تدوین برنامه راهبردی مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست مدارس استان کرمانشاه

مقاله پژوهشی

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 63، زمستان 1401 (215- 197)

تدوین برنامه راهبردی مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست

 مدارس استان کرمانشاه

الهام کاویانی [1]  ^* 

eli.kaveani@gmail.com

ولی ناصری پلنگرد [2]  

نسرین چوبکار[3]

مرتضی کلهری¹

چکیده

زمینه و هدف: امروزه، چالش بزرگ اکثر کشورها، تهدیدات بهداشتی و زیست‌محیطی است. آموزش بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست تأثیر به سزایی در کاهش این تهدیدات دارد. ضروری است جهت تأمین شرایط مناسب برای نیل به اهداف آموزشی، تربیتی و تضمین سلامت افراد در جامعه در سنین مختلف به اعمال شیوه‌های مناسب مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست در مدارس پرداخت. لذا، هدف پژوهش حاضر کمک به تدوین راهبردهای مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست در محدوده مطالعاتی است.

 روش بررسی: این پژوهش از نوع کیفی است که دارای دو مرحله اصلی می‌باشد. در گام نخست وضع موجود با تهیه ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE) و خارجی (EFE) مورد بررسی قرار گرفت. در مرحله دوم با تهیه ماتریس فرصت‌ها، تهدیدات، قوت‌ها و ضعف‌ها (SWOT)، راهبرد متناسب با عوامل، ارایه گردید.

یافته‌ها: به ترتیب بیشترین امتیاز در نقاط قوت، مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست مدارس شهر کرمانشاه،" جلب مشارکت درون بخشی و برون بخشی به‌ویژه دانشگاه علوم پزشکی استان و شهرداری"، در نقاط ضعف "بی‌توجهی نسبت به رعایت دستورالعمل‌های ایمنی، ضعف در نظارت و آموزش"، در فرصت‌ها "همکاری و پیگیری رفع مشکلات ایمنی، سلامت محیط و نواقص مشاهده‌شده در مدارس از طریق مرکز بهداشت و اداره کل نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس"و در تهدید‌ها "عدم سیستم نظارتی پایا در اجرای برنامه‌های مروج سلامت در استان" بود.

بحث و نتیجه‌گیری: نتایج حاصل از ارزیابی راهبردها حاکی از آن است که اولین قدم در راستای اهداف مدیریت راهبردی محدوده مطالعاتی، راهبرد "حمایت مدیران ارشد از قوانین و مقررات در جهت پیشبرد اهداف HSE در مدارس، جلب منابع مالی - اعتباری و حمایت مدیران ارشد در خصوص جذب منابع انسانی خبره در زمینه HSE می‌باشد." طراحی نظام کارآمد و اثر بخش در جهت نظارت بر اجرای برنامه‌های مربوطه و بازنگری قوانین مربوط به مدارس و توجه به موارد ایمنی و بهداشتی و سازماندهی و استفاده از سرمایه‌های انسانی توانمندی" نیز در اولویت دوم قرار دارد.

واژهای کلیدی: استراتژی‌های ایمنی، بهداشت و محیط زیست، مدارس، کرمانشاه.

Developing a strategic plan for health, safety and environmental management of schools in Kermanshah province

   Elham Kaviani [4] ^*

eli.kaveani@gmail.com

 Vali Naseri Pelengard [5]

Nasrin Choobkar[6]

Morteza Kalhori¹

Abstract

Background and Objective: Today, the biggest challenge of most countries is health and environmental threats. Health, safety and environmental education has a significant effect in reducing these threats. It is necessary to provide suitable conditions to achieve educational goals and to ensure the health of people in the society at different ages, it is necessary to apply appropriate HSE methods to ensure health, safety and environment in schools. Health, safety and environment is within the scope of studies.

Material and Methodology: This research is a descriptive-analytical type that has two main stages. In the first step, the current situation was examined by preparing the evaluation matrix of internal (IFE) and external (EFE) factors. In the second stage, by preparing the matrix of opportunities, threats, strengths and weaknesses (SWOT), the strategy according to the factors was presented.

Findings: The findings are in the order of the most points, the most important strengths of health, safety and environmental management of schools in Kermanshah, attracting internal and external participation, especially the provincial and municipal university of medical sciences,in the weaknesses of "inattention to complying with safety instructions, weakness in monitoring and training", in opportunities "cooperation and follow-up on solving safety problems, environmental health and defects observed in schools through the health center and the General Directorate of School Renovation, Development and Equipping", in threats "lack of reliable monitoring system in the implementation of health promotion programs in It was the province.

Discussion and Conclusion: The results of the evaluation of the strategies indicate that the first step in the direction of the strategic management goals of the study area is the strategy of "supporting senior managers from the rules and regulations in order to advance the goals of HSE in schools, attracting financial and credit resources and supporting senior managers." Regarding the recruitment of expert human resources in the field of HSE, "Designing an efficient and effective system to monitor the implementation of relevant programs and review the laws related to schools and pay attention to health and safety issues and the organization and use of competent human resources" is also in The second priority is

Key words: developing HSE strategy, schools, Kermanshah, SWOT matrix.

