهاد کشاورزی و نیرو نشان داده است که جهاد کشاورزی در برنامه‌های خود توسعه کشت را موردنظر قرار داده و اداره آب به سمت صرفه‌جویی حرکت می‌کند.

 بر اساس نتایج تحقیق موارد ذیل جهت بهبود مدیریت مصرف آب پیشنهاد می شود:

• با توجه به مقوله رهبران محلی پیشنهاد میگردد تربیت میراب به عنوان یک شغل تخصصی در موسسات آموزشی استان با فراگیری اصول آبیاری انجام گیرد و سپس برای بهره برداری از منابع آب شراکتی، میراب با همکاری جهاد کشاورزی و اداره آب، به صورت اجبار و با پرداخت حق الزحمه از طرف حق آبه بران اقدام به آبیاری مزارع مکانیزه براساس برنامه آبیاری طراحی شده و مکانیزه نمودن اراضی سنتی نماید، حضور میراب به عنوان یک رهبر میتواند مشکلات اضافه برداشت، بهره برداری صحیح از کنتور هوشمند، آبیاری صحیح، اجرای الگوی کشت و افزایش سرمایه اقتصادی را به دنبال داشته و اقدام مثبتی در جهت یکپارچه سازی اراضی باشد.
• با توجه به انسجام اجتماعی و اعتماد اجتماعی موجود در محدوده مورد مطالعه و همچنین نبود اعتماد به نهادها، از هر روستا تعدادی از افراد معتمد را شناسایی و با تشکیل شبکه اجتماعی از معتمدین، بدون حضور حاکمیتی در روستا اقدام به اجرای دستورالعمل های بهره برداری از آب های سطحی و زیرزمینی و کاشت محصولات با نیاز آبی کم مثل زعفران و ترویج گلخانه در روستا نمود.
• بحران مصرف آب بایستی از طریق رسانه‌ها، نصب بنر در روستاها، مساجد، پایگاه‌های بسیج به اطلاع بهره‌برداران به‌طور مستمر برسد تا مطابق الگوی ترسیم شده در شکل 2 سرمایه فرهنگی افزایش یافته و منجر به انگیزه برای مدیریت بهتر مصرف آب گردد.
• تربیت نیروی انسانی متعهد و متخصص جهت حضور در کمیسیون‌های تخصصی اداره آب و جهاد کشاورزی و برطرف شدن مشکل نبود نیروی متعهد در کمیسیون ها مطابق نظر تخبگان جامعه.
• کلیه قانون‌های مصوب بایستی در مدت کوتاهی بازنگری شده و یک قانون برای ظرفیت هر حوضه ازنظر میزان اراضی و جمعیت روستا، با کمک نخبگان محلی تهیه و به‌صورت حاکمیتی اجرا گردد.

علاوه بر موارد فوق اخذ آب‌بها از کشاورزان از طریق کنتور حجمی، پیگیری جهاد کشاورزی جهت اجرای الگوی کشت با کمک ارگان‌هایی مثل سپاه، دانشگاه و آموزش‌وپرورش، نصب کنتور هوشمند قابل اطمینان و فروش آب بعد از بازنگری قوانین مصوب شده، ترغیب جهت تشکیل تعاونی‌ها در جهت یکپارچه‌سازی اراضی در حوضه موردمطالعه پیشنهاد میگردد.

 

References

1. Kardovani, P. (2012). Water resources and issues in Iran.Tehran: University of Tehran Publications. (In Persian)
2. Cosgrove, W. J, Loucks, D. P (2015), Water management: Current and future challenges and research directions. Water Resour.Res, Vol.51, pp.4823–4839.
3. Fazeli, M. (2016). Water rent expresses Iran.Mehrnameh Monthly,44(94):127-136. (In Persian)
4. Ringler, Zhu.T, Rosegrant, M. W (2019). Viewing agricultural watermanagement through a systemsanalysis lens. Water Resources Research, Vol.55, pp.1778–1791.
5. Ritzer, G. (2011). Sociological Theory.Mohsen Solasi, Tehran: Scientific Publications. (In Persian)
6. Ritzer, G. (1995). Sociological Theory.Ahmadreza Garvizade, Tehran: University Jahad Publications. (In Persian)

7. urner, J.H. (1998). The structure of sociological‌ theory‌. Belmont California‌, Wadsworth Publishing Company.

1. Zand Hesami, H, Farhadi, k. (2018). Re-thinking in the Future-Thinking System (Case Study: Water). Journal of Social Sciences,77(96):314-360. (In Persian)

9. Madani, k. (2015). irans looming water crisis, the Middle east in London

1. Morfi, B, Dalen, H. (2003). Hamidreza Mohamadi, Crisis management and social capital. Journal of Social Welfare,11(82):243-263. (In Persian)
2. Lahsayizade, A, Jahangiri, J, and Mansooriyan, M. (2011). Social, cultural and economic factors affecting water consumption patterns in Shiraz, Iran.Journal of Iranian Social Studies,9(89):159-182. (In Persian)
3. Azkia, M, Ahmadrash, R, and Partazian, K. (2018). Qualitative research methods from theory to practice. Volume II. Tehran: Keyhan Publications. (In Persian)
4. Bigdelu, A. (2013). Measuring the level of social cohesion and the factors affecting it among the educators of Khodabandeh city in comparison with the educators of Sojasrood.Master Thesis of Social Science Research, Faculty of Humanities and Arts, Islamic Azad University of Zanjan. (In Persian)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1- دانشجوی دکتری جامعه شناسی گرایش اقتصادی و توسعه، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2- استادیار گروه جامعه شناسی، عضو هیئت علمی دانشکده علوم انسانی و هنر، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران. ^*(مسوول مکاتبات)

3- استاد گروه جامعه شناسی، عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

1- Ph.D. Student of Department of Sociology, Economics and Development, Faculty of Humanities and Social Sciences, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

2- Assistant Professor, Department of Sociology, Faculty Member of Humanities and Arts, Zanjan Branch, Islamic Azad University, Zanjan, Iran. *(Corresponding Author)

3- Professor, Department of Sociology, Faculty Member of Social Sciences, University of Tehran, Tehran, Iran

تعداد مشاهده مقاله: 82

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 9