مقدمه

کودکان سرمایه‌های اصلی هر کشوری می‌باشند و پرورش آن‌ها از اهداف اصلی برنامه‌های توسعه اجتماعی، اقتصادی می‌باشد. تقریبا تمام کودکان در دوره‌ای از زندگی خود به مدرسه می‌روند. مدارس با در بر گرفتن بخش عظیمی از جمعیت آینده‌ساز جامعه، یکی از مهمترین نهادهای سازمان یافته رسمی کشور است که نقش بسیار زیادی در ارتقاء و حفظ سلامت و بهداشت دانش آموزان که آینده‌سازان جامعه نیز هستند دارند (1). در واقع مدرسه بعنوان نخستین جامعه‌ای که کودک در آن حضور پیدا می‌کند نقش مهمی در پرورش مهارت‌های زندگی کودک دارد، لذا تامین محیط ایمن و سالم همواره حایز اهمیت است از اینرو موضوع سلامت، ایمنی و محیط زیست در مدارس از جمله مسائل مهمی است که قبل از وقوع حوادث و اثرات نامطلوب باید مورد توجه قرار گیرد (2). امروزه تعریف مدرســه در دنیای توسعه یافته تغییر یافته است. دیگر مدرسه مکانی نیست که در آنجا علوم، ریاضیات و خواندن و نوشتن به کودکان بیاموزند، بلکه مکانی است که بتواند خدمات رفاهی نیز به کودکان ارائه دهد. خدماتی مانند ایجاد امکان تغذیه ســالم، گوش کردن و فراگیری موسیقی، انجام فعالیت‌های بدنی و بازی، کشاورزی و ایجاد فضای یادگیری مناسب به طوری که احساس آسودگی خانه را تداعی کند و همچنین داشتن نورپردازی و چیدمان‌های صندلی مناسب و ... که با ایجاد فضایی دلپذیر یادگیری را لذت‌بخش می‌کنند. بررســی رویکردهای نوین آموزشــی در دنیا نشان می‌دهد که چهره آموزش در کشــورهای توسعه یافته تغییر پیدا کرده است. بررسی این نوع مدارس مانند مدارس بدون دیوار، مدارس اکوسیســتمی، مدارس ســبز، مدارس جنگلی و مدارس کشاورزی نشان می‌دهد که مدرســه به منزلة یک سیستم اجتماعی بسیار حساس همواره نیاز به پویایی و روزآمد کردن دارد (3).

مدارس کشور با جمعیت بیش از دوازده میلیـون دانش‌آموز، بدون احتساب جمعیت شاغل، به‌عنوان یکـی از پرجمعیت‌ترین محیط‌های جمعـی ازیک‌طرف و به‌عنوان اساسی و بنیادی‌ترین بخش جامعه که سنگ بنـای تربیت آینده‌سازان این کشور را تشکیل می‌دهد، مطـرح می‌باشد و توجه به امر سلامت و ایمنی دانش‌آموزان از جنبه‌های مختلـف حـائز اهمیـت اسـت؛ بـا توجـه بـه پژوهش انجام‌شده مشخص گردید که هنـوز معـضلات ایمنی و بهداشت در مـدارس فـراوان اسـت به‌عنوان‌مثال، فقط 2/48 درصد از مدارس موردپژوهش دارای کلاس‌هایی با فضای مناسب و 4/21 درصـد از مـدارس موردبررسی دارای میز و صندلی‌های استاندارد بودنـد 6/96 درصد از مدارس نیز راه خروج اضطراری مناسب نداشتند که در هنگام حادثه یا آتش‌سوزی، فـرار ایـن جمعیت در مدارس را غیرممکن می‌نماید (4). تحقیقات مختلف گزارش داده است که حدود 70 درصد مدارس در ایران با توجه به شاخص‌های ایمنی و بهداشت در وضعیت مناسبی نبود و سطح بهداشت و ایمنی مدارس در برخی از آن‌ها در وضعیت ضعیفی قرار داشت (5). آماری که از داخل و خارج از کشور در مورد حوادث بچه‌ها بخصوص در سطوح کودکستان و دبستان گزارش می‌شود موضوع را بی‌اندازه مهم و قابل‌توجه می‌سازد. درنتیجه کنترل صدها بچه در مدارس، امری مشکل و حائز اهمیت است. شاید لازم می‌باشد کلیه مدارس گزارشی ماهیانه از وضع ایمنی خود و حوادث و سوانحی که در آن‌ها اتفاق می‌افتد با ذکر نوع حادثه و محل آن و نواقص موجود، به یک مرکز واحد (ترجیحاً اداره آموزش‌وپرورش استان) ارایه دهند تا با تجزیه‌وتحلیل کلیه حوادث، نقاط ضعف و کانون‌های حادثه‌زا در مدارس کشف و در جهت جلوگیری از حوادث مشابه در جهت جلوگیری از حوادث مشابه اقدام مطلوب به‌عمل آید (6). بررسی‌های انجام‌گرفته در مدارس نشان داد مدارس از محل احداث ساختمان مدرسه تا جنبه‌های ساختمانی نظیر مقاوم بودن خود بنا، سیستم برق‌کشی، حفاظ گذاری‌ها، نوع پله‌ها، رنگ دیوارها و... چیدمان درست وسایل نظیر محل استقرار بخاری و وسایل گرمازا، محل تابلو و وایت بردها دارای نواقص بسیاری می‌باشند که بعضاً نیز سبب بروز حوادث مرگ باری نظیر آتش‌سوزی، پرت شدن دانش‌آموزان و برق گرفتی نیز شده لذا به‌طورکلی می‌توان گفت که واژه ایمنی مترادف با امنیت می‌باشد به عبارتی امنیت هر موسسه، مدرسه و محیط کار و حتی هر کشور، درگرو ایمنی و رعایت مسائل و تکنیک‌های کاربردی و عملی مربوط به آن می‌باشد. لذا اگر بخواهیم محیط امنی در مدارس خود و حتی در کشور خود به وجود بیاوریم و دانش‌آموزان در آن احساس امنیت کنند باید تجهیزات، ساختمان‌ها و امکانات به بهترین شکل مورداستفاده قرارگرفته و محیط ایمنی را جهت تحصیل این آینده‌سازان کشور فراهم آوریم. بنابراین در استقرار مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط زیست در مدارس به‌منظور به حداقل رساندن این حوادث دل‌خراش باید کلیه ابعاد از جمله فنی، پزشکی، فرهنگی، اجتماعی، رفتاری و حتی روانی در نظر گرفته شود (7).

 در مطالعه ای که به وسیله راستگو و همکـاران در مـدارس مقطــع متوسـطه دوره دوم شــهر اردبیــل انجام شـد، نشـان داده شـد کـه مـدارس در برخـی از شـاخص‌هـا، اسـتانداردهای ایمنـی و بهداشـت محـیط کشــوری را نداشــتند (8). زهتاب یزدی (1393) نبود اطلاعات کافی و مناسب در مورد بهداشت مدارس و حفظ و ارتقاء تندرستی دانش‌آموزان، مانع بزرگی در برابر تأمین حقوق آنان می‌باشد. بدین منظور می‌بایست گام‌های بلندی برای حفظ سلامت دانش‌آموزان در مدارس برداشته شود (9). رماوندی و همکاران (1394) در زمینه بهداشت مدارس به این نتیجه رسیدند که حضور مربی بهداشت در مدارس می‌تواند منجر به بهبود وضعیت بهداشت محیط مدرسه شود. مدارس فاقد نیروی بهداشتی دارای سطح بهداشتی بسیار پایینی بودند؛ این مسئله اهتمام مسئولین ذی‌ربط جهت استخدام نیروی بهداشتی در مدارس را می‌طلبد (10). عربیان و همکاران (1394) در تحقیق به بررسی وضعیت HSE در مدارس ابتدایی شهرستان نهاوند پرداخته‌اند درنهایت نتایج به‌دست‌آمده با استانداردهای موجود مقایسه شد. این تحقیق نشان داد جهت کاهش و از بین بردن ریسک فاکتورهای خطر در حیطه‌های مختلف ایمنی و بهداشتی لازم است برنامه HSE مدارس با جدیت بیشتری انجام و به‌صورت یک برنامه جامع و به یک برنامه پیش‌بینی، شناسایی، ارزشیابی و کنترلی تبدیل شود (7). در پژوهشی که به وسیله مرادیان و همکاران (1400) در شهر گچساران انجام شد نیز نشان داد که وضعیت بهداشت محیط و ایمنی مدارس ابتدایی مناسب ارزیابی نشد (11). لیانه بنتی احمد و ساهد حمید^[7] (2021) همچنین مشخص گردید که ایده چارچوب ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست شغلی (OSHE) به‌منظور طراحی یک مفهوم مدرسه ایمن بسیار جالب است و ممکن است در آینده برای به حداقل رساندن حوادث در مدرسه بسیار مفید باشد (12). کولومبو^[8] و همکاران (2019) در تحقیق خود که باهدف تکامل شایستگی‌های مربوط به‌سلامتی ایمنی و محیط‌زیست در ایتالیا انجام گرفت، پس از بررسی‌های خود پی‌بردند که مسیر تکامل HSE در کشور ایتالیا برحسب ضرورت‌های ایجادشده از مسائل ساده به سمت مسائل حرفه‌ای ارتقا یافته است (13). خان^[9] و همکاران (2019) نتایج حاکی از آن بود که تفاوت معناداری ازنظر جنسیتی در ارائه خدمات ایمنی و امنیتی وجود دارد، به‌ویژه زنان به امنیت بیشتری نیاز دارند. از مصاحبه نیز استفاده شد و داده‌ها از 10 معلم از طریق مصاحبه جمع‌آوری شد. اکثر معلمان پاسخ دادند که کمبود این خدمات در مدارس وجود دارد (14). لنگ فورد^[10] و همکاران (2015) در تحقیقی با عنوان چهارچوب مدارس مروج سلامت سازمان جهانی بهداشت: یک بررسی و متاآنالیز نظام‌مند کوچران، به این نتیجه رسیدند که کودکان سالم به نتایج بهترآموزشی دست می‌یابند که به ‌نوبه خود با بهبود سلامت در زندگی همراه است. چهارچوب مدارس مروج سلامت سازمان بهداشت جهانی (HPS) یک رویکرد جامع برای ارتقای سطح سلامت و دستیابی به تحصیلات در مدرسه است. این مطالعه کوچران، چهارچوب WHO HPS را در بهبود برخی جنبه‌های سلامت دانشجویان مؤثر یافته است. اثرات کوچک اما در سطح جمعیت پتانسیل اهمیت بالایی دارد (15). بنابراین با توجه به اهمیت آموزش و پرورش در ارتقاء شاخص‌های HSE در میان دانش‌آموزان می‌توان گفت اولاً، امروزه، چالش بزرگ اکثر کشورها، تهدیدات بهداشتی و زیست‌محیطی است. دوماً، آموزش بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست تأثیر به‌سزایی در کاهش این تهدیدات دارد. سوماً، دانش‌آموزان زمانی می‌توانند به بهبود شرایط بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست کمک کنند که دارای دانش و آگاهی HSE بوده باشند (16). بنابراین بررسی اجرای چنین برنامه‌های امری ضروری به نظر می‌رسد و با توجه به اهمیت این موضوع شناسایی نقاط قوت و ضعف‌ها و همچنین فرصت‌ها و تهدیدهایی که به راهبردهای اساسی در این زمینه منجر می‌گردد، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. از آنجاکه هدف از انجام این تحقیق تدوین راهبردهای HSE (مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست) مدارس شهر کرمانشاه با استفاده از تحلیل SWOT می‌باشد لذا باید توجه داشت که نتایج و دستاوردهای این پژوهش می‌تواند مورداستفاده برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران آموزشی در زمینه نیازسنجی و اختصاص بودجه به این نوع فعالیت‌ها گردد، به مدیران در شناسایی وضع موجود مدارس خود ازنظر شاخص‌ها و استاداندارهای موردقبول دنیا در زمینه HSE، به مربیان بهداشت مدارس در امر بررسی رفتارهای بهداشتی، به دانش‌آموزان و اولیای در ارتقا نگرش زیست‌محیطی و افزایش آگاهی‌ها در زمینه بهداشت و رفاه یاری می‌رساند و به بهبود وضعیت بهداشت مدارس و پیشگیری از بیماری‌ها واگیردار کمک شایان توجهی نماید. درواقع وجود معضلات بهداشتی و جنبه‌های خطرساز و نیز پیامدهای زیست‌محیطی که روزبه‌روز ذهن کارشناسان و دست‌اندرکاران سلامت و محیط‌زیست را به خود مشغول کرده باعث گردید تا دولت‌ها در پی راه چاره بوده و امکانات خود را درراه بهبود وضعیت بهداشتی و زیست‌محیطی جوامع به‌کارگیرند که مرکزیت این موضوع را می‌توان در مدارس و فرهنگ‌سازی شروع کرد؛ بنابراین با توجه به اهمیت این موضوع سؤال اصلی این تحقیق نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها در زمینه تدوین اجرای برنامه‌های HSE در مدارس کدم‌اند؟

روش مطالعه

این پژوهش در صدد شناسایی و تدوین استراتژی بهداشت، ایمنی و محیط زیست در مدارس استان کرمانشاه است.از این رو این پژوهش با توجه به هدف کاربردی واز نظر موضوع در زمره مطالعات استراتژیک قرار می‌گیرد و از نظر شیوه گردآوری داده‌ها از نوع میدانی و روش توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری این مطالعه در بخش کیفی شامل مدیران،کارشناسان مدارس و کارشناسان دستگاه‌های مرتبط با موضوع پژوهش (دانشگاه علوم پژشکی کرمانشاه) می‌باشد. و در بخش کمی شامل دبیران بهداشت شهرستان کرمانشاه می‌باشد بر اساس آمار اداره کل آموزش‌و پرورش کرمانشاه تعداد دبیران بهداشت شهر کرمانشاه 140 نفر می‌باشد. در این پژوهش روش نمونه‌گیری در بخش توزیع پرسشنامه از نوع کل شماری اما در بخش مصاحبه از نوع خوشه‌ای چندمرحله‌ای و نیز در جلسات شورای راهبردی از نوع گزینشی بود. در بخش کمی با استفاده از جدول مورگان و کرجسای و با توجه به حجم جامعه آماری تعداد 103 نفر از دبیران بهداشت به‌صورت تصادفی برای نمونه پژوهش انتخاب شدند.

ابزار جمع آوری داده‌ها شامل: مطالعه اسناد کتابخانه‌ای و اینترنتی، مصاحبه‌های نیمه ساختاریافته با مدیران و کارشناسان مرتبط با موضوع پژوهش و پرسشنامه محقق ساخته است. در ابتدا از طریق مصاحبه‌های نیمه ساختاریافته با کارشناسان و مدیران ذی‌ربط و آشنا با موضوع پژوهش، عوامل محیط داخلی و عوامل محیط خارجی مرتبط با مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست مدارس شهر کرمانشاه استخراج و سپس اقدام به طراحی پرسشنامه شد. جهت تعیین روایی صوری و محتوایی پرسشنامه از نظرات 12 نفر از خبرگان مرتبط با موضوع استفاده شد. بعد از تائید روایی پرسشنامه به ‌منظور اندازه‌گیری پایایی آن، از طریق روش آلفای کرونباخ استفاده گردید. به‌منظور تائید پایایی پرسشنامه قبل از توزیع در بین نمونه ها، پرسشنامه استخراج‌شده در بین 30 نفر پخش شد و با توجه به این‌که اکثر ضرایب به‌دست‌آمده بزرگ‌تر از 70/0 می‌باشد، پایایی ابزار قابل‌قبول بوده و این موضوع نشان‌دهنده همبستگی درونی بین متغیرها برای سنجش مفاهیم موردنظر است و بدین ترتیب می‌توان گفت که ابزار تحقیق حاضر از قابلیت اعتماد و یا پایایی لازم برخوردار بود.

بعد از جمع‌آوری پرسشنامه‌ها، داده‌ها وارد نرم‌افزار SPSS می‌گردد، سپس قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدات مشخص شد. به‌منظور رتبه‌بندی گویه‌ها از آزمون فرید من استفاده شد و سپس از طریق ارزش‌گذاری، ضریب اهمیت و رتبه‌ی هر یک از عوامل داخلی و عوامل خارجی، تعیین موقعیت استراتژیک اداره کل آموزش‌وپرورش کرمانشاه در توسعه مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه مشخص شد. بعد از محاسبه عوامل خارجی و داخلی جهت تدوین استراتژی‌ها از ماتریس سوات استفاده شد.

یافته‌های پژوهش

در این بخش داده‌های حاصل از پژوهش در چند مرحله مورد بررسی قرار می‌گیرند. ابتدا داده‌های به دست آمده از اطلاعات دموگرافی آزمودنی‌ها که به صورت توصیفی ارائه می‌گردد. در ادامه تجزیه‌وتحلیل‌های مرتبط با آزمون مقایسه میانگین است که در آن وضعیت هریک از آیتم‌های پرسشنامه در بخش مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست مدارس شهر کرمانشاه مورد بررسی قرار می‌گیرد تا مشخص شود مدارس شهر کرمانشاه در بخش مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست چه نقاط ضعف و چه نقاط قوتی می‌باشد. و سپس تجزیه‌وتحلیل‌های مرتبط با آزمون فریدمن می‌باشد که در آن هریک از نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدیدهای مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست مدارس شهر کرمانشاه رتبه‌بندی و وزن‌دهی می‌شود. و درنهایت تجزیه‌وتحلیل SWOT می‌باشد که مهمترین نقاط ضعف، قوت، فرصت‌ها و تهدید‌ها وزن دهی شده، سپس استراتژی‌های متناسب با هر یک از این نقاط تعیین شد.

یافته‌های توصیفی حاکی از آن بود که در شاخص‌های آماری پژوهش حاضر از لحاظ جنسیت زن (58درصد) و مرد (42درصد) و از لحاظ تحصیلات مقطع لیسانس (70 درصد)، فوق لیسانس (30درصد) می‌باشد.

نقاط قوت و ضعف مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه

جدول 1- میانگین رتبه‌ها در آزمون فریدمن در حوزه‌ی نقاط قوت و ضعف مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه

Table 1. Mean ranks in Friedman's test in the field of strengths and weaknesses of health, safety and environment (HSE) management of Kermanshah schools.

با توجه به نتایج حاصل از تحلیل داده‌ها مشخص ‌گردید که از بین نقاط قوت "جلب مشارکت درون بخشی و برون بخشی به‌ویژه دانشگاه علوم پزشکی استان و شهرداری" بالاترین رتبه و" حمایت مدیران ارشد آموزش‌ و پرورش در خصوص HSE" پایین‌ترین رتبه را به خود اختصاص داده‌اند و از بین نقاط ضعف مطرح شده "بی‌توجهی نسبت به رعایت دستورالعمل‌های ایمنی، ضعف در نظارت و آموزش" بالاترین رتبه و" ضعف در حوزه پژوهش در زمینه HSE" پایین‌ترین رتبه را به خود اختصاص داده‌اند.

فرصت‌ها و تهدیدهای مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه

جدول 2- میانگین رتبه‌ها در آزمون فریدمن در حوزه‌ی فرصت‌ها و تهدیدهای مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه

Table 2. Mean ranks in Friedman's test in the field of opportunities and threats of health, safety and environment (HSE) management in Kermanshah schools.

با توجه به نتایج حاصل از تحلیل داده‌ها مشخص گردید که از بین عواملی مربوط فرصت‌های مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE)" همکاری و پیگیری رفع مشکلات ایمنی، سلامت محیط و نواقص مشاهده‌شده در مدارس از طریق مرکز بهداشت و اداره کل نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس "بالاترین رتبه و "اجرا برنامه‌های آموزش سلامت برای خانواده‌های دانش‌آموزان و اعضای جامعه پیرامون و مرتبط با مدرسه" پایین‌ترین رتبه را به خود اختصاص داده‌اند و در بین عواملی مربوط به تهدیدهای" عدم سیستم نظارتی پایا در اجرای برنامه‌های مروج سلامت" در استان بالاترین رتبه و "محدودیت در جذب و توسعه منابع انسانی در زمینه HSE "پایین‌ترین رتبه را به خود اختصاص داده‌اند.

جدول 3- معنی‌داری آزمون فریدمن در نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه

Table 3. Significance of Friedman's test in the strengths, weaknesses, opportunities and threats of health, safety and environment (HSE) management in Kermanshah schools.

نتایج حاصل از جدول (3) حاکی از آن است که سطح معنی‌داری نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها برابر با 001/0 می‌باشد که این مقدار کمتر از 01/0 و نزدیک به صفر بوده و از سطح معنی‌داری استاندارد کمتر است؛ بنابراین می‌توان گفت نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها مرتبط با مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه رتبه‌های یکسانی ندارند.

ماتریس SWOT

مرحله اول: ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی

در این مرحله تعداد 20 عامل داخلی (قوت و ضعف) و 20 عامل خارجی (فرصت و تهدید) به دست آمد. در اجرای این مرحله، گروهی از متخصصان این حوزه انتخاب شدند و پس از آموزش لازم برای تکمیل ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی، نظرات آن‌ها از طریق روش دلفی به شرح جدول 4 و 5 به دست آمد. نمره نهایی جدول 4 (44/2) نشان می‌دهد که مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه، از لحاظ امکانات و تجهیزات، نیروی انسانی، منابع مالی و فرهنگی دارای تهدید است. به عبارتی تهدیدات مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه در بخش‌های امکانات و تجهیزات، نیروی انسانی، منابع مالی و فرهنگی بر فرصت‌های آن غلبه دارد. همچنین نمره نهایی جدول 5 (48/2) نشان می‌دهد که مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه، از لحاظ امکانات و تجهیزات، نیروی انسانی، منابع مالی و فرهنگی دارای ضعف است. به عبارتی ضعف‌های مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه در بخش‌های امکانات و تجهیزات، نیروی انسانی، منابع مالی و فرهنگی بر قوت‌های آن غلبه دارد.

جدول 4- ماتریس ارزیابی عوامل خارجی مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه

Table 4. Evaluation matrix of external factors of health, safety and environment (HSE) management of Kermanshah schools

جدول 5-ماتریس ارزیابی عوامل داخلی مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه

Table 5. Evaluation matrix of internal factors of health, safety and environment management (HSE) of Kermanshah schools

ماتریس داخلی و خارجی با استفاده از ماتریس‌های ارزیابی عوامل داخلی و خارجی مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه

بعد از تشکیل ماتریس ارزیابی داخلی و خارجی مشخص گردید که اداره کل آموزش‌وپرورش استان کرمانشاه بایستی استراتژی هایی را به اجرا در آورد که موجب "رشد و ساخت" شود. در این شرایط واحد‌ها آموزشی باید راهبردهایی را به اجرا در آورند که موجب توسعه مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه شود، از این رو مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه به سبب اینکه نمره نهایی ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی در ناحیه‌ی تدافعی وجود دارد، باید از استراتژی توسعه و رشد استفاده کند.

ماتریس داخلی، خارجی (IE) مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه

شکل 1- موقعیت استراتژیک مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه

Figure 1. Strategic position of health, safety and environment management (HSE) of Kermanshah schools

همان‌طور که در شکل1 مشاهده می‌شود مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه در بخش‌های نیروی انسانی، امکانات و تجهیزات، منابع مالی و فرهنگی باید استراتژی‌های WT را به اجرا در آورند. سازمان‌هایی که در منطقه WT قرار می‌گیرند حالت تدافعی به خود می‌گیرند. در این نوع استراتژی هدف کم کردن نقاط ضعف داخلی و پرهیز از تهدیدات ناشی از محیط خارجی است. سازمانی که دارای نقاط ضعف داخلی می‌باشد و با تهدیدات بسیار زیادی در محیط خارج روبه رو می‌شود در موضعی مخاطره‌آمیز قرار خواهد گرفت. درواقع چنین سازمانی می‌کوشد برای حفظ بقا از فعالیت‌های خود بکاهد (استراتژی‌های کاهش).

استراتژی‌های مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه

این ماتریس یکی از ابزار‌های مهمی است که محقق بدان وسیله اطلاعات را مقایسه و با استفاده از آن چهار نوع استراتژی ارائه شد که این استراتژیها (SO WO, ST, WT,) در جدول (6) مشخص شده است.

جدول 6 - ماتریس نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه

Table 6. matrix of strengths, weaknesses, opportunities and threats of health, safety and environment (HSE) management of Kermanshah schools

نتیجه گیری و پیشنهادها

هدف این پژوهش، تدوین برنامه راهبردی مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست مدارس استان کرمانشاه می‌باشد. نتایج این تحقیق که مشتمل بر شناسایی و ارزیابی40 عامل داخلی و خارجی است. پس از بررسی‌های انجام‌شده و مرور ادبیات مرتبط با مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست در مدارس، عناصر مرتبط با نقاط ضعف و قوت مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه مشخص و پس از تعیین عمده‌ترین نقاط ضعف و قوت با استفاده از آزمون فریدمن رتبه‌بندی شده تا از بین این عناصر اولویت‌ها مشخص شود. در مرحله پایانی نقاط ضعف و قوت با استفاده از ماتریس ارزیابی عوامل داخلی رتبه‌بندی شده تا بتوان با تشکیل ماتریس داخلی و خارجی راهبردهای مورد استفاده مشخص گردد. لذا با توجه به موارد فوق نقاط ضعف و قوت استان در مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست در مدارس به‌صورت ذیل مشخص گردید. به ترتیب بیشترین امتیاز مهم‌ترین نقاط قوت (به ترتیب اولویت) مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه"جلب مشارکت درون‌بخشی و برون‌بخشی به‌ویژه دانشگاه علوم پزشکی استان و شهرداری"، نقاط ضعف "بی‌توجهی نسبت به رعایت دستورالعمل‌های ایمنی، ضعف در نظارت و آموزش"، فرصت‌ها "همکاری و پیگیری رفع مشکلات ایمنی، سلامت محیط و نواقص مشاهده‌شده در مدارس از طریق مرکز بهداشت و اداره کل نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس"، تهدید‌ها "عدم سیستم نظارتی پایا در اجرای برنامه‌های مروج سلامت در استان"بود.

این ماتریس یکی از ابزارهای مهمی است که مدیران بدان وسیله اطلاعات را مقایسه می‌کنند و می‌توانند با استفاده از آن چهار نوع راهبرد ارائه نمایند: راهبرهایSO، راهبرهایWO، راهبردهای ST و راهبرهای WT. مقایسه کردن عوامل اصلی داخلی و خارجی از مشکل‌ترین بخشه‌ای تهیه ماتریس تهدیدها، فرصت‌ها، ضعف‌ها و نقاط قوت است و به قضاوت خوبی نیاز دارد و نیز چیزی به نام بهترین مجموعه عوامل قابل‌مقایسه وجود ندارد. کلیه عوامل درونی و بیرونی سازمان باید مورد ارزیابی قرارگرفته و عوامل مهم و کم‌اهمیت شناسایی‌شده و تعیین اولویت گردند. برای ارزیابی عوامل راهبردی درونی و بیرونی از ماتریس‌های IFE و EFE استفاده می‌شود. پس از شناسایی عوامل داخلی و نقاط قوت و ضعف به هرکدام از عوامل یک ضریب وزنی بین صفر (بی‌اهمیت) تا یک (بسیار مهم) اختصاص می‌دهند. می‌توان از نرمالیزه کردن برای وزن‌دهی استفاده نمود، در این صورت جمع ضرایب وزنی اختصاص داده‌شده باید مساوی یک باشد. برای تعیین وزن هریک از عوامل و تصمیم‌گیری پیرامون عوامل با اهمیت بالا یا پایین می‌توان از نظرات صاحب‌نظران و کارشناسان استفاده و سپس وزن عوامل رابین صفرتا یک نرمالیزه نمود. برای نرمالیزه نمودن می‌توان از تابع نرمال نیز استفاده نمود. وضع موجود هر عامل را با امتیازی بین 1 تا 5 با توجه گفته می‌شود. امتیاز وضع موجود به معیارهای زیر تعیین نموده که به آن سپس امتیاز وزن‌دار هر عامل را محاسبه کرده، برای این منظور امتیاز هر ردیف از عوامل درونی را در وزن نرمالیزه شده آن ضرب نموده و در یک ستون جدید درج می‌نماییم و درنهایت جمع امتیازات وزن‌دار را محاسبه می‌نماییم که حداقل آن 1 و حداکثر آن 5 می‌باشد و میانگین آن 5/2 خواهد بود اگر نمره نهایی ماتریس IFE در راهبردهای نظارتی کمتر از 5/2 باشد یعنی راهبرد موردنظر ازنظر عوامل داخلی روی‌هم‌رفته دچار ضعف می‌باشد و اگر نمره نهایی IFE بیشتر از 5/2 باشد بیانگر این است که از نظر عوامل درونی مجموعاً راهبرد دارای قوت است. مراحل تهیه ماتریس EFE نیز همانند ماتریس IFE است با این تفاوت که به‌جای عوامل راهبردی داخلی عبارت خارجی و به‌جای نقاط قوت و ضعف به ترتیب فرصت‌ها و تهدیدها آورده شد و مراحل کار عیناً مانند ماتریس قبل عمل می‌شود. توجه به این نکته ضروری است که درتهدیدها چنانچه بتوانیم آن را به‌خوبی مدیریت کرد امتیاز بالا دریافت می‌کند و اگر از فرصت‌ها نتوانیم به‌خوبی استفاده کنیم امتیاز پایینی به آن تعلق می‌گیرد. نتایج پژوهش نشان داد مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه بر اساس ماتریس ارزیابی عوامل درونی دارای نمره 48/2 می‌باشد، لذا ازلحاظ عوامل درونی (قوت‌ها و ضعف‌ها) دارای ضعف می‌باشد. همچنین، بر اساس ماتریس ارزیابی عوامل بیرونی دارای نمره 44/2 می‌باشد، یعنی کمتر از 5/2 و این یعنی ازلحاظ عوامل بیرونی (فرصت‌ها و تهدیدها) دارای تهدید می‌باشد. درمجموع، بر اساس ماتریس ارزیابی درونی و بیرونی که از مقایسه عوامل درونی و بیرونی محاسبه گردید، مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه در منطقه WT قرار دارد. مطلوب‌ترین وضعیت و موقعیت برای سازمان در حالتی است که بتواند از تمامی نقاط مثبت، مزیت‌ها و شایستگی‌های خود برای به حداکثر رساندن موقعیت‌ها، تقاضاها و فرصت‌ها استفاده کند. هدف هر سازمانی، حرکت از هر موقعیتی در ماتریس SWOT به وضعیت راهبردهای SO است. اگر سازمان‌ها بتوانند موارد ضعف خود را شناسایی کنند و درصدد رفع آن‌ها برآیند حتی می‌توانند آن را به موارد قوت تبدیل کنند. این راهبردها عمدتاً از نوع "راهبردهای رشد و توسعه هستند" نتایج پژوهش نشان داد موقعیت راهبردی مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه به‌گونه‌ای است که می‌تواند از فرصت‌های موجود حداکثر استفاده را بنماید و غالب راهبردهای انتخابی آن WT باشد. با این‌وجود، مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مدارس شهر کرمانشاه می‌تواند برحسب شرایط موجود از راهبردهای ST، WO و SO نیز استفاده نماید.

 در بین نهادهای اجتماعی کشور ما، مدرسه از مهم‌ترین نهادهای سازمان‌یافته رسمی است که باید با فراهم نمودن محیطی سالم و بهداشتی به جسم و روان کودکان جامعه امکان شکوفایی بدهد و آنان را نسبت به دیگر اشخاص، خانواده و اجتماع مسئول سازد و از آنان مادرانی شایسته و پدرانی لایق، زنان و مردانی سالم و کارآمد و مفید به حال اجتماع بازآورد. بدیهی است ازنظر اقتصادی نیز بهره‌دهی مطلوب و سرمایه‌گذاری در این امر چه ازنظر مادی وجه ازنظر نیروی انسانی جز با تأمین سلامت دانش‌آموزان میسر نمی‌شود. تحقق این هدف مستلزم برنامه‌ریزی صحیح و مستمری است که درگذر از دوران تحصیل در مقاطع مختلف به دانش‌آموزان امکان را بدهد که حالات، رفتار و روش خود را در مسائل مربوط به‌سلامتی و بهداشت اصلاح نمایند و به‌تدریج عادات صحیح بهداشتی و سازنده را جایگزین آن‌ها سازند. مراقبت از دانش‌آموزان از جهات مختلف بهداشتی از عوارض اجتماعی ناشی از مسائل گوناگون و آسیب‌پذیری آنان پیشگیری می‌کند. آموزش‌وپرورش در جوامع امروزی به‌عنوان کلیدی‌ترین نهاد آموزشی در جهت توسعه همه‌جانبه بشمار می‌رود. چراکه در پرتو آموزش است که انسان‌ها متحول می‌شوند. بر پایه نظام آموزشی و تربیتی یک جامعه است که نظم و انضباط اجتماعی حالت نهادی به خود می‌گیرد و عامه مردم به‌طرف فرهنگ ترقی و توسعه حرکت می‌کنند. بر پایه نظام آموزشی و تربیتی یک جامعه است که نظم و انضباط اجتماعی حالت نهادی به خود می‌گیرد و عامه مردم به‌طرف فرهنگ ترقی و توسعه حرکت می‌کنند. انسان باید ارزش پیدا کند و تربیت او مبنای توسعه قرار گیرد؛ بنابراین زمانی آموزش‌وپرورش دررسیدن به اهداف و آرمان‌هایش موفق خواهد بود که بتواند شهروندانی آگاه، مسئول و خلاق بپرورد و این امر میسر نیست مگر از طریق آموزش بهینه شهروندی و نیز ارتقاء فرهنگ شهروندی (17). آموزش بهداشت، ایمنی و حفاظت محیط‌زیست کوشش آگاهانه‌ای برای دستیابی جهانی به این هدف آموزش برای تمام سنین و از طریق تمام نظام‌های آموزشی رسمی و غیررسمی و به کار بردن دانش و روش‌های همه رشته‌ها است به‌عبارتی‌دیگر آموزش HSE افزایش توانایی انسان برای نگه‌داشتن و بهبود بخشیدن به وضع محیط زندگی است (18).

افزایش کیفیت زندگی، رضایتمندی از زندگی و احساس ارزشمندی از مقوله‌های بسیار مهم در حفظ سلامت افراد هر جامعه است که بی‌شک پس از خانواده یکی از مهم‌ترین محیط‌های تأمین‌کننده و مؤثر در این خصوص محیط‌های آموزشی از قبیل مدرسه است، به دلیل حضور گروه‌های سنی خاصی در محیط‌های آموزشی فوق (کودکان، نوجوانان و جوانان) این محیط‌ها در تأمین و حفظ بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست این گروه از اهمیت و حساسیت خاصی برخوردار است که همواره موردتوجه متخصصین HSE بوده و هست. تحقیقات متعدد نشان می‌دهد که سلامت دانش‌آموزان با پیشرفت تحصیلی آن‌ها رابطه دارد و دانش‌آموزانی که به نحوی از مشکلات روانی یا از فقدان بهداشت مناسب رنج می‌برند اغلب با افت تحصیلی مواجه هستند. بنابراین ضروری به نظر می‌رسد جهت تأمین شرایط مناسب برای نیل به اهداف آموزشی، تربیتی و تضمین سلامت افراد در جامعه در سنین مختلف اعمال شیوه‌های مناسب HSE جهت تأمین بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست در مدارس مدنظر قرار گیرد. نظام آموزش‌وپرورش برای بهبود زندگی بسیاری از کودکان و نوجوانان فرصت بسیار مناسبی فراهم می‌کند. به‌موازات حرکت ملت‌ها در جهت آموزش همگانی، نقش مدارس در ارائه خدمات آموزشی مانند آموزش بهداشت، آموزش ایمنی و آموزش حفظ محیط‌زیست در امور تحصیل اهمیت روزافزون یافته است. چراکه مدرسه محیطی نیست که فقط مسائل و مطالبی به کودک القا شود، بلکه در این محیط اخلاق و رفتار کودک نیز تکوین می‌یابد. کودکی که به مدرسه می‌رود به دنبال احساس تعلقی مشابه آنچه در خانه تجربه کرده است می‌گردد و درصورتی‌که در خانواده به این احساس دست نیافته باشد در پی جبران آن در مدرسه است، پس بهتر است که در مدرسه شرایطی پیش بیاید که کودکان و نوجوانان به سمت این نقش‌ها بروند.

پیشنهاد می‌گردد که از یک سری راهکارهای اصلاحی برای بهبود برنامه‌های HSE در مدارس استفاده شود که از آن جمله می‌توان به بهبود زیرساخت‌های حمایتی: همچون تأمین نیروی انسانی کافی، وجود یک مربی بهداشت دوره‌دیده در هر مدرسه، برگزاری دوره‌های آموزشی منظم و مداوم، تقویت حمایت‌های مالی و اعطای اعتبارات و تخصیص اعتبار و بودجه از جانب هر دو وزارتخانه آموزش‌وپرورش و وزارت بهداشت اشاره کرد.

پیشنهاد می‌گردد که برای اجرایی کردن این برنامه در مدارس: به تقویت همکاری‌های بین بخشی (همکاری‌های بین وزارتخانه آموزش‌وپرورش و وزارت بهداشت، توافق همکاری هر دو وزارتخانه با شهرداری‌ها، توافق همکاری با رسانه‌های ملی و محلی)، بهبود و بازنگری سیاست‌های و قوانین ابلاغی به وزارتخانه‌های مربوطه و حساس سازی مدیران و سیاست‌گذاران در هر دو وزارتخانه و سازمان‌های ذی‌ربط. همچنین به فرهنگ‌سازی و توانمندسازی دانش‌آموزان، کارکنان، اولیاء‌ و مربیان در زمینه برنامه‌های HSE در مدارس پرداخته شود و در ادامه سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در زمینه بهبود فضای فیزیکی مدارس انجام گیرد که از آن جمله می‌توان به نوسازی، تعمیر و بازسازی بافت فرسوده مدارس، اختصاص فضایی برای مراقبت‌های بهداشتی در مدارس اشاره کرد. پیشنهاد می‌شود که انجام پژوهش با حجم نمونه بزرگ‌تر و محدوده جغرافیایی وسیع‌تر انجام گیرد. آینده‌پژوهی وضعیتHSE  در آموزش‌وپرورش.، می تواند نقش مدیریتی بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) در پیشیگیری از کرونا را هم بر عهده داشته باشد.

References

1- گروه علوم تربیتی، واحدکرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمانشاه، ایران. ^*(مسوول مکاتبات)

2- مدیریت ورزشی، دانشگاه فرهنگیان، ایلام، ایران.

3- گروه منابع طبیعی و محیط زیست، واحد کرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمانشاه، ایران.

1- Department of Educational Sciences, Kermanshah Branch, Islamic Azad University, Kermanshah, Iran. )*Corresponding Author)   

2- Sports Management, Farhangian University, Ilam, Iran.

3- Department of Natural Resources and Environment, Kermanshah Branch, Islamic Azad University, Kermanshah, Iran.

1- Liyana Binti Ahmad&  Sahid Hamid

2- Colombo

3- Khan

4- Langford